“Letra një poeti të ri” u ka folur artistëve për gati një shekull. Gjysma tjetër e korrespondencës së famshme zbulon punën e vështirë për t’u bërë ai që ti dëshiron të jesh.

Kamran Javadizadeh

Letrat që Franz Xaver Kappus-i i dërgoi Rainer Maria Rilke-s u botuan për herë të parë më shumë se një shekull pasi ata të dy filluan t’i shkruanin njëri-tjetrit.
Në shkurt të vitit 1903, një kadet ushtarak austriak, nëntëmbëdhjetë vjeçar, i quajtur Franz Xaver Kappus, mori një letër, përmbajtja e së cilës, shpresonte ai, do ta mësonte sesi të jetonte.
“Zarfi, – shkroi ai më vonë, – kishte një vulë blu dhe një vulë postare të Parisit, ai rëndonte në dorën time dhe paraqiste të njëjtin shkrim dore të qartë, të bukur dhe të sigurt, ashtu siç e kishte vetë letra nga rreshti i parë deri në fund.
Besimi që Kappus-i pa në dorën e korrespondentit të tij, ofronte një imazh të kundërt dyshimi në vetvetei, që e kishte shtyrë atë, muaj më parë, t’i shkruante atij njeriu – poetit Rainer Maria Rilke. Kappus-i donte të dinte nëse poezitë e tij ia vlenin; ai donte të dinte se për çfarë të shkruante dhe mënyrën sesi ta bënte këtë.
Të mbash një letër drejtuar ty dhe të shohësh emrin tënd në dorën e një tjetri, ndien një lloj kënaqësie turbulluese. Madje para se ta hapësh zarfin, identiteti yt është përthyer përmes identitetit të dikujt tjetër. Ftesa është njëherazi e çuditshme dhe emocionuese: a mund të bëhesh personi, emrin e të cilit ti e lexon atje?
Letrat na ftojnë në këtë mënyrë; po ashtu edhe arti. Pesë vjet pasi iu përgjigj Kappus-it për herë të parë, Rilke e gjeti veten duke menduar një skulpturë mermeri të një të riu grek që kishte parë në Louvre.
Megjithëse busti i tij ishte pa kokë, shkroi ai, dukej se shkëlqente “si një llambë”; ai “shpërtheu si një yll”. Drita e tij mbartte një mesazh, një përgjigje për pyetjet me të cilat Kappus-i ishte përballur – llojet e pyetjeve me të cilat duhet të ketë të bëjë kushdo që përballet me një të ardhme të panjohur. Në rreshtat e fundit të “Bustit arkaik të Apollonit”, Rilke shkroi atë mesazh: “Ti duhet ta ndryshosh jetën tënde”. Por nëse “ti” e sonetit të famshëm të Rilke-s duket universale, letrat e tij drejtuar Kappus-it i drejtoheshin një personi të caktuar, jeta e të cilit po kalonte një krizë të veçantë dhe të ngutshme.
Kappus-i dhe Rilke i shkruan letra njëri-tjetrit për gati dy vjet dhe më pas, pas një pauze katërvjeçare, ata shkëmbyen disa të tjera.
Me sa dimë, ata u takuan vetëm dy herë: një herë gjatë një leximi në vitin 1907, dhe përsëri rastësisht në verën e vitit 1926, muaj para se Rilke të vdiste nga leuçemia.
Në vitet pas korrespondencës së tyre, Kappus-i vazhdoi të shkruante skenarë dhe romane të serializuara, tashmë të harruar; Rilke, mjerisht, nuk e bëri dot poet.
E megjithatë, Kappus-i, i cili vdiq në vitin 1966, prodhoi një libër që ende lexohet gjerësisht: në vitin 1929, më shumë se një çerek shekulli pas korrespondencës së tyre fillestare, ai i botoi të gjitha letrat e Rilke-s drejtuar atij, përveç njërës, nën titullin “Briefe an einen“. jungen Dichter.” Në dekadat që pasuan, “Letra një poeti të ri”, siç njihet libri në anglisht, u bë një hajmali për shkrimtarët e rinj aspirues, të cilët ndiheshin të tërhequr në mënyrë të drejtpërdrejtë nga përmbajtja e zarfit me vulën blu dhe me vulën postare të Parisit, nga fjalët që fillonin nën emrin e Kappus-it në dorën e Rilke-s.
Kappus-i e la pjesën e tij të korrespondencës jashtë librit. Efekti i Rilke-s mbi të, shkroi ai, ishte jashtë çështjes: “Aty ku flet një njeri i madh dhe unik, njerëzit më të vegjël vetëm mund të heshtin”. Për dekada, studiuesit supozuan se letrat e Kappus-it nuk kishin mbijetuar.
Pse, në fund të fundit, Rilke do t’i kishte ruajtur letrat e një nëntëmbëdhjetë vjeçari ëndërrimtar? Por, në vitin 2017, studiuesi gjerman Erich Unglaub zbuloi se letrat e Kappus-it ishin ruajtur gjatë gjithë kohës në arkivin e familjes Rilke. Në vitin 2019, ai publikoi për herë të parë të dyja palët e korrespondencës.
Krahas autoritetit gnomik të Rilke-s, ne tani dëgjojmë dëshirën e zjarrtë të Kappus-it.
Por ajo që është më tërheqëse në këtë vëllim të ri nuk është as veçantia e jetës së Kappus-it dhe as intimiteti midis poetit të botës tjetër dhe aspirantit të zakonshëm. Në vend të kësaj, ajo që zbulon ky qark i sapombyllur është një zbrazëti e madhe në thelbin e tij: një brendësi ulëritëse që Kappus-i u përpoq ta mbushte; boshllëqet në kohë dhe hapësirë ​​që letrat u përpoqën të kapërcenin; e ardhmja e zbrazët në të cilën do të duhej të binte çdo njeri i vetëm.
