U desh të ndahej në dy pjesë biseda me regjisorin Joni Shanaj, për shkak se në muajin Nëntor të vitit të shkuar, kur unë bashkëpunoja me një tjetër media, ai iu përgjigj vetëm pyetjes së parë. Kështu duhej të kalonte pak kohë që me në fund ai t’u përgjigjej edhe pyetjeve të tjera.
Joni Shanaj njihet së shumti si kineast, pedagog në Akademinë e Arteve, por ai është edhe autor i një libri me tregime dhe poezi, titulluar “ë”.
Në këtë pjesë të dytë të bisedës me të, midis të tjerash ai sjell në vëmendje një detaj prej kohës kur ka qenë vetë nxënës: Çfarë ndihet sot si mungesë bazike e sistemit është prezenca e kësaj lënde, “EDUKATË QYTETARE”, siç quhet sot, dhe që duhet të ishte dhe të jetë lënda më e rëndësishme në Shqipëri. Është fatkeqësisht histori e lidhur me komunizëmin kjo, ku edhe zysha e vizatimit, që në çdo shkollë zërat ishin se bënte dashuri me “presorin” e fiskulturës, kishte më shumë autoritet, bashkë me mollën që të vinte përpara të vizatoje, sesa mësueset e “Edukatës”.
Ndërsa më tej Shanaj i bën një foto çasti poetikës së Tiranës:
Më bën përshtypje në Tiranë, kur ecën natën nëpër lagje, sa shumë lule dhe bimësi kanë mbjellë vetë banorët nëpër rrugica, qoshka, skuta, që shfaqen papritur kudo dhe bien në sy, sidomos natën, kur hyn qetësia. Mënyra si përthyhet drita; e njeriut dhe e diellit, në bimësinë e qytetit, është ndoshta një lloj poetike që njerëzit krijojnë me njëri-tjetrin, mes tyre dhe yjeve.
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Duket sikur epoka ku jetojmë ka një lloj ngërçi, ajo nuk prodhon dot art të madh, sikur po i largohet artit gjenuin. Kujtoj këtu periudhën më të shndritshme të kinematografisë, The Golden Age (Epoka e artë); Neorealizmin Italian, i cili lindi menjëherë pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore, atëherë kur popujt qenë gjithë shpresë e optimizem dhe shpirti i tyre u lartësua madhërishëm në art pas tragjedive që shkakoi marrëzia e luftës. A është çështje komoditeti të tepruar kjo mungesë stimujsh në ditët tona? (Nuk ka më luftë në Europë, si rrjedhojë nuk kemi nga se, dhe për çfarë të rilindim prej hirit. Sepse thjesht nuk kemi hi. Tani kemi oxhak elektronik.) Apo kjo është një lloj vetëruajtje e artistëve për të mos u përfshirë me tema të mëdha që trondisin, shqetësojnë, gllabërojnë. Duket sikur, sa me shumë intelektualizohemi, aq më pak jemi të prirur të ndiejmë.
Joni Shanaj: Një gjë dihet dhe është e sigurt që nga antikiteti, art i mirë bëhet vetëm në kushte lirie. Historia e artit mund të jetë një mënyrë e mirë e tërthortë për të analizuar të shkuarën, apo reflektuar për llojet e ndryshme të lirisë që kanë ekzistuar.
Nga pyetja juaj, çfarë më ngacmon është se indirekt me pohimin implicit që bëni kur thoni se, “duket sikur epoka ku jetojmë ka një lloj ngërçi, ajo nuk prodhon dot art të madh, sikur po i largohet artit gjenuin”, dal në përfundimin indirekt se në këndvështrimin tuaj hapësira e lirisë në botë është zvogëluar. Nuk jam dakord me këtë.
Për ta shtjelluar mund të them, edhe me një lloj rezerve se mund të jem gabim, se vërej se tek ne dhe në vende të tjerë të “botës së tretë”, kanë zenë vend dy ekstreme. Në njërin ekstrem mbizotëron romantizmi, që tashmë nuk është më lëvizje revolucionare si në kohën e Schilerit, por thjesht mendësi, flas këtu për raportin imagjinar ndaj artit dhe artistit, herë-herë edhe politikës, raporteve erotike apo atyre familjaro- bashkëshortore, dhe në anën tjetër, ndoshta si realitet shumë i prekshëm në përditësi, ekstremi i cinizmit të tejskajshëm. Homo homini lupus est. Ndoshta si për kundërpeshë, romantizmi kalon shumë shpesh në versione kitsch të vetes, pasi në mungesë lirie, arti merr vetëm trajta dekorative ornamentale.
Në rastin tonë mund të them se komunizmi shqiptar, duke qenë flamurtar i zjarrtë i një ideologjie të modernitetit ekstrem, gjeti balancën e vet realpolitike makiaveliste brenda vendit. Problemi i parë i komunistëve ishte të godisnin legjitimitietin e Zogut, pasi mbetej pretendenti kryesor për pushtetin e pas luftës. Kjo nuk ishte e lehtë, sepse vitet 20-30 kishin sjellë ndoshta periudhën e vetme të artë të progresit ekonomik dhe kulturor të vendit tonë në histori, pavarësisht gabimeve të Zogut në raport me asgjesimin e disa oponontëve të tij politikë apo faljen e ndonjë pjese territori të vendit si shpërblim ushtrive që ndihmuan të rikthehej në pushtet. Zogu nuk ishte demokrat, por nuk mund të fajësohej për pushtimin që Musolini i bëri Shqipërisë. Gabimin më të madh në raport me historinë e Shqipërisë e ka bërë pikërisht ideologjia monstruoze simotër e komunistëve shqiptarë, fashizmi italian. Komunistët ia arritën të mënjanonin Zogun ne ekzil, edhe për faktin se u vendosën në krye të rezistencës dhe u bënë palë me fitimtarët e mëdhenj të luftës. Më vonë, për të legjitimuar pushtetin iu desh të ktheheshin në origjinën romantike avantgardiste të ideologjisë që përfaqësonin, duke çuar në ekstrem romantizmin në versionin e tij të 1800-tës, kohë kur lulëzonte lloji i kombëtarizmit, që shqiptarët sot, pas dy shekujsh, kanë përbrendësuar shkëlqyeshëm. Mjafton të dëgjosh komentet e audiencës popullore gjatë ndonjë ndeshje futbolli në cilëndo kafene të çdo rangu apo lokacioni dhe sheh se çdo betejë ideologjike tek ne është fituar nga njëfarë Herderi. Inkursion mendor kolektiv ky, i kthyer tashmë në mitomani dhe përsëri përdor fjalën kitsch, që shpesh herë është edhe argëtues për pakica të rastësishme perëndimorësh blasé, të cilët kanë humbur për vete orientimin se ku po çojnë shoqëritë e tyre. Flas këtu për fenomene intelektuale dhe politike të botës, ku përpiqen të gjejnë hapësira jetese lloj-lloj palaçosh.
Thashë këtë për të theksuar se Shqipërisë në veçanti i ka munguar formimi dhe qasja klasike. Dhenë ka marrë romantizmi i instaluar në mendësi dhe kozmologji. Fjalën e kam këtu për mungesën e dukshme të gjithë trashëgiminë e dijes dhe formimit njerëzor lënë pas nga antikiteti greko-romak dhe rigjallëruar në formë të pabesueshme të parreshtur në qytetërimin perëndimor që nga fundi i mesjetës deri në modernitet.
Veçoj se kontakti me mendimin klasik ndodhi dhe u rikthye në Shqipëri vetëm në vitet 20-30, por këtë rrjedhë normale zhvillimi e mbyti dhe bllokoi përfundimisht fashizmi, i cili humbi luftën, por fitoi bastin dhe besën mendore të botëkuptimit të shqiptarëve.
Pas 90-tës vërshimet demografike nga luginat, kodrat, malet, nga Jugu-në Veri të Shqipërisë rurale drejt qyteteve, bënë që tradita klasike të goditet edhe më tej dhe të mbetet vetëm në disa nga emrat që mund të gjenden ende në katalogun e numrave të telefonit.
U zgjata këtu sepse pët t’ju përgjigjur pyetjes tuaj theksoj se varet nga cili këndvështrim e sheh bashkëkohësinë. Në lidhje me këtë të fundit, në katër-pesë dekadat e pjesës së dytë të shekullit të kaluar, lulëzuan fuqoshëm “grindje” të ndryshme mbi këndvështrimet dhe qasjet ndaj kulturës, shoqërisë, politkës dhe sigurisht edhe artit. Me “grindje”, kam ndërmend debatet mes social-konstruktivistëve, realistëve, tradicionalistëve, primordialistëve, liberalëve, konservatorëve, post-marksistëve, post-strukturalistëve, post-modernëve, post-kolonialistëve, etj. Mendoj se debatet ‘bashkëkohore’, edhe pse ndoshta tashmë të ezauruara dhe të lëna në remi, origjinën e kanë diku nga shekulli i 17-të, tek ‘querelle des Anciens et des Modernes’, thënë ndryshe “sherri” mes klasikëve dhe modernëve. Çdo epokë e re përndiqet nga diskutime mbi çfarë është art i madh, i vogël, i mirë i keq, dhe çfarë jo. Fakti që ju shtroni pyetjen tuaj tregon se diçka po lëviz dhe si gjitmonë bota është në ndryshim.
Në bindjen timr është fakt se sot vazhdojnë e bëhen vepra shumë shumë shumë të mira, pafund, papushim, kudo.
Dëshpërimi që ne ndjejmë, pasi jetojmë në një vend ekonomikisht ftë dështuar në garën globale, nuk e bën absolut perceptimin tonë mbi botën. Në kohën e vërshimit të informacionit, arti i mirë është sa i lehtë aq edhe i vështirë për tu gjetur, pasi mungon guida. Sidomos në vendin tonë, ku informacioni që mund të merret nga mediat tradicionale apo ato online është jashtë kësaj bote.
Ndaj rikthehem në mendimin e parë të rithem se mënyra më e mirë për të perceptuar liritë e vendeve apo të njerëzve të tjerë në përgjithësi është duke parë artin e mirë të tyre.
Ndaj mendoj se çdo vepër e mirë dëshmon ekzistenca lirish të ndryshme (dhe të njëjta njëkohësisht sepse njeriu është i njëjtë në çdo kohë), pasi nëse ka diçka të mirë në një vepër, ajo është rrjedhojë e të paktën disa lirive.
Fatmirësisht, e sotmja ofron liritë e saj, të paktën në shpejtësinë dhe lirinë e lëvizjes tek ne.
Për ta rrumbullakosur, shtoj se regjisori juaj i preferuar, Woody Allen, i cili vazhdon të bëjë filma të mirë, ka dhënë më mirë se kushdo përgjigjen për këtë pyetje tek “Mesnatë në Paris”.
Arlinda Guma: Cila është pika e takimit midis një kineasti, antropologu social dhe autorit të një libri me tregime e poezi, titulluar “ë”?
Joni Shanaj: Buzëqeshja. Shoh ndonjëherë ndonjë foto të mbetur të atëhershme dhe duket sikur i buzëqesh Jonit të sotëm.
Arlinda Guma: Si adhuruese e kinemasë europiane kam një ndjesi mospranimi kur dëgjoj ndonjë pedagog të Akademisë së Arteve të flasë me zjarr nëpër televizione për industrinë e filmave Hollivudianë, e cila në disa raste më ngjan me realizmin socialist; komedi romantike-opium, optimizëm, happy end-e të stisur, personazhe si të prerë me thikë, që nuk lënë vend në pavetëdijen e shikuesit për të gërmuar më tej. Ndërkohë që lënë krejt në hije filmin europian, i cili vazhdon të veprojë tek shikuesi edhe pasi titrat kanë shkruar “Fund”. Europianët më duken më të stërholluar e filozofikë në trajtesat që u bëjnë temave të ndryshme, dhe si rrjedhojë, më të ndershëm; nuk mashtrojnë me happy-end-e, por shpesh në finalen e filmit të japin ndonjë shpullë të fortë fytyrës, që bën të të lëshojnë sytë xixa. (Edhe filmi juaj “Farmakon” hapet me një skenë tronditëse; me gjakun e një kafshe që e kanë therur në rrugë.) A prireni ndopak t’ua çmitizoni studentëve tuaj këtë imazhin e gënjeshtërt të përsosmërisë kur flitet për Hollivudin?
Joni Shanaj: Tradita e filmit amerikan duhet parë që në gjenezat e veta. Është i vetmi art që është zhvilluar dhe arritjet më të mëdha i ka në Botën e Re. Pa Griffith tek Orson Welles, John Ford, Billy Wilder, William Wyler, Joseph Mankiewitz, John Huston, Frank Capra, Vincente Minelli, etj.; nuk do të kishim dot Fellini, Antonioni apo Godard ne Europë. Pa forcën amerikane të teknologjisë dhe të marketimit, filmi do të kishte vdekur. Europa ka ndërtuar ndërkohë strukturat e veta për të mbështetur filmin kualitativ dhe prodhon rrjedhimisht punë shumë serioze çdo vit, parreshtur, duke ndihmuar edhe kinematografinë botërore ku hyn edhe e jona, të ekzistojë. Kinematografia, ashtu si çdo art tjetër është ansambël që rritet në referencë, në radhë të parë me veten dhe zhvillimin e saj paralel global.
Nuk ka betejë në kinematografi. Ka filma të mirë ose filma të dobët.
Kinematografia botërore është e balancuar mirë me prurje, jo vetëm nga Europa, por edhe vendet e tjera të botës, ashtu si dhe nga Filmi Indipendent Amerikan, që vijon ecurinë e tij të jashtë studiove të Hollivudit. Sot jashtë Hollivudit janë aktivë regjisorë të shkëlqyer amerikanë, si psh.; Fredrick Wiseman, Jim Jarmusch, David Lynch, Harmony Korine, Noah Baumbach, Hal Hartley etj. Disa nga regjisorët më të mirë të sotëm janë nga vende të largëta, si psh.; Apichatpong Weerasethakul nga Tailanda, Jia Zhangke nga Kina, Takashi Miike, Hirokazu Koreeda, Naomi Kawase, nga Japonia, Hong Sang-soo nga Koreja, për të përmendur disa nga Azia, duke lënë jashtë iranianët, sepse janë emra më të njohur. Nga Azia mund të vijoj me kinematografinë e Taivanit, me Tsai Ming-liang dhe Hou Hsiao-hsien dhe të hidhemi përtej në Amerikën Latine, ku kemi seri emrash shumë të mirë e seriozë, si psh.; Carlos Reygadas nga Meksika, Patricio Guzmán nga Kili, etj. Ultra aktive është Australia dhe Kanadaja me disa nga regjisorët e mi të preferuar të sotëm si, David Cronenberg, Guy Maddin, Atom Egoyan dhe Xavier Dolan. Nuk po zgjatem sepse janë të pafunda prurjet nga kinematografia e sotme botërore, ku Europa, me në krye Francën, nuk shter së sjelli emra të mirë, po përmend vetëm dy regjisore gra, si; Claire Denis dhe Mia Hansen-Löve, filmat e fundit të të cilave ia rekomandoj sidomos publikut femëror. Spanja është epiqendër e fuqishme kinemagrafike me Pedro Almodovar dhe një mori autorësh më të rin ku do veçoja katalanin Albert Serra. Portugalia e Manuel Oliveirës që bëri filma deri sa mbushi 93 vjeç, është në kulmin e vet historik me shumë emra, ku do të veçoj Miguel Gomes. Vendet Nordike vijojnë parreshtur. Britania e Madhe zhvillon ende një nga kinematografitë më të mira të planetit. Italia pasi i ka lënë botës disa gjeni kinematografikë si Rossellini, Visconti dhe de Sica, vijon të sjellë të rinj të shkëlqyer ku ndër të tjerë do veçoja Matteo Garrone, sepse bëhet listë shumë e gjatë.
Pra e mbështes mendimin tuaj për filmin europian por do ta zgjeroja si këndvështrim edhe për filmin botëror duke përfshirë në filmin botëror më fuqishëm se gjithçka, filmin amerikan.
Ka autorë që e gjejnë veten në hapësirat e tyre lokale, ka dhe autorë që përshtaten më mirë brenda sistemit te studiove të Hollivudit, si ka ndodhur këto vite me disa regjisorë meksikanë.
Filmi Hollivudian, përgjithësisht ruan skemën klasike të dramaturgjisë, që përsëris dhe ritheksoj se është përvoja më e bukur njerëzore, dhe e sharton këtë trashëgimi me avancimin teknik, spektaklin, por mbi të gjitha ngre standartet në rritjen e nivelit të lojës së aktorit duke perfeksionuar sistemin e Kostandin Stanislavskit, të interpretuar në SHBA si The Method. Këtë e bën sepse realizmi në kinematografi ka rezultuar ‘izmi’ më i suksesshëm ne raport me publikun, dhe flas këtu për lojën e aktorit, pasi në tërësi audiencat e gjera preferojnë përrallën dhe ëndrrën, të cilat amerikanët dijnë t’i bëjnë të prekshme për gjithë njerëzimin. Këto nuk janë dimensionet e vetme të filmit Hollivudian, pasi krijuesit, kudo qofshin, me sa mundin, në sajë dhe varësi të talentit që kanë, bëjnë të tyren sepse jetojnë në liri.
Arlinda Guma: Cili është ai personazh në kinematografinë botërore, të cilin do të donit ta nxirrnit prej ekranit dhe të uleshit e të bisedonit me të për orë të tëra. Për çfarë temash do të donit të bisedonit me të?
Joni Shanaj: Në rast se personazhi nuk shterohet në vepër nuk është i arrirë, është thënë. Ndaj ndoshta për këtë aventurë mendore, krakteret më interesantë mendoj se mbeten personazhet dytësorë apo personazhet B. Një nga figurat më pak të njohura me të cilin do doja të bisedoja është Aaroni, vëllai i Moisiut, që shfaqet ashtu si në Bibël, periferik, edhe tek ‘Dhjetë Urdhëresat’, film i Cecil B. DeMille. Do të doja të bisedoja me të për marrëdhënien mes vëllezërve dhe vëllazëritë e krijuara njerëzore.
Arlinda Guma: A bezdiseni kur shikuesit përpiqen të gjejnë të përbashkëta midis skenarit që keni shkruar dhe jetës suaj personale? Si e zgjidhni ju këtë moskuptimin klasik midis artistit dhe njeriut të zakonshëm, i cili kujton se gjithçka e marrë nga realiteti është art? Po moskuptimin me kritikën si e zgjidhni? Përgjithësisht kritika ka shkruar fjalë të mira për filmin tuaj “Farmakon”, por mua më duket se ajo ka patur vështirësi ta kuptojë dramën e vërtetë të personazhit.
Joni Shanaj: Ndonjëherë më duket sikur kam nisur edhe unë publikisht fushatën #metoo, me “Pharmakon”, por filmi është më i hershëm se fushata. Të jesh në anën e gruas, nuk ështe e thjeshtë kur je burrë. Jo çdo gjë, që na shkon ndërmend ta parashtrojmë si problem, ka apo duhet të ketë zgjidhje. Më duket se po evokoni më lart një qasje apo perspektivë dashakeqe ndaj një punimi. Ndodh kjo, kur për shkak të asaj çfarë thuhet në film, djegin miza. Qasja dashakeqe tejkalohet me zotërim më të mirë teknik, por edhe me një xhiro në plazh dhe një gotë birrë.
Arlinda Guma: Pak e dinë se ju jeni edhe autori i disa spoteve për vajzat e trafikuara, të cilat shfaqeshin nëpër televizione në fillimvitet dy mijë. Çfarë kujtoni nga ajo atmosferë? Si lindi tek ju slogani: “Ti nuk je për t’u shitur?” A jeni i ndërgjegjshëm për njëfarë ndikimi që mund të keni sjellë me ndjeshmërinë tuaj të ekspozuar në ato spote, në një Shqiperi aq të papjekur dhe maskiliste, e cila nuk kishte pikë empatie për ato vajza, ndërkohë që për djemtë që i detyronin ato me forcë të prostituonin nuk kishte asnjë gjykim?
Joni Shanaj: E kam të vështirë të besoj se njerëzve normalë në cilëndo situatë të gjenden, u humbet empatia. Cilësia e ligjeve të një vendi, si atyre të shkruar, legjislacionit, si atyre të pashkruar, të etikës, vërehet në kohë krizash. Shqipëria nuk ka patur dhe nuk ka ende ligje të mira. Kemi patur shkrimtarë të mirë, por nuk kemi patur njerëz që dinë të krijojnë apo artikulojnë ligje. Interpretues të zotë që vihen në shërbim interesash afatshkurtër, nuk mungojnë në çdo vend, në çdo kohë, ndaj jemi kthyer modelisht në saksi të lulëzuar të konfliktit të interesit. Falënderoj që më kujtuat gjashtë punë tejet modeste, por nuk besoj të kenë patur ndikim, sepse në kohën kur shoqëria tradicionale e brishtë dhe arkaike nuk mund të frenojë përballjen me kufijtë e hapur, delegon ligjvënës vetë trafikantët.
Arlinda Guma: Keni ndonjë shembull prej përvojës suaj me studentët në Akademinë e Arteve, që ju ka bërë të vini duart në kokë, dhe që dëshmon të metat e sistemit tonë arsimor?
Joni Shanaj: Në përgjithësi studentët janë në rregull dhe unë mësoj përditë nga ta. Përgjithësisht janë shumë të rinj.
Gjatë gjithë shkollimit tim odise në dy skajet e Europës, orët më të paharruara, pasi në fëmijëri prodhonin hilaritet të pashtershëm, kanë qenë “Muzika” dhe siç quhej dikur “Edukata morale dhe politike”. Kjo e fundit, aq e parëndësishme në raport me lëndë të tjera, sa libërthat si fletore si për të vrarë ato mizat që “djegin” ende sot, nuk i kapte pothuaj askush me dorë. Çfarë ndihet sot si mungesë bazike e sistemit është prezenca serioze dhe e autoritetit të munguar të kësaj lënde, “EDUKATË QYTETARE”, siç quhet sot, e cila duhet të ishte dhe të jetë lënda më e rëndësishme.
Mund të kurseheshin kështu ndoshta investimet kolosale për kisha e xhami të reja, sepse për Shqipërinë mjaftonte të rregullonin të vjetrat që janë rrënuar, dhe të ndërtohej, në mëshirë të perëndisë, një godinë e re e veçantë Biblioteke, që ndër kryeqytetet e planetit, jam i sigurt se i mungon vetëm Shqipërisë dhe Tiranës, vendit që ka nevojë më shumë për të.
Vetëm kaq besoj është mjaftueshëm për një qeveri në Shqipëri.
Arlinda Guma: A është poetike Tirana? Ku gjendet poezia tek ajo?
Joni Shanaj: Sot, duke pirë kafenë e mëngjesit tek Kafe “Roma”, një qen i vogël i bardhë i qethur si qengj, si në lojë, po i sulej çdo kalimtari. Vura re më vonë re se ishte qeni zakonisht shumë i urtë dhe shumë leshtor, që bashkë me të zotin janë klientë të përditshëm të lokalit. Sot, mesa dukej kishte ardhur plot energji, i rruar rishtas nga berberi. “Sa vjeç është?” pyeta të zotin. “13”, u përgjigj, duke pritur në këmbë të lirohej ndonjë vend, “Stërgjysh” tha, në kohën tek e shihte që qeni vraponte sa andej-këtej.
E veçanta në çdo qytet është tek banorët e vjetër, spontaniteti i fjalës dhe batutat në lagjet e jetuara. Më bën përshtypje në Tiranë, kur ecën natën nëpër lagje, sa shumë lule dhe bimësi kanë mbjellë vetë banorët nëpër rrugica, qoshka, skuta, që shfaqen papritur kudo dhe bien në sy, sidomos natën, kur hyn qetësia. Mënyra si përthyhet drita; e njeriut dhe e diellit, në bimësinë e qytetit, është ndoshta një lloj poetike që njerëzit krijojnë me njëri-tjetrin, mes tyre dhe yjeve. Sheshi i ri dhe rregullimet në parkun e liqenit janë punët më të mira të dukshme prej vitesh, ndoshta edhe për këtë arsye.
______
Shënim:
Pjesën e parë të bisedës me Joni Shanaj e gjeni këtu:
Më poshtë disa punë të tij; Filmi “Farmakon”, Dokumentari “Ivi Tirana Punk” dhe një prej spoteve për vajzat e trafikuara:
