Bisedë me poeten Eni Isufi, për poezinë dhe jetën e saj në emigrim.
Ajo jeton prej vitesh në New Jersey, ku punon si redaktore letrare për revistat lokale.
Ka botuar dy vëllime me poezi në Shqipëri, për njërin prej të cilëve thotë se “Pati disa gabime redaktimi për vëllimin me poezi “Fund”. I shkrova redaktuesit se ndryshimet që kishte bërë tregonin se nuk e kishte lexuar poezinë kujdes’shëm apo nuk e kishte kuptuar. Më hoqi disa njëfjalëzime dhe neologjizma. Gjithashtu hasa censurë.”
Ndërsa pyetjes në lidhje me amerikanin e mesëm, ajo i përgjigjet:
Amerikanët e mesëm nuk dinë vendndodhjen e shumë shteteve (shumë pak amerikanë e gjejnë Shqipërinë në hartën botërore), pasi vetëm një përqindje e vogël amerikanësh kanë udhëtuar jashtë shtetit. Shumica nuk kanë interes. Ndaj nuk mbajnë pasaportë. Amerikanët e mesëm nuk lexojnë. Amerikanët e mesëm nuk e flasin gjuhën e tyre në mënyrë të mirëfilltë dhe bëjnë gabime gramatikore, sintaksore dhe semantike në shkrim.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Keni botuar dy vëllime me poezi “Fund” dhe “E Teltë”. Përse nuk flitet për poezinë tuaj këtu në Shqipëri?`Nuk gjendet askund ndonjë recensë apo kritikë për këto dy vëllime. Teksa kërkoja ndonjë shkrim për letërsinë tuaj, ngado më dilte përpara syve një “Eni” tjetër; Eni Çobani. (Kush është kjo e fundit, do të pyesni ju me të drejtë. Më mirë të mos ta dini…)
Eni Isufi: Nuk flitet për asnjë prej këtyre dy vëllimeve pasi 1.) Nuk ka shumë interes për leximin e poezisë në Shqipëri (si dhe në Amerikë) dhe 2.) unë nuk kam bërë asnjë përpjekje për t’i reklamuar librat. Shpresoj të bëhem pjesë e një rrethi shkrimtarësh me vendndodhje në Shqipëri. Gjer tani vetëm Artan Gjyzel Hasani komentoi mbi librat në një postim forumi apo blog-u, shumë vite më parë. Dhimitraq Papando, i cili është mik i familjes, më dërgoi një shkrim me email për disa prej poezive. Por duke qenë larg nga Shqipëria, unë nuk kam arritur të zhvilloj lexime publike të poezive apo t’i bëj librat të njohur në rrethin kritik. Më mungon ingranazhi për ta kryer këtë. Shpresoj në të ardhmen. Unë po punoj drejt këtij qëllimi. Dua të jem pjesë e skenës artistike të Shqipërisë.
Arlinda Guma: Shumë autorë shqiptarë ankohen prej përvojave të tyre të pakëndshme me botuesit shqiptarë. A ka qenë përvoja juaj po aq e pakëndshme? Apo gjithçka në rastin tuaj ka ecur fjollë. A ka ecur përpara Shqipëria në këtë drejtim?
Eni Isufi: Shtëpitë botuese (Botimet “Egnatia” për “Fund” dhe “Linddita AE” për “E Teltë”) nuk bënë përpjekje për të më ndërlidhur me qendra artistike, në mënyrë që t’i bëja librat të njohur. Gjer tani disa kopje të dy librave thjesht u çuan në disa librari të Tiranës dhe disa të tjera u shpërndanë tek të njohurit. Pati disa gabime redaktimi për “Fund”. I shkrova redaktuesit se ndryshimet që kishte bërë tregonin se nuk e kishte lexuar poezinë kujdes’shëm apo nuk e kishte kuptuar. Më hoqi disa njëfjalëzime dhe neologjizma. Gjithashtu hasa censurë. Më “pastroi” një poezi prej “fjalëve të pista”, ndonëse ajo fjalë ishte më e përshtatshme për atë poezi, pasi kishte vlerë tingëlluese.
Arlinda Guma: Si gjendet një poete shqiptare në New Jersey? (Një “e huaj” e cila redakton krijime letrare për revista të ndryshme vendase…) Sa kohë ju është dashur për të krijuar besueshmëri në sytë e eprorëve?
Eni Isufi: Emigrova me familjen në vitin 2000, sepse sime mëje, e cila është matematikane, iu dha mundësia të japë mësim dhe të hulumtojë në fushën e saj të matematikës (Inverse Scattering) në Universitetin e Delaware, nëpërmjet një burse (Bursa Humbolt), të fituar në Gjermani (ishim një vit më parë në Stuttgart). Unë i kreva studimet për gjuhësi dhe letërsi në Universitetin e Delaware. Aty punova me Dr. Bruening si informatore gjuhësie. Profesori kishte nevojë për të dhëna mbi morfologjinë, etimologjinë, dhe sintaksën e shqipes, pasi kishte marrë një bursë për këtë studim. Unë ia dhashë këtë informacion dhe punova me studentët e seminarit të tij. Gjatë kësaj periudhe u njoha me poetin Robert Bohm. Ai më recensoi poezitë dhe prozën dhe sot e kësaj dite (pas 15 vjetësh) është si këshilltar për mua. Pasi përfundova universitetin, mora rekomandime nga të dy dhe i përdora për të siguruar pozicion redaktues për revista lokale. Shumë revista u japin aplikuesve një tekst për ta redaktuar nga ana gramatikore, sintaksore, leksike, dhe stilistike dhe përzgjedhin atë që iu duket më i arrirë. Unë u punësova shpejt, por u deshën disa vite derisa u vlerësova në rrethin e redaktorëve lokalë.
Arlinda Guma: Lexoni autorë shqiptarë të pas 90-ës? Nëse po, cilët janë ata që ju bëjnë më shumë përshtypje? A ju duket e çliruar nga autocensura kjo letërsi?
Eni Isufi: Po. Më ka lënë mbresa “Vargje të Përfolura” nga Rita Petro, botuar pak vjet pas 1990-ës, sepse të përfolurit në këto poezi përkon me një përpjekje për t’i dhënë pafajësi një fjalori thelbësisht të paanshëm, por të përdhosur prej përdorimit. Gjithashtu më pëlqejnë “Ferri i Çarë” dhe “Rrugët e Ferrit” nga Visar Zhiti, botuar pas viteve 2000, sepse tregojnë që me rënien e diktaturës ra edhe vetëcensurimi: tek të dy romanet e burgologjisë, autori përshkruan drejtpërdrejtazi, dhe jo nëpërmjet alegorisë apo eufemizmit, nisjen dhe shtypjen e revoltës.
Arlinda Guma: Më thoni një tipar të mërzitshëm të amerikanit të mesëm. Po një të shqiptarit të mesëm?
Eni Isufi: Amerikanët e mesëm nuk dinë vendndodhjen e shumë shteteve (shumë pak amerikanë e gjejnë Shqipërinë në hartën botërore), pasi vetëm një përqindje e vogël Amerikanësh kanë udhëtuar jashtë shtetit. Shumica nuk kanë interes. Ndaj nuk mbajnë pasaportë. Amerikanët e mesëm nuk lexojnë. Amerikanët e mesëm nuk e flasin gjuhën e tyre në mënyrë të mirëfilltë dhe bëjnë gabime gramatikore, sintaksore, dhe semantike në shkrim.
Shqiptari i mesëm nuk pranon jo. Shqiptarët e mesëm kacafyten me njëri-tjetrin për pagesën e faturës nëpër kafe dhe restorante. Shqiptarët e mesëm krijojnë imazhe utopike për Amerikën dhe çuditen kur iu tregoj që në Amerikë shumë njerëz të shtresave të ulëta vuajnë urie; shumë njerëz të shtresave të mesme institucionalizohen në psikiatri; në Amerikë ka krim të lartë; në Amerikë shumë nxënës përfundojnë universitetin me borxhe, për të cilat duhen vite të tëra pune të shlyhen, sepse shkollimi është shumë i shtrenjtë…
Arlinda Guma: Si jeni ndjerë kur keni parë poezitë tuaja të botuara në anglisht? (Jeni entuziazmuar fillimisht dhe dy minuta më vonë e keni harruar?)
Eni Isufi: U gëzova kur poezia ime e titullar Sleeping Beauty u botua në Slipstream, pasi e njihja krijimtarinë e shumë poetëve të botuar në atë revistë. Nuk harroj asnjë botim – edhe të revistave që nuk ekzistojnë më online – sepse është shumë vështirë të përputhësh subjektin dhe stilin e poezisë që shkruan, me kërkesat dhe prirjet e revistave poetike.
Arlinda Guma: Shumë emigrantëve, kur kthehen me pushime, në një vështrim të parë Shqipëria iu duket mjaft e begatuar. Një parajsë e vockël mbi Tokë për të cilën ne fatlumët që jetojmë në të duhet të jemi mirënjohës çdo çast. Në të vërtetë, aq kohë sa zgjasin pushimet e tyre, nuk lë shumë hapësirë për të kuptuar problemet e vërteta të këtij vendi. A ka ndodhur edhe me ju ky i ashtuquajtur mrekullim?
Eni Isufi: Patjetër. Çdo vit në Shqipëri ndërtohen godina të reja, hapen biznese të reja, përmirësohet infrastruktura dhe bëhen investime kulturore (si për shembull Bunk Art, të cilin e vizitova për herë të parë këtë vit). Gëzohesh kur bën plazh në ujin e bruztë të detit Jon apo kur hyn brenda kalasë së lashtë të Elbasanit. Pothuajse harron që niveli i jetesës në Shqipëri lë shumë për të dëshiruar. Që të jetosh mirë në Shqipëri, duhet të punosh. Që të punosh në një vend të mirë pune, duhet të kesh shkollimin e duhur. Në Shqipëri, për mendimin tim, niveli akademik ka rënë shumë. Shiten doktoratura. Akreditohen disa universitete, të cilët nuk përmbushin asnjë kriter akademik. Është vështirë të kryesh hulumtime shkencore, pasi ka mungesë fondesh, korrupsion, dhe akses të pamjaftueshëm tek artikujt/librat/kërkimet shkencore më të fundit të botës.
Arlinda Guma: Çfarë ju nervozon më shumë kur jeni në Shqipëri dhe çfarë ju lumturon?
Eni Isufi: Fatkeqësisht, në Shqipëri shumë ndërtime janë bërë pa një plan të mirëfilltë urbanistik, ndaj shpeshherë Tirana apo edhe qytete më të vogla më duken të tejngjeshura. Ёshtë paksa e vështirë të ngasësh makinën pasi shumë rregulla të qarkullimit nuk zbatohen. Kurdoherë që shkoj në Shqipëri, shpresoj të mos sëmurem, pasi shumë prej njerëzve të mi kanë pasur përvoja negative në spitale, klinika, apo qendra të tjera shëndetësore; disa mjedise nuk janë higjenike, disa pajisje nuk janë bashkëkohore, dhe shërbimi nuk është gjithnjë i mjaftueshëm. Qentë e rrugëve janë burim ndotjeje, por fatmirësisht këtë vit ishin marrë masa për t’i hequr/zvogëluar në numër.
Më lumturojnë Shqiptarët (njerëzit e zakonshëm). Janë njerëz të dashur, të sjellshëm, dhe besnikë. Kamarierët shqiptarë nuk kanë atë shpërfilljen e kamarierëve francezë apo buzëqeshjen artificiale (të diktuar në rregulloren e punës) të atyre amerikanë. Shoferët e taksive në Shqipëri shprehin mirënjohje edhe për një bakshish të vogël, ndërsa në Itali shoferët u vjedhin para turistëve me lloj-lloj taktikash. Kam krijuar shumë miqësi të reja në Shqipëri nëpërmjet shoqërisë së fëmijërisë dhe kushërinjve. Më qëndrojnë besnikë sa herë që rikthehem.
Arlinda Guma: Keni ndonjë vend ku shkruani, ndonjë bar, në qytetin ku banoni? Mund ta përshkruani atmosferën ndërsa jeni duke shkruar?
Eni Isufi: Frekuentoj Kafe “OQ” në qytezën Highland Park. Në mur janë varur disa vizatime, në të cilat, mjete industriale si ekskavatorë apo traktorë, përpunojnë ëmbëlsira të ndryshme. Kafe dhe çajra erëmirë të prurë nga Tanzania, Jemeni, Filipinet, Kina, dhe Kolumbia, janë radhitur nëpër rafte. Në krah të djathtë është një skenëz, në të cilën dy herë në javë poete të Highland Park, si dhe të qytezave të aftërta, lexojnë krijimet e tyre. Aty çdo mëngjes porosis një çaj mentesh dhe vargëzoj në bllokun tim te shkrimit: flokë-shelge, gjashtë-gishtëshe, kujdestare shterpë e një vendi të veshëlt…
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Eni Isufi: Faleminderit! Është kënaqësia ime.
