Por Allen është loloja që e merr dënimin në pavetëdije, është një Id që pengohet në Mbiegon e vetë e që rrëzohet rregullisht mbi divan duke shkulur së qeshuri psikanalistin e tij. Humorizmi i këtij njeriu është i obsesionuar nga tragjedi metafizike: “Jo vetëm që nuk ka Zot, por provoni të gjeni një hidraulik gjatë fundjavës…”
Umberto Eco
Një herë e një kohë Woody Allen njihej vetëm nga pak njerëz. Qe një elitë e vogël që e kishte parë në “Take the money and run” në SHBA, elitë e cila, ndërsa nga njëra anë ankohej se kinematë italiane nuk e mbanin në qarkullim, nga ana tjetër fshehtazi lumturohej me vetëdijen e të qenurit në dijeni të tërë këtij lezeti. I njëjtë kish qenë edhe fati i filmit “Bananas” i cili kaloi si meteor nëpër ekranet italiane, e që mundi të gjente strehë vetëm në kinematë e specializuara për zhvarrosjen e filmave të vjetër të Totò-së për kënaqësinë e një publiku të përbërë nga matematicienë, aktivistë të lëvizjes studentore, urbanistë, dhe ndonjë antropolog. Më eruditëve u kujtohej se e patën diktuar talentin komik të Woody Allen gjatë skenave të shkurtra në të cilat ai ishte shfaqur përkrah Peter Sellers (për të cilin shkruante dialogje dhe pjesë) apo në rolin që kish patur në “Casino Royal.” Së fundi, ca të tjerë e nuk e patën humbur nga sytë gjatë rolit më të fundit në skenën e filmit, më provincialët në New York, të tjerët në ndonjë qytezë kaliforniane, dhe fjala binte tek “Play it again, Sam” – ashtu si vetiu, sepse këtë të fundit të gjithë të mësipërmit e kishin parë, si të gjithë filmat e tjerë të tij, të paktën dy herë rresht. Pikërisht në këtë klimë të mugët përbetimi doli në dritë vepra e tij letrare – dhe vendimi për ta botuar. Por si do të ish e mundur që publikut italian t’i prezantohej sprova e parë letrare e një aktori i cili nuk njihej nga askush? Për këtë u fol e u stërfol derisa më në fund u arrit përfundimi se Fit e Fit[2], i përshtatur në italisht me titullin Saperla Lunga qe një libër i këndshëm, zbavitës, i lezetshëm për këdo që do ta lexonte, pavarësisht nga fakti nëse Woody Allen ishte i njohur si aktor apo jo. Dhe vendimi u mor; libri do të përkthehej. Në sfond mbetej një keqardhje e lehtë; ata që mbanin në dorë librin duke patur parasysh mimikën e Woody Allen-it në rolin e personazhit të mishëruar prej tij, do të kënaqeshin shumë më tepër.
Sidoqoftë – siç thuhet, – mirë me kaq.
Fatmirësisht, në sajë të një rrethane fatlume, ndërsa përkthimi qe gati i përfunduar dhe libri thuajse kishte dalë në shtyp, edhe në Itali shpërtheu suksesi i filmave të Woody Allen. Tani që po shkruaj, publiku ka përmbytur kinematë ku shfaqet “Luaje prapë, Sem”, distributorët kanë rivënë në qarkullim filmin “Merr paratë dhe mbathja”, ndërsa “Diktatori i Shtetit të Lirë të Bananes” është duke u shfaqur për herë të dytë dhe të tretë.
Fakti që Allen është një humorist i madh tashmë njihet nga të gjithë. Diskutohet vetëm nëse është vërtet shumë i madh, më i madh apo më pak i madh se humoristët e tjerë të mëdhenj të së shkuarës; krahasimet, siç e shihni, bëhen në këtë nivel.
Mendoj se tanimë është e udhës të njohim shkrimtarin humoristik Woody Allen: i mbështetur në penën e tij, ai mbetet i njëjti personazh që kemi njohur në ekran. Allen përshkruan thjesht veten. Dhe nuk mund të thuhet se është më pak profesionist si shkrimtar sesa si aktor, sepse debutimi i tij është kryer pikërisht nëpërmjet fjalës së shkruar.
Woody Allen është autori i dialogjeve dhe skenarit të filmit “Pussycat”; si aktor ai mori pjesë në të vetëm shkarazi, ashtu si dhe në filmin “007 Casino Royal”. Në Shtetet e Bashkuara Allen nisi të shkruajë batuta për kolosët e spektaklit si Ed Sullivan dhe Sid Caesar që në moshën shtatëmbëdhjetë vjeçare; vetëm kjo mund t’i mjaftonte për ta quajtur veten të pasur në prag të të njëzetave. Publiku i gjerë nisi ta njohë kur nisi të interpretonte rolet të cilat i kishte shkruar vetë si “Ujin mos e pi” dhe “Luaje prapë, Sem”, që të dyja suksese që i qëndruan kohës dhe Broadway-t që nga viti 1964. Që atëherë, Allen nisi të shfaqet gjithnjë e më tepër në televizion e të shkruajë pjesë për “New Yorker”, “Playboy” dhe “Evergreen Review”. Në vitin 1969 ai ishte regjisori, autori dhe aktori kryesor në prodhimin e parë që mbante firmën e tij “Merr paratë dhe mbathja”. Hilariteti që pasoi këtë sukses nuk ishte parë prej shumë vitesh. Dy vjet më vonë, Allen prodhoi filmin e tij të dytë “Bananet”.
Ata që e panë e kuptuan në çast se gjendeshin përpara një talenti të vërtetë komik, por askujt nuk i lindi dyshimi se “Bananet” ishin një nënprodukt i filmit të parë. “Luaje prapë, Sem” ka fituar popullaritet më të madh; në të mungon histeria surreale e dy filmave të parë, satira është më e drejtpërdrejtë dhe citimet më pak eliptike. Producentëve iu desh t’i bënin censurë aluzionit në titullin fillestar (“Luaje prapë, Sem” është lutja me të cilën Humphrey Bogart, i alkoolizuar në një tavernë të Kazablankës, i drejtohet Wilson-it që luan në piano pjesën “Time passing by”, këngën e dashurive të tij të humbura me të famshmen Ingrid Bergman), dhe kritikët u shprehën se filmi kishte patur një përfundim të lumtur dhe qëllime moraliste (heroi vendos t’ia lërë gruan e dëshiruar burrit të ligjshëm dhe largohet i vetëm nëpër natë) pa vënë re skenën e fillimit, të riprodhuar fizikisht nga “Kazablanka”: por atje, i sakrifikuari ishte Humphrey Bogart, i shoqëruar në muzg nga kapiteni francez Claude Rains, ndërsa këtu Allen vetësakrifikohet, i shoqëruar nga fantazma e Bogart. Këtu nuk ka asnjë fije dhembshurie apo moralizmi; e pranishme është thjesht ironia e qetë nëpërmjet së cilës shkrimtari Allen sheh personazhin Allen, të prangosur nën zinxhirët e miteve dhe të obsesioneve të veta intelektuale (të cilat arrijnë deri aty sa ta shtyjnë të jetojë gjithnjë brenda një citimi të vazhdueshëm).
Nën dritën e këtij interpretimi duket e papranueshme një akuzë e ngritur nga Moravia kundër Allen-it, sipas të cilës ky i fundit nuk arrin të jetë “njerëzor” siç qenë Chaplin apo Keaton, duke qenë se të qenurit artificial (duke vërejtur në këtë pikë se kjo e bënte atë njërin nga heronjtë më tipikë të kohës së tij), e shtynte të mos ndjente pasione të vërteta, por të ndiqte mitet e shpërfytyruara nga mass-mediat dhe modat intelektuale.
Allen është një personazh autentik pikërisht sepse përjeton dhe përfaqëson joautenticitetin e tij si banor i thjeshtë i “Fshatit Global”, kulturës masive. Dhe këtu neve na duhet të pyesim veten nëse Chaplin me dinjitetin, bastunin dhe kapelen e tij bombé ishte apo jo një tjetër riprodhim i një modeli po aq artificial të frymëzuar nga mitet mikroborgjeze të kohës së vet, ashtu siç riprodhon Keaton me panjollshmërinë e tij të lëmuar me brilantinë, me të qenurit dëshpërimisht dhe në mënyrë të shtirë një gentleman, sportsman, dandy, një i humbur mes dhomave të pasme të teatrove, shtëpive të patricëve, jahteve të të tjerëve dhe ambjenteve universitare që e shtyjnë tej.
Nuk mund të mos jetë kështu, sepse komiku lind edhe (por jo vetëm nga) evidentimi i mekanizmave që na shndërrojnë në jo-njerëz, në marioneta, makina, me një fjalë në qenie sociale, kukulla të kulturës së kohës (kafshët nuk janë komike, as Tarzani, as shimpanzeja Çita, sepse ata imitojnë njeriun e qytetëruar dhe luajnë me produktet e mekanikës).
Tani Allen ka nxjerrë në Shtetet e Bashkuara filmin e tij të ri, në të cilin flet për “gjithçka që do të donit të dinit mbi seksin”. Nuk e kam parë ende; por, sado që e pres me padurim, jam i sigurt se edhe në këtë film Allen do të interpretojë përsëri vetveten, njeriun që dëshpërimisht shtiret se di të dalë fit e fit, të goditurin hidhur nga jeta, por që më në fund arrin t’ia dalë mbanë si gjithnjë, me të paktën një grua që i fal një buzëqeshje, dhe e çon në shtrat. Në këtë mënyrë, Allen hakmerret ndaj kufizimeve të veta, del fit e fit, e lan të keqen, thotë fjalën e fundit – gjë që në njëfarë mënyre të jep kuptimin e një titulli kaq të vështirë për t’u përkthyer si Getting Even.
Woody Allen është shtatshkurtër, i ngathët, miop, i drojtur; ai është shprehja e gjallë e vuajtjeve të një fëmijërie të vështirë të kaluar në lagjet e varfra hebreje në New York, dhe e një kulture të përvetësuar thuajse kundra dëshirës (Allen citon i terrorizuar Kant, Kierkegaard, Leibnitz, nga mënyra se si i përdor si elementë komikë kuptohet qartë se i ka lexuar, por pastaj nuk ka arritur ta gëlltisë traumën). Ai njëkohësisht rrezaton një seksualitet të papërmbajtshëm, të vënë rregullisht nën fre (të gjitha filmat e Allen kanë temë kryesore kërkimin e gjatë, të vështirë dhe zhgënjyes të një vajze – e cila shfaqet më në fund, ashtu si në filmat e Chaplin-it, një tjetër hebre i vogël, i rraskapitur dhe njëkohësisht fitimtar).
Mekanizmi i qesharakes tek Allen mbështetet tek autonarrativa; i pasur dhe i famshëm, ai është thuajse identik me personazhet e tij (apo më mirë, personazhet e tij thuajse janë identikë me të) -, ai gjithnjë “do ta kapë veten”, por gjithnjë në vendin e gabuar. Në hyrjen që ka shkruar për librin e tij të fundit ai shprehet: “Një gjë e vetme më ka mbetur peng gjatë të gjithë jetës time; do të doja të kisha qenë dikush tjetër.”
Përshkrimi i humorizmit të Allen është një sipërmarrje e vështirë: është e vërtetë se ai ka shkruar skenare për Peter Sellers, por midis të dyve ndryshimi është i pamatshëm. Sellers është një krijesë komike mrekullisht e cekët; ai është, qoftë edhe në kuptimin modern të fjalës, loloja që ndëshkohet në fund me torta fytyrës. Por Allen është loloja që e merr dënimin në pavetëdije, është një Id që pengohet në Mbiegon e vetë e që rrëzohet rregullisht mbi divan duke shkulur së qeshuri psikanalistin e tij. Humorizmi i këtij njeriu është i obsesionuar nga tragjedi metafizike: “Jo vetëm që nuk ka Zot, po provoni të gjeni një hidraulik gjatë fundjavës…”
Ai kërkon shpëtim tek gratë, por martesa e parë i përfundon si mos më keq. Justifikohet: “Punët po shkonin mbrapsht, kisha nisur ta vija gruan nën piedestal… thuaj ç’të duash, kjo femër nuk pushon së qeni një çilimi: dje isha në vaskë kur ajo, pa pikën e arsyes hyri në banjë dhe m’i fundosi të gjitha varkat prej letre.”
Fëmijëria e tij qe e trishtë: “Shkoja në një shkollë për mësues me probleme psiqike… në shkollë më përjashtuan nga ekipi i shahut për shkak të shtatit tim të shkurtër… dëshiroja të bëhesha agjent në FBI, por standardet kërkonin një metër e tetëdhjetë gjatësi dhe vështrim shqiponje. Atëherë vendosa të bëhesha një keqbërës i famshëm. Por standardet kërkonin një metër e tetëdhjetë gjatësi dhe vështrim shqiponje.”
Humorizmi i tij lind gjithnjë brenda suazave të normales; por normalja është e kthyer përmbys. Është një mekanizëm jashtëzakonisht i thjeshtë, aq sa miqtë më të ngushtë e kanë pagëzuar me emrin Allen Woody: “Mbaja gjithnjë një fishek në xhep në lartësinë e zemrës. Njëherë dikush më qëlloi me një bibël dhe fisheku më shpëtoi jetën… Unë dhe ime shoqe nuk arrinim të mbanim veten me bukë kështu që ramë dakord: o t’i kalojmë pushimet sëbashku, o të divorcohemi; pastaj i ramë në të se udhëtimi në Bermudë mer fund pas pesëmbëdhjetë ditësh, ndërsa divorci është diçka që zgjat sa vetë jeta.”
Herë-herë mekanizmi funksionon me anë të ndërthurjes së papritur të elementëve të së përditshmes në vazhdën e një ligjërate të ngritur. Ja Woody Allen, në një sprovë metafizike: “Cili është objekti i njohjes? Pra, për çfarë jemi të sigurt se mund të njihet, apo lidhur me të cilën mund të mbështetemi mbi njohurinë se kemi mundur ta njohim, edhe nëse është e njohshme? A mund ta njohim gjithësinë? O Zot o perëndi, unë mezi gjej rrugën në Chinatown…”
Ose: “Atëherë shtrojmë çështjen: a ekziston diçka përtej nesh? Përse? Dhe përse duhet të bëjë tërë atë poterë?”
Mekanizmi i tretë lidhet me të përfytyruarit e një situate parimisht të besueshme prej së cilës reflektohen në mënyrë konseguente të gjitha pasojat e mundshme: Përshembull: në “Take the money…” Woody luan rolin e një kandidati-keqbërës që përfundon gjithnjë në pranga ngaqë asnjëherë nuk arrin të vjedhë siç është për t’u vjedhur… Pas arrestimit të radhës televizioni interviston prindërit e kriminelit, tashmë të famshëm. Si reagojnë prindërit e një rreziku publik kur gjenden për të satën herë përballë kureshtjes së përgjithshme? U vjen turp, sepse janë dy shitës të vegjël e të drojur hebrenj nga Low East. Për këtë arsye ata e japin intervistën me fytyrë të mbuluar. E pazakonta qëndron në faktin se që të dy, nëna dhe babai, fshihen nën maskën e Groucho Marx, me syzet xhamtrasha, hundën e madhe dhe mustaqet-fshesë: nga ana tjetër, dialogu i tyre është prekës dhe realist, i përshkruar nga të qara dhe ngashërime. Efekti është i papërshkrueshëm.
Të njejtët mekanizma rikthehen në imitimet e ndryshme të ndërthurura kudo në veprën e shkruar të Woody Allen. Në fund të fundit kemi të bëjmë me imitime, variacione “sipas stilit të” biografive frojdiane, sipas stilit të memuareve fitzxheraldiane mes Parisit dhe Kilimanxharos nga Mister Papa, sipas mënyrës të Mickey Spillane (por viktima e vrasjes është Zoti, dhe mbartësit e intrigës janë filozofitë antike dhe moderne), sipas mënyrës së shahistëve manikë, sipas mënyrës së – si gjithmonë – një tjetri. Sepse Woody na është rrëfyer; ëndrra është të mos jesh vetvetja.
Por, në të tjera raste ai u hap udhën shfrimeve “a là Hellzapoppin” përshkon surrealen, luan me ndryshime drastike të skenarit, ndryshme që arrijnë kufijtë e goliardikes. Por nga ana tjetër, është e udhës pikërisht kështu, sepse personazhi Woody asnjëherë nuk ka arritur moshën e pjekurisë. Nga ana tjetër do të doja të theksoja se edhe në faqet dhe batutat më pak të arrira të këtij libri (nuk mungojnë as këto) mjafton që lexuesi të sjellë ndërmend sadopak fytyrën e autorit që i ka shkruar teksa i interpreton në ndonjërin nga rolet e tij, që efekti komik të mos të mungojë.
Është e vërtetë që kjo nuk mjafton për të mbajtur ujin në çati atje ku pikon (apo atje ku përkthimi nuk është në gjendje të përçojë imtësitë verbale të humorit yiddish), por do të ishte diçka e tepruar të lexoje shkrimet e tij si të ishin një vepër (e cila do të mund të përkufizohej, ndoshta në mënyrë patetike si një vepër a là Woody Allen): para të gjithash kemi të bëjmë me shënimet e një banori të një metropoli, shënime që nuk bashkërenditen askund, kemi të bëjmë me një Leopold Bloom modest pa pretendime humoristike. Është një njeri i vënë përfund nga një pasion i kotë, shprehja e të cilit i përvidhet Allen-it në njërën nga frazat e tij tashmë proverbiale:“Ndjej një dëshirë të zjarrtë të rikthehem në uterus…. të kujtdoqoftë.”
Janar 1973
Përktheu:“Ivan Katastrofov”
[1] Anglisht në origjinal
[2] Tituli i origjinalit Getting Even, New York 1966
