Nëse një shkrimtar shkruan një roman vetëm për aktivizëm, nuk do të ishte art i mirë. Duhet të kujtoni që jam rritur në kohën komuniste, nën një propagandë shumë të fortë. Unë e di se si funksionon propaganda – ajo mund të thithë tërë energjinë artistike të një libri, të një piktori dhe kështu me radhë
Intervistoi: Theodora Danek
A ka letërsia një rol për të luajtur në përkufizimin e politikës apo për të kontribuar në aktivizëm? Apo letërsia është art dhe qëndron larg saj?
Olga Tokarczuk: Nëse luan një rol, do të thosha që nuk do të ndodhte me vetëdije. Nëse një shkrimtar shkruan një roman vetëm për aktivizëm, nuk do të ishte art i mirë. Duhet të kujtoni që jam rritur në kohën komuniste, nën një propagandë shumë të fortë. Unë e di se si funksionon propaganda – ajo mund të thithë tërë energjinë artistike të një libri, të një piktori dhe kështu me radhë.
A ndiheni siku jeni duke punuar nën propagandë tani?
Olga Tokarczuk: Tani ka një propagandë të madhe në Poloni. Nuk e mbaj mend një propagandë kaq të madhe edhe gjatë fëmijërisë sime nën komunizëm. Ajo tani është shumë më e fuqishme dhe shumë më e sofistikuar, duke shfrytëzuar fuqinë e internetit dhe të lajmeve të rreme (fake news). Qeveria jonë dëshiron të krijojë një makinë propagande. Ata duan të kontrollojnë dhe përkufizojnë historinë, të rishkruajnë kujtesën për të kaluarën tonë, duke zhdukur çdo anë të errët. Në një kohë të tillë kur jetojmë tani në Poloni, roli i shkrimtarit është shumë i veçantë. Ne duhet të jemi njerëz të ndershëm dhe të denjë, të shkruajmë për botën në mënyrën e duhur.
A reflekton libri juaj i fundit: “Librat e Jakobit” mitin njëgjuhësh, monoetnik që po ndërtohet tani në Poloni?
Olga Tokarczuk: Mendoj se tema e librit tim – një Poloni multikulturore – nuk ishte e rehatshme për përkrahësit e këtij versioni të ri të historisë. Libri u bojkotua. Nuk përshtatet me rendin e ri narrativ. Është interesante për mua që luftërat bashkëkohore nuk zhvillohen në rrugë ose me armë, por me fjalë dhe narrativë. Kjo mund të shihet gjithashtu tek Rusia dhe Putini. Mbetet e diskutueshme se kush mund ta tregojë më mirë historinë.
Një aspekt interesant në lidhje me punën tuaj përballë qeverisë aktuale polake është pyetja se kush shkruan versionin e historisë që jep policia dhe kush do të përcaktojë rrëfimin e asaj që është ajo histori.
Olga Tokarczuk: Në rastin e “Librave të Jakobit” ishte një çështje e brishtë e identitetit kolektiv. Narrativa e re është se ne duhet ta kuptojmë veten në terma kombëtar. E dimë që kjo është anakronike sepse mund të ndiejmë se koncepti i “kombit” është pak i ronitur. Nuk ka fuqinë për të përshkruar identitetin bashkëkohor të njerëzve që jetojnë në botë. Ne duhet të kërkojmë ide të tjera për të na përshkruar si kolektiv, si grup, si shoqëri. Por njerëzit përsëri kthehen tek kjo ideja e kombit. Sigurisht që Polonia është në mes të Evropës, dhe ne jemi në rrafshnaltë dhe gjithmonë kemi qenë një hapësirë ku ushtritë kalonin. Ne e humbëm identitetin tonë shtetëror duke u ndarë, etj. Nuk mund të presësh që asgjë të jetë “etnisht polake” – gjë që është një ide shumë e rrezikshme.
Kjo është mënyra se si njerëzit janë shkruar jashtë historisë.
Olga Tokarczuk: Po – dhe të mendosh për gjak, në Evropën Qendrore, është çmenduri. Libri im tregon se Polonia po negocionte energji midis kaq shumë kombeve dhe kulturave, përfshirë kulturën myslimane, sepse ajo ndante kufirin me Perandorinë Osmane. Heronjtë e mi në libër janë hebrenj, ata ndryshojnë identitetin dhe fenë e tyre dhe bëhen polakë. Tregon gjurmët e vjetra të shumë traditave kulturore polake, si mesianizmi polak. Na tregon si një pikëpjekje kulturash të ndryshme në mes të Evropës. Është kaq e thjeshtë, kaq e vërtetë.
Romani “Fluturimet” është përkthyer në anglisht. Lexuesit kanë thënë që ka të bëjë me psikikën moderne për të mos qenë në gjendje të ngulitesh në një vendbanim, duke qenë gjithnjë në lëvizje. A do të thoshit se ideja për të qenë gjithmonë në lëvizje është një temë e të gjitha shkrimeve tuaja?
Olga Tokarczuk: Po. Kam shkruar një roman, “Shtëpia e ditës, shtëpia e natës”, që është një lloj himni për ngulitjen në një vendbanim. Heroina blen një shtëpi dhe në thelb është këngë për mrekullinë e të qenit në një vend, të lëshosh rrënjët aty. Por mendoj se e shkrova këtë libër si të isha në ëndërr; diçka që e imagjinoj si të bukur, por edhe të dhimbshme. Unë mendoj se të lëvizësh, të jesh i parrënjosur, është gjithmonë ide e ngulitur, lajtmotivi im. Edhe romani im debutues kishte “udhëtimin” në titull.
E keni përshkruar veten në të kaluarën si një shkrimtar i Evropës Qendrore dhe organizoni një festival në Silesia në Evropën Qendrore. Çfarë është të qenit një shkrimtar i Evropës Qendrore për ju? A është vendi që e bën të tillë? A është ideja?
Olga Tokarczuk: Ende nuk e kam sqaruar këtë ide deri në fund, por kam një lloj qëndrimi intuitiv në lidhje me këtë. Mendoj se letërsia në Evropën Qendrore luajti një rol të ndryshëm në histori krahasuar me atë në Perëndim. Për shembull, në Evropën Perëndimore, letërsia ishte më shumë për kalimin e kohës së lirë dhe argëtim, për klasën e mesme, e cila me atë pasuronte përvojën e jetës.
Gjëja e parë është që letërsia luajti rolin e një arme. Ajo ekuilibroi identitetin e njerëzve nën pjesët e ndara të Polonisë dhe ndihmoi në mbajtjen e një gjuhe. Letërsia gjithmonë ka pasur një detyrë. Ishte gjithnjë politike, e përfshirë në gjëra politike.
Gjëja e dytë është se ne nuk kemi pasur një klasë të mesme për një kohë shumë të gjatë. E ndarë, Polonia kishte probleme ekonomike, dhe klasa e mesme fliste gjuhë të tjera – gjermanisht dhe rusisht – që ishin pjesë e shoqërive të tjera. Nëse nuk keni klasën e mesme nuk keni lexues! Nëse ka miliona njerëz analfabetë, nuk ka treg librash. Në Poloni poezia ishte shumë e njohur. Kemi dy fitues të çmimit Nobel për poezinë. Poezia ishte ky mjet, ky kanal për të shpjeguar se çfarë jemi, çfarë është bota. Poezia është më e lehtë për t’u mësuar përmendësh, mund të jesh në skenë, mund ta recitosh. Romani u vonua.
Nga ana tjetër, në Poloni ekziston një model i romanit që përfshihet historikisht, por këto libra janë shkruar për t’u dhënë kurajo njerëzve. Ata e rrëfyen historinë polake si të guximshme dhe heroike, si shpirtndërtuese. Misioni i tyre ishte të krijonin një përrallë të bukur. Siç e shihni, ka role të ndryshme të letërsisë. Shpesh më pyesin në Perëndim: – Pse ju shkrimtarët nga Evropa Qendrore shkruani libra të tillë eksperimentues? Mendoj se kemi ndjenja të ndryshme të realitetit. Realiteti ynë këtu nuk është i qëndrueshëm siç është në Mbretërinë e Bashkuar, në një ishull. Gjithçka është e njëjtë, gjatë gjithë kohës, ndërtesat e vjetra, pijetorete e vjetra. Ju i jeni bashkangjitur traditës. Nëse keni një kryeqytet të Një vendi si Varshava, i cili u shkatërrua plotësisht gjatë luftës, atëherë mund të bëni gjithçka që dëshironi në letërsi sepse gjithçka është e ndryshueshme, e rrjedhshme. Kjo ndjenjë e rrjedhshmërisë së realitetit është shumë e fortë. Të thuash një histori, të kuptosh një histori është si të kërcesh andej – këndej, me plot kthesa paradoksale. Ndoshta kjo ka një ndikim tek forma.
Kështu e pasqyron më mirë historinë, sepse ideja që historia është vetëm rrëfim drejtvizor është natyrisht një projeksion. A mendoni se ndryshimi midis Evropës Qendrore dhe letërsisë tjetër është ideja që nuk është shkruar domosdoshmërisht për argëtim, është shkruar me një qëllim moral, me qëllim për të analizuar gabimet në shoqëri?
Olga Tokarczuk: Po, kjo është sigurisht e vërtetë për letërsinë austriake. Është e dhimbshme, si hapja e një vrime në trupin tënd, ndjen po atë dhimbje. Kjo ndoshta është edhe për shkak të psikanalizës, farat e së cilës janë në Evropën Qendrore. Nëse mund të flisni për diçka të tillë si letërsia e Evropës Qendrore, është shumë më e thellë dhe më e errët, hedh dritë mbi anën e errët të njerëzimit. Unë mendoj se trashëgimia hebreje e letërsisë së Evropës Qendrore është një aspekt tjetër i rëndësishëm. Ishte aq e pranishme në shoqërinë tonë, në kulturat tona. Merrni rastin e mesianizmit polak, të marrë si një ide romantike polake për të krijuar identitetin polak, i cili është mjaft paradoksal: që të mund të merrni një ide hebreje për të ndërtuar identitetin polak dhe të përjashtoni hebrenjtë. Prania e tyre ishte shumë e frytshme.
Pyetja e fundit: Kemi folur aq shumë për këtë rrjedhshmëri të kufijve. Çfarë do të thotë dhe si mund të përcaktohet shkrimtari polak? Po ideja e kombit që përcakton se kush është shkrimtari a ka rëndësi për ju, apo është e metë si koncept sepse kombet janë një konstruksion?
Olga Tokarczuk: Jam plotësisht e bindur që letërsia nuk ka kufij. Ekziston vetëm një letërsi, dhe ajo përdor gjuhë të ndryshme si mjetet e saj. Kjo është arsyeja pse përkthyesit janë kaq të rëndësishëm. Ata janë si hallka të brishta midis gjuhëve, duke na kujtuar se letërsia është një. Ndonjëherë kur lexoj një libër nga Kina mund të njoh diçka që është shumë personale dhe lëviz brenda meje. Kjo për mua është një mrekulli. Ka diçka në pavetëdijen tonë të përbashkët që krijon letërsi. Unë jam shkrimtare polake prej gjuhës dhe kulturës, por e shoh veten si një shkrimtare universale.
Olga Tokarczuk (1962) shkrimtare, aktiviste dhe intelektuale polake u lind në Sulechów të Polonisë. Pas studimeve për psikologji në Universitetin e Varshavës bëri debutimin e saj si shkrimtare më 1993 me “Udhëtimi i njerëzve të librit”, që u vlerësua me Çmimin e Botuesve Polakë për debutimin më të mirë në vitet 1993-94. Romani “Koha e lashtë dhe kohëra të tjera” (1996) përshrkuante një sagë familjare dhe merrej historinë polake të shekullit të 20-të. Romani “Shtëpi e ditës, shtëpi e natës” u botua në 1998 dhe është roman ku miti dhe realiteti bëhen njësh. Prirja e hershme ndaj arketipeve dhe modeleve Jung-iane të interpretimit vërehet në tregimet e shkurtra Gra na wielu bębenkach (2001) dhe më me forcë në romanin “Fluturimet” 2007). “Plugo nëpër kockat e të vdekurve” (2009) është roman teknikisht më konvencional, por origjinal, me përsiatje metafizike që kthehen në formë parodike. Vepra me mbresëlënëse e Tokarczuk deri më tani është romani “Librat e Jakobit” (2014). Ai është kronikë prej 1000 faqesh që portretizon vetëm jetën misterioze të Jacob Frank-ut, dhe njëkohësisht jep një panoramë jashtëzakonisht të pasur të një kapitulli gati të lënë në harresë në historinë evropiane. E përkthyer kryesisht në anglisht, frëngisht, suedisht dhe gjermanisht, Tokarczuk ka fituar shumë çmime ndërkombëtare të letërsisë, ndër të cilët Çmimin Ndërkombëtar Man Booker International (2018), duke u bërë e para shkrimtare polake e vlerësuar me këtë çmim dhe Çmimin Nobel për Letërsinë (2018) Ajo është autorja e gjashtë polake që vlerësohet me Nobel për Letërsinë pas autorëve Henry Sienkiewicz (1905), Wladyslaw Reymont (1924), Isaac Bashevis Singer (1978, Jidisht) dhe Wislawa Symboska (1996).
____
Intervista e Olga Tokarczuk me Theodora Danek është realizuar në Maj, 2018, për revistën “Pen Transmissions”, revistë e botuar nga English Pen.
Përktheu: Granit Zela