Isha shtatëmbëdhjetë vjeç kur lexova për herë të parë “Letra një poeti të ri”. E kisha futur librin e hollë të xhepit, së bashku me “Poezinë e zgjedhur” të Rilke-s dhe një ditar (faqet e të cilit do të mbeteshin kryesisht bosh), në çantën e kampingut që kisha paketuar për një verë të kaluar duke punuar si këshilltar kampi, në Maine. Netët atje ishin të ftohta dhe të ndezura me yje. Më kujtohet currila blu e Rrugës së Qumështit, tavani i lartë poshtë të cilit, për herë të parë, pritej të sillesha si një i rritur. Edhe pse isha fëmijë. Me fjalë të tjera, isha në një pozicion ideal për të marrë letrat e Rilke-s. Poeti J. D. McClatchy, i cili kishte pak durim për mjerimin, e hodhi poshtë përkushtimin e “të rinjve” të Rilke-s. “Poetët e rinj. . . shohin tek ai atë që ata duan të shohin në vetvete”, shkruante ai, objekti i dëshirës së tyre të bllokuar nga përvoja e dëshirës së tyre. Kështu ishte edhe për Kappus-in: pyetja e tij më e zjarrtë ishte sesi të jetosh kur jeta jote duket ende kryesisht potenciale, kur ajo përkufizohet nga dëshira për atë që vështirë se mund ta imagjinosh ende, e jo më ta emërtosh apo ta prekësh.
Rilke ishte vetëm njëzet e shtatë vjeç kur i shkroi për herë të parë poetit të ri. Duke rilexuar letrat e Rilke-s sot, dëgjoj në to diçka që duhet të më ketë tërhequr fillimisht: tonin e autoritetit të ftohtë që vjen prej të qenit pak më i madh në moshë se personi që këshillon. Rilke në përgjithësi nuk pranoi të komentonte mbi specifikat e poezive të Kappus-it. Pyetja e rëndësishme nuk ishte ajo që ai shkroi, por pse:
pranoje, me të gjithë sinqeritetin, nëse do të vdisje po të mos të të lejohej të shkruaje. Kjo mbi të gjitha: Pyete veten, në çastin më të qetë të natës, a duhet të shkruaj? Gërmo thellë në veten tënde për përgjigjen. Dhe nëse ajo është po, nëse ti mund ta përmbushësh këtë pyetje solemne me një “unë duhet” të fortë dhe të thjeshtë, atëherë ndërtoje jetën tënde rreth asaj domosdoshmërie.
Kjo këshillë është e tmerrshme (dhe ndoshta e keqe). Dyshoj se mund t’i përgjigjesha ndonjëherë pozitivisht kësaj pyetjeje dhe nuk do të ëndërroja t’i dorëzoja studentët e mi në logjikën e saj të pafalshme. Tani e dimë se Kappus-i ishte, pjesërisht, i frymëzuar nga autoriteti dhe ashpërsia e korrespondentit të tij të famshëm, “dikujt që i ka shprehur me fjalë trazimet më sekrete të shpirtit tim”. Por ai gjithashtu kishte frikë se ku mund të shkonte nëse do ta merrte “pyetjen solemne” të Rilke-s si një skenar për jetën e tij: Pasi ta kem mbledhur plotësisht veten, do të shikoj thellë në shpirtin tim dhe do të pyes veten: A duhet të shkruaj? Por më pas do të më vijnë mendimet nga të cilat kam frikë, ato që vrapojnë si dallëndyshe. I kam shpesh këto çaste të qeta, vijnë të pakërkuara dhe kam mall për diellin që mbetet aq larg.
Aty ku Kappus-i e regjistroi këtë dëshirë si një privim të dhimbshëm (“Kam prindër të mirë dhe një motër… por kur jam me ta ndihem dyfish vetëm”), Rilke ia pasqyroi atë si hapësirën në të cilën ai mund të rritej: “Ti vuan, thua, sepse njerëzit më të afërt me ty janë të largët: kjo tregon se bota jote ka filluar të bëhet e gjerë. Dhe nëse ajo që është afër teje është larg, atëherë sa e madhe që është e gjithë hapësira jote, deri tek yjet.”
Mbaj mend kur i lexova këto rreshta për herë të parë. Nëse ndihesha i vogël nën qiellin e natës, këtu ishte një poet që më thoshte se pafundësia e tij ishte një imazh i së ardhmes sime. Të mendosh se vetmia ime mund të jetë një masë e jetës që do të jetoja një ditë – të mendosh se mund të mësoja ta mbushja atë hapësirë ​​të madhe – dukej sa emocionuese edhe e frikshme.
Por vetmia e Kappus-it nuk ishte ankthi tipik i adoleshentëve; ajo e kishte çuar atë në prag të vetëasgjësimit. Në çastet e dëshpërimit, i shkroi ai Rilke-s: “Të gjithë hapat e mi më duken sikur i hedh në rërë të rlëvizshme, ndihem sikur po mbytem në çdo çast. Unë jam aq i vetmuar saqë më duket sikur vdekja do të më pushtojë papritmas.” Ai rrëfeu se ishte “tunduar dy herë” për t’i dhënë fund jetës.
Në letrën e parë të Rilke-s, kur ai i kërkoi Kappus-it të mendonte nëse do të vdiste nëse nuk do të mund të shkruante, dukej si një eksperiment mendimi. Nëntë muaj më vonë, Kappus-i po i thoshte Rilke-s se vetëshkatërrimi kishte qenë një mundësi shumë e mirëfilltë. Duke e ditur këtë, këshilla e Rilke-s mund të tingëllojë çuditërisht e pandjeshme, madje e pamatur, në këmbënguljen e saj dogmatike. “Pothuajse të gjithë kanë çaste kur më mirë do ta ndërronin [vetminë] me një ndjenjë komuniteti,” shkroi ai. “Por ndoshta këto janë pikërisht çastet kur vetmia rritet, sepse rritja e saj është e dhimbshme dhe e trishtueshme si fillimi i pranverës. Mos lejo që kjo të të mashtrojë. Ajo që na duhet, në fund të fundit, është vetëm vetmia, një vetmi e madhe e brendshme.”
Rilke e shkroi këtë letër në fund të vitit 1903, në një vilë në Villa Strohl-Fern, një koloni artistësh në periferi të Romës. Atje, sipas biografit të tij Ralph Freedman, “Rilke bëhej gjithnjë e më shumë i vetmuar”.
Gruaja e tij, skulptorja Clara Westhoff, kishte vilën e saj në villa; të dy ruajtën distancën e tyre. “Vetmia e madhe e brendshme” që Rilke i nxiti Kappus-it nuk ishte, me fjalë të tjera, diçka për të cilën ai ishte dorëzuar, por përkundrazi një jetë që ai e kishte kultivuar me kujdes. Ishte ndër parakushtet që i lejuan Rilke-s të shkëputej nga një periudhë e shkurtër stanjacioni artistik dhe të shkruante “Orfeu. Euridika. Hermes.”
Heroit të kësaj poezie, si në mitin Ovidian, i jepet kalimi, nga bukuria e këndimit të tij, në botën e krimit për të rimarrë të dashurën e vdekur. Duke e parë atë në kthimin e tyre – duke iu dorëzuar dëshirës së tij për shoqëri – do ta bënte atë të zhdukej. Më keq akoma, Rilke duket se nënkupton se kjo do t’i prishte këngën.
Kappus-i nuk e dinte nëse ai ishte vërtet një poet, por letërkëmbimi i tij me Rilke-n mund ta bënte jetën e tij të vetmuar të dukej si poezi. Duke marrë këto letra, shkroi Kappus-i, ai u ndie si i thirrur në një botë tjetër: “Kur mendoj se të gjitha këto gjëra të patregueshme, të mrekullueshme, të bukura që më ke besuar, janë të destinuara vetëm për mua – që më quan të denjë që t’i bashkëndaj këto pasuri, të destinuara vetëm për të paktit, të vetmuarit – ndihem shumë krenar.”
Këtu funksionon një lloj logjike magjike, ku marrja e vëmendjes së Rilke-s në njëfarë mënyre jep edhe dritën e ndezur të artit të tij. Për t’u përfshirë brenda kufijve të famës së dikujt tjetër duhej të rishqyrtoje kufijtë e vetes: e ardhmja e Kappus-it mund të kishte qenë e panjohur, por ai nuk ishte më.
A krijoi vërtet një lidhje të tillë korrespondenca e Rilke-s dhe e Kappus-it? “Të shkruash letra,” iu ankua dikur Franz Kafka (në një letër) Milena Jesenská-s, përkthyeses së tij çeke dhe objekt i dashurisë së tij të torturuar, “është në fakt një marrëdhënie me fantazmat dhe aspak vetëm me fantazmën e adresuesit, por edhe me fantazmën e dikujt, e cila zhvillohet fshehurazi brenda shkronjës që ti shkruan”.
Në një letër, një version i vetes tënde duhet të ngjitet në fletë, të bëhet diçka që mund të futet brenda një zarfi. Për shkak të vonesave të pashmangshme të postës, vetvetja që më në fund arrin te marrësi do të ketë vetëm një lidhje spektrale me veten që ti je bërë ndërkohë. Dhe kur letra e tij mbërrin, në përgjigje të letrës tënde, vonesat shtohen. Fantazmat përzihen në postë dhe gjatë gjithë kohës korrespondentët aktualë mbeten pa kontakt.”
Për Kafkën, kjo e dënoi projektin e menjëhershmërisë – “Si u erdhi njerëzve ideja se mund të komunikonin me letra!” – por për Rilke-n dhe Kappus-in ai ishte një tipar thelbësor i teknologjisë okulte të shkrimit të letrave. “Kaq shumë duhet të ndodhë,” paralajmëroi Rilke Kappus-in, në letrën e tij të dytë, “duhet të shkojë siç duhet, një plejadë e tërë rrethanash duhet të jetë në vend, në mënyrë që dikush të këshillojë në të vërtetë, aq më pak të ndihmojë një person tjetër.”
Ata ishin në shumë mënyra jashtë sinkronizimit. Por, pikërisht për shkak se letrat e tyre prodhonin kaq shumë fantazma vetvetesh, ato bënë të mundur që Rilke dhe Kappus-i të takoheshin në një mbretëri më të lartë.
Yjësitë që shohim në qiellin e natës, në fund të fundit, janë formuar nga drita e dërguar nga pika shumë të largëta në hapësirë ​​dhe në kohë.
Në hyrjen e tij për botimin e letrave të vitit 1929, Kappus-i tregoi historinë sesi i kishte ardhur ideja t’i shkruante vetë Rilke-s. Një ditë vjeshte, ai kishte lexuar poezitë e Rilke-s në kopshtin e akademisë së tij ushtarake, kur kapelani kaloi dhe vuri re vëllimin; doli se edhe Rilke kishte qenë kadet.
Kur Kappus-i i shkroi, poeti më i madh në moshë mund të kishte imagjinuar se po kontaktohej nga vetja që kishte lënë pas. Kappus-i, nga ana e tij, gjeti historinë e transformimit të një “djaloshi të zbehtë, të dobët” në njeriun, poezitë e të cilit i nderonte një lloj mrekullie – dhe dikush që parashikonte një transformim të ngjashëm për veten e tij.
“Ajo që ne e quajmë fat, – i shkroi Rilke Kappus-it, “shfaqet nga brenda personit, nuk e prek njeriun nga jashtë”. A po ofronte ai këshilla apo thjesht po përshkruante një të ardhme që po e jetonte tashmë – dhe për të cilën Kappus-i, nëse mund të përgjigjej po, mund të ishte i detyruar? “E ardhmja është e palëvizshme,” shkroi Rilke. “Jemi ne që lëvizim në hapësirën e pafund.”
Ka diçka të frikshme kur trajtohet në këtë mënyrë, kur thuhet se e ardhmja jote fshihet brenda teje, por që ti do të jesh bërë një person tjetër pasi ajo të jetë shfaqur. Kjo është një mënyrë e çuditshme për të imagjinuar rrjedhën e kohës—dhe botimi i ri i letrave ndihmon për ta bërë të dukshme çrregullimin e saj.
Në përkthimin e tij, Damion Searls, ka vendosur të mos ndërhyjë në korrespondencë. Në vend të kësaj, ai printon letrat e Kappus-it në fund të librit, sikur ato të përbëjnë një shtojcë.
Një efekt interesant i këtij vendimi editorial është që t’i bëjë letrat nga  poeti i ri të duken sikur janë shtuar pas faktit – pothuajse sikur letrat e Kappus-it të ishin sajuar për të plotësuar plejadën e nisur nga përgjigjet e Rilke-s.
Në njëfarë kuptimi, unë mendoj se ata ishin të tillë. Ajo që Kappus-i po mësonte nuk ishte sesi të bëhej si Rilke, por sesi të bëhej si personi të cilit Rilke po i drejtohej: si ta njihte marrësin e letrave të Rilke-s si njeriun që mund të bëhej.
Në maj të vitit 1904, në ditëlindjen e njëzet e një të Kappus-it, ai mori letrën e shtatë nga Rilke. I rrethuar nga familja dhe miqtë—njerëzit, shoqëria e të cilëve nuk mund ta mbushte boshllëkun që ai ndiente—zarfi mbërriti si nga një botë tjetër. Ai përmbante një surprizë. Kappus-i i kishte dërguar Rilke-s një poezi tjetër, një sonet plot mall adoleshentësh – dhe këtë herë Rilke ishte përgjigjur. Ai i tha se ishte poezia më e mirë që Kappus-i kishte ndarë deri më tani. Pastaj e kopjoi fjalë për fjalë dhe ia dërgoi. Pse? “Sepse e di që është e rëndësishme, është një përvojë e re, ta rizbulosh veprën tënde me dorëshkrimin e dikujt tjetër.
Rilke shkroi. “Lexoji rreshtat sikur të ishin të dikujt tjetër dhe do të ndiesh thellë brenda vetes se sa të tuat janë ato.” Akti i transkriptimit të Rilke-s kap diçka thelbësore për natyrën e shkronjave. Kur kemi korrespondencë nëpërmjey postës, fjalët që duhet të mbajmë janë fjalët e tjetrit – jo tonat.
Në fund të jetës së tij, Kappus-i shtoi një shpjegim të ri se përse letrat e tij ishin të tepërta: “Lexuesi mëson më shumë për marrësin nga letrat e Rilke-s sesa nga letrat që vetë ai i shkroi.” Këto ishin letrat që Kappus-i i kishte mbajtur për dekada; për të ishin arkivi më i qëndrueshëm i jetës së tij të brendshme.
Ne mund të gjejmë diçka trazuese në këtë supozim të gatshëm të tregimit të dikujt tjetër për jetën tonë. E megjithatë, korrespondenca e Kappus-it na mëson diçka tjetër; diçka thelbësore dhe shqetësuese për atë që shpesh përfshin vetë-krijimi: për ta ndryshuar jetën tënde mund të të duhet të nxitësh shkatërrimin e saj.
Një dekadë pasi mori letrën e parë të Kappus-it, Rilke filloi të shkruante poezitë që zakonisht konsideroheshin si më të mëdhatë e tij, “The Duino Elegies”. (Një përkthim i ri, nga Alfred Corn.) Këto janë poezitë, madje më shumë se letrat drejtuar Kappus-it, që mbaj mend t’i kisha lexuar atëherë kur isha shtatëmbëdhjetë vjeç.
Unë isha, padyshim, i dashuruar. I kisha shkruar asaj një letër dhe, në orët e qeta të verës, duke pritur për atë që dukej gjithnjë e më shumë si një përgjigje që nuk po vinte, zbulova se poezitë e Rilke-s, në përkthimet e Stephen Mitchell-it, po më shkruanin përsëri.
Me këtë dua të them jo thjesht se rreshtat ofronin urtësi që lidhej me gjendjen time (shumë të zakonshme), por përkundrazi që, siç lexova, jeta ime e zakonshme, jokoherente dukej e rregulluar me mjeshtëri atje në faqen përpara meje, shenjuar nga një pikë e papritur ndriçuese.
Poezitë po lexonin mendjen time dhe po e pasqyronin atë si poezi të dikujt tjetër. A isha ai dikushi tjetër? Vëllimi im është plot me nënvizimet e trembura me laps të asaj vere. Mbaj mend që u zgjova nga një ëndërr një natë dhe ndjeva sikur hapësira rreth meje ishte elektrike, e ngarkuar me fjalë të reja të çuditshme.
Ato fjalë i erdhën Rilke-s nga hiçi. Në janar të vitit 1912, ai kishte qenë pranë një krize në jetën e tij mendore, i shkëputur nga aftësia për të shkruar poezi dhe duke menduar të hynte në psikoanalizë. Ai ishte ftuar nga Princesha Marie von Thurn und Taxis për të ndenjur në kështjellën e saj në Duino, Itali, me pamje nga deti Adriatik.
Sipas kujtimeve të saj, Rilke ishte duke ecur përpara shtëpisë gjatë një stuhie të dhunshme një ditë, duke menduar për një letër që duhej të shkruante. Si nga vetë era, Rilke dëgjoi rreshtat që fillonin “Elegjinë e Parë” të tij: “Nëse do të bërtisja, kush do të më dëgjonte midis engjëjve / hierarkive?” Është një histori e çuditshme, siç shkojnë mitet me origjinë poetike. Era i foli Rilke-s, por foli edhe për të, duke e hedhur zërin e saj në trupin e tij.
Kur Kappus-i i shkroi Rilke-s, ai gjithashtu mund të ketë bërë të njëjtën pyetje. Nëse ai do të bërtiste, kush do ta dëgjonte? Nga ku Kappus-i mori letrat e tij, Rilke dukej një engjëll, një lajmëtar me fuqi hyjnore. Për të lejuar që Rilke të shkruhej në ekzistencë, për t’i thënë se ai ishte diçka, së pari duhej t’i nënshtrohej një lloj asgjësimi.
Në “Elegjia e Parë”, Rilke përshkruan një krizë të ngjashme. Ai e kuptoi, do t’i duhej ta rrezikonte jetën e tij për të vazhduar të jetonte: “Sepse bukuria nuk është gjë tjetër veçse fillimi i terrorit, të cilin ne ende arrijmë ta durojmë, / dhe jemi kaq të tmerruar ngaqë ai na përbuz qetësisht / për të na asgjësuar. Çdo engjëll është i tmerrshëm.” Në Duino, kur era filloi të thêrriste, Rilke mërmëriti me zë të lartë: “Çfarë është kjo? Çfarë është kjo që po vjen?”
Përgjigjia ishte ajo që ai i kishte shkruar tashmë Kappus-it. Ishte e ardhmja drejt së cilës ai po lëvizte; po vinte nga brenda tij; ajo mbante në ditët e saj jetën dhe vdekjen e tij.

________

Kamran Javadizadeh është profesor i asociuar i anglishtes në Universitetin Villanova dhe autor i librit “Lirika e institucionalizuar”.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga : The New Yorker

Në vitin 1984, në kulmin e famës së tij letrare, Raduan Nassar njoftoi se do të dilte në pension për t’u bërë fermer.

 

Alejandro Chacoff

Raduan Nassar ishte dyzet e tetë vjeç dhe në kulmin e famës së tij letrare kur, në vitin 1984, shpalli daljen në pension. Ai donte të bëhej fermer.
Në vitin 1973, shkrimtari brazilian Raduan Nassar e la punën. Pas gjashtë vjetësh si kryeredaktor në Jornal do Bairro, një gazetë e majtë me ndikim që kundërshtonte regjimin ushtarak të Brazilit, ai kishte mbërritur në një ngërç me një nga bashkëthemeluesit, i cili ishte edhe vëllai i tij më i madh.
Gazeta deri atëherë shpërndahej falas dhe vëllezërit nuk binin dakord nëse do t’i paguanin abonentët. Nassar-i, atëherë tridhjetë e shtatë vjeç, e la gazetën dhe kaloi një vit në apartamentin e tij në Sao Paulo, duke punuar dymbëdhjetë orë në ditë për një libër dhe “duke qarë gjatë gjithë kohës”.
Në romanin e çuditshëm e të shkurtër që shkroi “Ancient Tillage“, një i ri ikën nga shtëpia dhe nga familja e tij fshatare, për t’u kthyer më pas i ndëshkuar dhe paksa i poshtëruar, në vendin e fëmijërisë së tij.
“Ancient Tillage” u botua në vitin 1975, dhe u vlerësua menjëherë nga kritikët. Ai fitoi kategorinë e debutimit më të mirë të çmimit Jabuti, nderi kryesor letrar i Brazilit, dhe një çmim tjetër nga Akademia Braziliane e Letrave. Në vitin 1978, një roman i dytë doli në shtyp; Nassar-i e kishte shkruar draft-in e parë të librit “A Cup of Rage” në vitin 1970, ndërkohë që jetonte në Granja Viana, një lagje bukolike në periferi të qytetit.
Ai gjithashtu u prit në mënyrë euforike, duke fituar Çmimin e Shoqatës së Kritikëve të Artit të São Paulo-s (ACPA). “Ata dy libra patën një ndikim shumë të fortë,” më tha Antonio Fernando de Franceschi, poet dhe kritik, i cili u bë mik i ngushtë i Nasar-it.
“Ata janë shkëmbi j të vegjël e të fortë. Gjithçka është e përqendruar atje. Vitin e shkuar, dy romanet e Nasar-it u përkthyen në anglisht për herë të parë, për serinë Penguin Modern Classics dhe “A Cup of Rage“, përkthyer nga Stefan Tobler, ishte në listën e gjatë për Çmimin Ndërkombëtar Man Booker.
Romanet e Nasar-it ranë shpejt në sy të botuesve në Francë dhe Gjermani dhe, në fillim të viteve tetëdhjetë, me dy libra të shkurtër që së bashku arrinin në më pak se treqind faqe, ai tashmë po përshëndetej si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të Brazilit, i përmendur si në të njëjtëm frymë me Clarice Lispector dhe João Guimarães Rosa-n.
Gjatë vizitave në Paris, ai u ftua të fliste në Sorbonë dhe fitoi interesin e trashëgimtarit tê botimeve Claude Gallimard dhe të agjentes së famshme letrare katalane Carmen Balcells. Një mike e ngushtë e Gabriel García Márquez-it, Mario Vargas Llosa-s dhe Pablo Neruda-s, për pronat e të cilëve ajo kujdesej, Balcells-i, shpesh mendohet të ketë qenë shkak për konceptin e përcaktuar në mënyrë të paqartë, por shumë të tregtueshëm të Bumit të Amerikës Latine, një rritje në oreksin global për letërsinë e këtij rajoni gjatë viteve gjashtëdhjetë dhe shtatëdhjetë. Në atë kohë, ajo kërkoi që Nassar-i t’i bashkohej klubit. “Ajo priste diçka të madhe,” më tha ai vitin e shkuar, kur ne u takuam për herë të parë, në shtëpinë e tij në São Paulo. “Ajo ishte shumë bujare.”
Nassar-i ishte dyzet e tetë vjeç dhe në kulmin e famës së tij letrare kur, në vitin 1984 dha një intervistë me Folha de São Paulo në gazetën më të madhe të përditshme të vendit, në të cilën ai njoftoi daljen në pension. Ai donte të bëhej fermer.
Mendja ime është ndezur me gjëra të tjera tani; më intereson bujqësia dhe blegtoria,” i tha ai intervistuesit. Shumë njerëz u hutuan. Nassar-i e mbajti fjalën. Vitin tjetër ai bleu një pronë prej rreth gjashtëmbëdhjetë mijë hektarësh dhe filloi të mbillte sojë, misër, fasule dhe grurë.
“Unë hoqa dorë nga shumë gjëra atëherë, nuk e keni idenë”, – më tha atë pasdite. Nassar-i, i cili tani është tetëdhjetë e një vjeç, jeton i vetëm në një ndërtesë modeste me tulla të kuqe në një nga pjesët më të qeta të Vila Madalena-s, një lagje boheme në anën perëndimore të qytetit.
Në vitin 2011, pas gati tri dekadash të kaluara duke u kujdesur për të korrat, Nassar-i ia dhuroi tokën e tij Universitetit Federal të São Carlos, me kusht që ata të ndërtonin një kampus shtesë për t’u dhënë akses më të mirë komuniteteve rurale. Kampusi ekziston tanimë dhe funksionon; Nassar-i foli për një ish-punonjës ferme, vajza e të cilit studionte atje.
Dhoma e ndenjies e Nasar-it nuk është shumë e mobiluar, me një orë të vjetër të zverdhur në mur dhe një portret bardh e zi të prindërve të tij mbi tavolinë. Nuk ka rafte librash në dhomën e ndenjes, por kishte një rresht të shkurtër librash në sergjenin e oxhakut: André Gide, Dostoevsky (një shkrimtar që ai e do veçanërisht) dhe shumë vëllime të vjetra të Caldas Aulete-s, një fjalor portugez. Vura re grumbuj të rastësishëm librash të rinj të freskët në tavolinat anësore dhe në divanin e tij. “Këto janë dhurata,” tha ai. “Unë u them njerëzve se nuk lexoj më, por ata nuk më besojnë kurrë.”
Shkrimtarët që zgjedhin të mos e ushtrojnë talentin e tyre mund të provokojnë një sërë reagimesh te lexuesit dhe te kolegët e tyre, që nga zilia, tek acarimi e deri te frika. Dalja e parakohshme në pension e Nasar-it u prit në Brazil me një lloj magjepsjeje të ngjyrosur nga një lloj aluzioni fyesi. Duke vendosur të bëhej fermer – jo një banor ferme, por pronar i një ndërmarrjeje produktive të mesme – ai e kishte degraduar statusin e letërsisë.
Botuesit dyshuan se ai nuk kishte ndalur plotësisht. “Një nga obsesionet e mëdha të shtypit tonë gjatë këtyre dekadave të fundit ka qenë që të zbulojë nëse ai ka ndonjë poezi apo ndonjë histori të fshehur në sirtarë” më tha Luiz Schwarcz, kryeredaktor i Companhia das Letras, shtëpia botuese kryesore e vendit. Schwarcz-i po fliste pjesërisht për veten e tij. Kur themeloi shtëpinë e tij botuese, në fund të viteve tetëdhjetë, ai i telefonoi Nassar-it. “I thashë, ‘Luiz, shiko, unë nuk kam asnjë libër për ty’”, më tha Nassar-i. “Deri në atë kohë unë tashmë isha zhytur thellë në jetën rurale.”
Interesi i Nasar-it për bujqësinë nis qysh në fëmijëri. Prindërit e tij emigruan nga Libani në Brazil në vitet njëzetë dhe u vendosën në Pindorama, një qytet i vogël rural në shtetin e São Paulo-s.
Nassar-i dhe nëntë vëllezërit e motrat e tij u rritën në një ngastër të vogël toke ku babai i tij rriste pemë portokalli, qershie dhe jabuticaba, si dhe zogj e lepuj. Nëna e tij ishte kultivuese e shkëlqyer e pulave, më tha ai, por specialiteti i saj ishin gjelat. “Njëherë babai im më dha dy shpendë gini,” tha ai, me linjat e fytyrës së tkurrur nga kujtimi i këndshëm. “Isha shumë i emocionuar.”
Babai i tij ishte i krishterë ortodoks dhe nëna protestante, por fëmijët u rritën si katolikë për të shmangur diskriminimin. Nassar,-i, si djalë altari, zgjohej çdo ditë në orën 5 të mëngjesit. për kungimin. Kur Nassar-i ishte gjashtëmbëdhjetë vjeç, ai u transferua në kryeqytetin San Paulo, ku studioi për gjuhë dhe drejtësi, përpara se të kalonte në filozofi në Universitetin e São Paulo-s. Në vitin 1967, ai dhe katër nga vëllezërit e tij themeluan Jornal do Bairro., “Ancient Tillage,” një version i shëmbëlltyrës së djalit plangprishës, është njëkohësisht një kremtim i lidhjeve të André-s me tokën dhe me familjen e tij dhe një dënim pothuajse nihilist i këtyre lidhjeve. Djali i një patriarku fshatar, André mundohet nga ndjenjat incestuese ndaj motrës së tij. Ai ikën nga familja për t’u zhytur në një banesë, duke pirë dhe duke vizituar prostitutat; vëllai i tij Pedro përpiqet ta kthejë në shtëpi.
Përshtypja e lexuesit për fermerin është e dikujt me përvojë në botë që nuk i ka pëlqyer ajo që ka parë. Nassar-i i cili e shkroi draft-in e parë gjatë dy javëve të ethshme në vitin 1970, më tha. “Nuk mund të ndaloja së qeshuri,” tha ai, duke e krahasuar këtë me mënyrën sesi ndihej ndërsa shkruante “Ancient Tillage”. Disa herë, ndërsa hanim drekë – byrek me pulë dhe oriz, verë, mousse frutash pasioni – Nassar-i e ndërpriste bisedën. “Kjo ishte e vërtetë,” do të thoshte ai, për ndonjë personazh ose për ndonjë pasazh të caktuar; apo për ndonjë ngjarje në jetën e tij, “që është në libër”.
Ishte një zakon i çuditshëm dhe tërheqës, që tregonte një mospërfillje ndaj shtirjeve të botës letrare. Duke lexuar të dy romanet tani, është e vështirë të mos vërehet mënyra sesi imazhet botanike dhe metaforat e natyrës ndërhyjnë në prozë, si detaje biografike nga e ardhmja.
Nassar-i tha se bujqësia ka qenë gjithmonë profesioni i tij kryesor, ndërsa shkrimi “ka qenë thjesht një aktivitet tjetër”. Por jeta e tij në bujqësi nuk filloi mirë. “Ishte shumë e vështirë. Prona ishte në gjendje të keqe. Filluam të mbjellim fasule, këto fasule të mrekullueshme”, tha ai. “Ne morëm disa fermerë të tjerë në rajon dhe ata na dhanë disa udhëzime sesi ta bënim këtë.” Çmimet e mallrave ishin të ulëta në atë kohë, dhe edhe me ndihmën e jashtme ai nuk mund të arrinte të fitonte. Ai tentoi të rriste bagëti por hoqi dorë.
“Për gjashtë vitet e para, ne u masakruam; kishim vetëm humbje.” Nassar-i vura re, shpesh përdorte shumësin në vetën e parë kur diskutonte për bujqësinë e tij, edhe pse ai ka jetuar kryesisht vetëm; ai preferoi të mos diskutonte një lidhje të tij afatgjatë, të cilën ai e përshkroi si “të turbullt”.
Ashtu si personazhet e tij, ai duket se ka gjetur ngushëllim në punën fizike. “Jeta ime tani ka të bëjë me të prodhuarit, të prodhosh, të prodhosh,” i tha ai një intervistuesi, në vitin 1996, kur u pyet sesi po ia kalonte pas pensionit letrar.
Gjithashtu gjatë kësaj kohe që librat e Nasar-it, të cilët ishin vlerësuar nga kritika, por që nuk kishin arritur një audiencë të gjerë, filluan të shiteshin në numër më të madh. (Në vitin 1997, “A Cup of Rage“ u bë film artistik; si dhe pati një përshtatje të “Ancient Tillage” në vitin 2001).
Pak para se ta dhuronte fermën Lagoa do Sino për UFSCAR-in, në vitin 2011 ai mori një ofertë prej tetëmbëdhjetë milionë reaiësh—afërsisht gjashtë milionë dollarë—për pronën. Një nga frikërat e Nasar-it është se qeveria e re braziliane mund ta privatizojë tokën që ai i ka lënë publikut.
Gjatë kohës që ishim bashkë, Nassar-i ndonjëherë ngjante krenar për punën e tij, por më pas dukej se qortonte veten. Në një çast ai mori një telefonatë nga një botues, ku e dëgjova të debatonte fort për një kopertinë; ai kundërshtonte madhësinë e shkronjave të përdorura për emrin e tij, e cila zinte pjesën më të madhe të kopertinës.
Ata më të afërtit me Nasar-in e përshkruajnë atë si një mikromenazher të dashur, një shkrimtar që ndërhyn në çdo aspekt të procesit editorial. Schwarcz-i e redaktoi Nassar-in për herë të parë në vitet tetëdhjetë, përpara se të themelonte Companhia das Letras.
Në çdo botim të ri, ai do të dëshironte të ndryshonte një fjali, ose të ndryshonte biografinë e autorit, ose do të ankohej për tonalitetin e bojës,” tha ai. Ndonjëherë Nassar-i kërkonte një lloj specifik fonti ose hapësirë ​​midis rreshtave. “Ndonjëherë Luiz-i më thoshte: “Raduan, kur më kthen shënimet, nuk e di nëse duhet të qesh apo të qaj me tyj,” më tha Nassar-i. Asnjëherë nuk më interesonin shumë shitjet, por gjithmonë doja që librat të ishin më të mirët që mund të ishin. Nuk i duroj dot ato botimet e vogla ku gjithçka është e ngjeshur në hapësira të ngushta.”
Pretendimi fillestar i Nassar-it se ai nuk kishte asnjë shkrim të pabotuar për Schwarcz-in doli të mos ishte plotësisht i vërtetë. “Menina a Caminho“, një tregim i shkurtër i shkruar në fund të viteve pesëdhjetë, u dorëzua përfundimisht dhe u botua, në vitin 1997, pothuajse dyzet vjet pasi u përfundua.
Franceschi është i vetmi person që e ka bindur Nasar-in që të marrë përsipër një detyrë letrare që nga dalja zyrtare në pension. Eseja e shkurtër që ai shkroi, “Mãozinhas de Seda“, një reflektim i tërthortë mbi vlerën e instinkteve diplomatike, u porosit në fillim të viteve nëntëdhjetë për revistën që Franceschi drejtonte në atë kohë por, me kërkesën e Nassar-it, ajo nuk u botua për shtatë vjet.
Si Schwarcz-i ashtu dhe Franceschi besojnë se vendimi i Nassar-it për t’u larguar nuk erdhi nga një rënie e interesit, por nga perfeksionizmi letrar. “Ai është një djalë që i përkushtohet aq shumë zanatit saqë unë mendoj se është e vështirë për të të ndihet i shpërblyer,” tha Schwarcz-i. “Veçanërisht në një vend ku kritika nuk është aq aktive.” Franceschi po aq e admiron Nasar-in, por sheh disa “neuroza” në sjelljen e tij.
Për të, Nassar-i është dikush që “i shtrydh shumë fort pjesët e tij që nuk i pëlqejnë”, duke luftuar për të pajtuar kërkesat e egos me dëshirën e tij për një jetë të përulur. Ky shqetësim merr formë në romanet e tij si një lloj ankthi gjuhësor ose si një lloj kërkimi nervor i saktësisë. Një imazh pason një tjetër, sikur të kishte gjithmonë nevojë për një shëmbëlltyrë më të pasur. Kjo veçori u jep librave shumë të shkurtër të Nasar-it një ndjenjë të çuditshme maksimaliste. “Unë rrallë hiqja gjëra,” më tha ai. “Zakonisht çështja vërtitej më shumë rreth shtimit të tyre.” Por teprica përcjell edhe ndjenjën e pamjaftueshmërisë.
Te “A Cup of Rage” personazhet rrahin njëri-tjetrin në mënyra të bukura, ndihet një cinizëm në nënshtresë: shikojini të gjitha këto metafora dhe aliteracione të fuqishme, sa bindëse mund të jenë! Treguesit herë pas here shprehin pafuqinë e tyre. “Çfarë kuptimi kishte të flisje më tej”? – thotë Andrea në një çast. Në të dy romanet, shpjegimi në dukje i pafund i personazheve përfundon në akte dhune.
Përpara se të takoheshim, unë kisha shkruar një përmbledhje të punës së Nasar-it në të cilën parashtrova këtë interpretim; ai më dërgoi një e-mail paksa formal duke lavdëruar “përshtatshmërinë e formulimit”.
Por kur iu kthyem temës më vonë, ai kundërshtoi. Në të shkuarën, Nassar-i ka shfaqur herë pas here nervozizëm ndaj teorizimit rreth vendimit të tij për të ndaluar së shkruari. Në një intervistë të vitit 1997 me revistën vendase Veja, ai renditi disa aktivitete që kishte lënë: një degë e gjuhëve në universitet, drejtësi, mbarështim lepujsh, gazetari.
“E gjithë kjo më dha etiketën e të qenit i paqëndrueshëm,” i tha ai intervistuesit. “Pse vetëm atëherë kur e braktisa letërsinë u bëra papritmas ky personazh magjepsës? A nuk është e çuditshme?”
Një mëngjes dhjetorin e shkuar, e vizitova përsëri në shtëpi. Ai kishte veshur një këmishë të hekurosur, me vija dhe kishte një orë dore të vjetër e, me përzemërsinë e tij të zakonshme të padukshme, kishte shtruar tryezën me bukë, djathë dhe një termos kafeje.
Në takimet e mëparshme unë kisha hezituar t’i bëja pyetjen e qartë—Pse ndale së shkruari?—duke i thënë vetes se ishte një strategji për ta bërë të ndihej i qetë. Por, atë pasdite atmosfera ishte e qetë. Ai u rrudh në fytyrë dhe shprehja u errësua prej asaj ndjesisë që unë e lexova fillimisht si zemërim, por që u shfaq gradualisht si një përpjekje për ta menduar me kujdes pyetjen.
Për njëfarë kohe u ulëm përballë njëri-tjetrit në heshtje. Pastaj ai e hodhi vështrimin larg dhe tha: “Kush e di? Me të vërtetë nuk e di.”

______________

Alejandro Chacoff, redaktor letrar në revistën Piauí, është autori i romanit “Apátridas”.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker