Një intervistë me David Foster Wallace
Biseda e mëposhtme është nxjerrë nga një intervistë që i mora David Foster Wallace, në shtator 2006, si nje pjesë e një serie artikujsh dhe copëzash për radio, në lidhje me shkrimtarë të rëndësishëm të huaj, artistë dhe regjisorë filmash, të cilët nuk ishin të lejuar në Rusi ato kohë.
(Për fat të keq lexuesit e Wallace në Rusi janë ende të paktë). Rasti i bisedës sonë ishte për dhjetë vjetorin e publikimit të “Infinite Jest”. Planifikova të flisja me zotin Wallace për pesëmbëdhjetë minuta, por përfunduam duke biseduar për rreth dy orë. Dhe argumentet për të cilët flisnim kapnin një ton cinik tek politikat e US-as, tek tmerret e fabrikave fermere, te gjendja e letërsisë amerikane dhe te progresi në punën e tij.
Ostap Karmodi
O.K. A mendoni se ne jetojmë në një epokë konsumi apo është vetëm një koncept i medias, i cili në vetvete nuk ka ndonjë kuptim të vërtetë.
D. F. W. Kjo pyetje siç e dini është shumë e ndërlikuar. Unë mund të jap përgjigje që janë deri diku të thjeshta dhe mund të flas vetëm për Amerikën, sepse është shoqëria që njoh. Amerika, ashtu siç gjithkush mund ta dijë, është një vend i shumë kondradiktave dhe kondradikta më e madhe, për një kohë të gjatë, ka qenë midis një forme shumë agresive të kapitalizmit dhe konsumizmit, kundër asaj çfarë mund të quajmë një lloj morali apo impulsi qytetar. Për shumë vjet, çdokush dinte që biznesi ishte biznes dhe njerëzit kishin nevojë për të bërë para, por njerëzit ishin gjithashtu pak në siklet apo në turp për këtë. Konsiderohej disi e pagdhendur kjo gjë.
Disa nga këto kontradikta vinin prej Anglisë dhe konflikteve të vjetra midis borgjezisë dhe fisnikërisë.
Nuk jam i sigurt nëse ishin vitet 90-të apo 80-të në Amerikë-Gjysma e atij konflikti është zhdukur me të vërtetë dhe kemi tani një triumf të komercializmit dhe konsumizmit, i cili nuk është balancuar nga ndonjë lloj turpi, apo sikleti, apo retiçence, apo ndjesie se në të vërtetë, konsumizmi dhe komercializmi ishin vetëm një pjesë e vogël e jetës njerëzore. Mendoj se jetët e përditshme të njerëzve këtu në Amerikë, nuk janë plotësisht të dhena pas konsumit, por janë sigurisht shumë më shumë se ç’ishin 20 apo 30 vite më parë.
O.K. A mendoni se është një trend natyral, ku do të vijë një pikë dhe do të ndalet vetë?
D.F.W. Ku eshte duke shkuar, nuk jam i sigurt. Në Amerikë, dhe imagjinoj edhe në pjesën më të madhe të Europës Perëndimore, ka një problem, që është fakti se korporatat kanë marrë gjithmonë e më shumë fuqi kulturalisht dhe poltikisht. Tani në Amerikë duhen shuma të mëdha parash për të ndërtuar lloje të ndryshme zyrash demokratike. Korporatat kanë më shumë para se qytetarët privatë, korporatat bëjnë këto donacione, të cilat më pas sjellin ligje që i favorizojnë korporatat edhe më shumë, dhe ka një lloj cikli. Dhe korporatat janë shumë të çuditshme, janë të përbëra nga njerëz, kanë statusin ligjor të një personi, por nuk kanë një ndërgjegje apo shpirt siç kanë zakonisht njerëzit.
Ju përfundoni me këtë shtrembërim në rritje të vlerave amerikane, ku gjithçka bëhet rreth parave dhe shitjes, blerjes dhe dukjes. Ne kemi arritur një pikë me presidentin aktual dhe administratën aktuale, ku korporatat kanë kaq shumë ndikim dhe kaq shumë kontroll dhe po bëjnë aq shumë dëmtime, gjë që është e dukshme për të gjithë, se mund të ketë një reagim të ashpër, një lloj reaksioni kundër tij. Dhjetë vitet e ardhshme këtu në Amerikë do të jenë shumë interesante, ndoshta për të gjithë botën që do ta shohë.
OK: Interesante duke folur si optimist, apo interesante si në shikimin e shpërthimit të një vullkani?
DFW: Epo, këto janë dy mundësi. Ose votuesit amerikanë do ta kuptojnë se duhet të ketë disa kundërpesha për forcat e korporative dhe kapitaliste, dhe se ky ekuilibër mund të arrihet përmes procesit politik. Ose mund të përfundojmë shumë mirë këtu me një formë të fashizmit. Shumë njerëz në Amerikë përmendin termin “fashizëm”, veçanërisht për terroristët e Lindjes së Mesme, por në fakt ajo që fashizmi është në të vërtetë, është një aleancë e ngushtë midis ekzekutivit unitar dhe një shteti, dhe korporatave të mëdha dhe një shteti. Ne mund të hyjmë në një periudhë shumë të ngjashme me periudhën që Rusia kalonte nëpër pjesën më të madhe të shekullit të njëzetë, me një numër të madh të represionit dhe artificialitetit të kulturës.
OK: Një shkrimtar rus, popullor, modern, Viktor Pelevin, ka thënë se personazhi kryesor më popullor i kinemasë moderne e letërsisë dhe i gjithë të kulturës pop, është një çantë e zezë e mbushur me para. Ne ndjekim më së shumti fatin e tij dhe fatet e personazheve të tjerë varen prej saj.
DFW: Kam dëgjuar për Viktor Pelevin, dhe gjithçka që kam dëgjuar për të është se ai është shumë i zgjuar dhe shumë i mprehtë. Unë mendoj se një nga arsyet pse imazhi i tij është kaq qesharak është fakti se ai është disi i saktë. Të paktën këtu në Amerikë, ne jemi në një kohë që është, shumë, po shumë cinike. Kështu që kur në një pjesë të pop-kulturës ka një person shumë të virtytshëm ose një hero, njerëzit i shohin këto cilësi shumë më tepër si prezantime nga dikush që përpiqet të marrë diçka, qoftë para apo miratim, sesa si virtyt apo cilësi e vërtetë njerëzore. Një pasojë e asaj që dijetarët amerikanë e quajnë epokë postmoderne, është se të gjithë kanë parë kaq shumë dukje, saqë shikuesit dhe lexuesit amerikanë, thjesht supozojnë tani se gjithçka është një shfaqje, strategji dhe taktikë. Është një situatë shumë e trishtuar dhe mendoj se shanset janë që kombet të kalojnë periudha të idealizmit të madh dhe cinizmit të madh, dhe se Amerika dhe Evropa, të paktën Evropa Perëndimore, tani janë në periudha të një cinizmi të madh.
OK: A ka ndonjë mënyrë për të dalë prej saj? A mund të shihni ndonjë zhvillim, edhe pse të vogël, që mund të sjellë disa rezultate të mira në të ardhmen?
DFW: Duke folur krejtësisht si një amator dhe jo si ndonjë ekspert i qeverisë, unë do të thosha se Amerika tani po fillon të përballet me realitete të caktuara ekonomike, nga të cilat ne kemi qenë të mbrojtur prej shumë vitesh. Çmimi i naftës ngadalë po bëhet më afër asaj që është në pjesën tjetër të botës -Ndërgjegjësimi se klima e tërë e Tokës prek të gjitha kombet dhe Shtetet e Bashkuara, dhe se sa më larg prodhuesi i dioksidit të karbonit, aq më shumë ka përgjegjësi të veçantë për kolapsin e mundshëm të mjedisit më vonë. Amerikanët ngadalë po zgjohen nga një lloj ëndrre për përjashtim të posaçëm dhe privilegj të veçantë në botë. Për të përdorur termin tuaj, kjo mund të rezultojë në një lloj vullkani, dhe Amerika, duke u bërë një lloj force perandorake, duke u përpjekur të marrë burime nga shtetet e tjera me forcë, siç mund të rezultojë, mendoj se ndodh në shumë vende, në cikle, një lloj i ngadalshëm në zgjimin e faktit se pasuria, konsumimi dhe shterimi i burimeve në fakt nuk është një grup shumë i mirë vlerash për jetesë.
Pra, në cilën mënyrë do të shkojë? Unë nuk e di. Dhe kjo është një arsye pse është një kohë shumë e frikshme në Amerikë, veçanërisht me njerëzit që tani janë në pushtet – shumë prej nesh kanë më shumë frikë nga vendi ynë dhe qeveria jonë, sesa ne nga ndonjë armik i supozuar diku tjetër. Për dikë si unë, i cili u rrit në vitet gjashtëdhjetë, në kulmin e Luftës së Ftohtë dhe ndërgjegjja e të cilit u formua si; “ne jemi djemtë e mirë dhe ka një armik të errët, të madh dhe ky është Bashkimi Sovjetik”, ideja e zgjimit ndaj faktit që në botën e sotme ne jemi zuzarët, ajo forca e errët, të fillojmë ta shohim veten pak nga sytë e njerëzve në vende të tjera – mund të imagjinoni se sa e vështirë është për amerikanët ta bëjnë. Megjithatë, me shumë njerëz e di se po fillon ngadalë të ndodhë.
OK: A mund të ekzistojë arti i pastër pa asnjë vlerë komerciale apo propagande sipas mendimit tuaj?
DFW: Unë jam spektik për fjalën “i pastër”. Është një standard mjaft, shumë i lartë, që duhet t’i bashkëngjitet një fjale si “arti”, duke qenë se situata themelore është vazhdimësi. Më lejoni t’ju jap një shembull; gruaja ime është një artiste dhe piktore fantastike, por ajo nuk përpiqet ta shesë punën e saj për një shumë të madhe parash. Ajo nuk ka bërë asnjë përpjekje në galeritë apo muzetë e shumtë, në mënyrë që ata ta blejnë punën e saj. Ajo ka pasur ekspozita, ajo mund të shesë gjëra kur ajo dëshiron, por kryesisht i bën ato si dhurata për njerëzit. Është shumë interesante për mua të shikoj punën e saj. Ka një botë të tërë arti në Amerikë, ku mund të zhvillosh një emër apo reputacion, dhe arti yt bëhet gjithnjë e më shumë i vlefshëm, e mund të përfundosh shumë i pasur. Ajo ka frikë nga i gjithë ky proces, sepse beson se do t’i marrë diçka nga arti, gjë që do ta bëjë këtë të fundit më pak të këndshëm për të. Për atë është gjëja më e rëndësishme e jetës. Pra, ajo është për mua – unë kam vetëm dy vjet i martuar – shoh punën e saj dhe pastaj shkoj në garazhin ku punoj, përpiqem të bëj punën time duke u përpjekur të mos mendoj, “Oh, çfarë bën ky recensues nga The New York Times”-i, bie fjala, në mënyrë që ta mbaj veten të zënë dhe të hutuar nga të gjitha llojet e atyre, që me të vërtetë janë gjëra të vogla, të papjekura, zbavitje te kota dhe kjo është shumë edukative. Ndoshta mënyra e vetme në Amerikë për të prodhuar art të pastër do të ishte mënjanimi i vetes nga sfera publike dhe prodhimi i artit vetëm si dhuratë, ku nuk ka pará dhe asnjë përpjekje për publikim të përfshirë. Problemi është se nëse të gjithë e bëjnë këtë, atëherë nuk ka arte publike këtu. Pra, gjithçka bëhet me të vërtetë një paradoks, gjë për të cilën kam kaluar shumë nga vitet e fundit duke e menduar dhe nuk e kam një përgjigje.
OK: Le të flasim për kohë të mira dhe kohë të këqija. Është një besim i përbashkët se kemi një përparim moral, një përparim shoqëror, një përparim politik. Por duke parë shekullin e njëzetë duket se ishte shekulli më i egër nga të gjithë. Është e pabesueshme ajo që njerëzit u bënë njerëzve të tjerë dhe çfarë bëjmë akoma me kafshët. Ne kemi ndërtuar në të vërtetë kampet e përqendrimit për lopët dhe pulat që jetojnë vetëm për t’u vrarë, gjë që strukturon të gjithë jetën e tyre. A besoni në përparimin shoqëror apo moral? Apo ndoshta nuk pajtoheni me atë që sapo thashë dhe nuk mendoni se panorama është kaq e errët?
DFW: Është sigurisht e vërtetë se sa teknologjia dhe mekanizmat ekonomikë kanë përparuar, është gjithnjë e më e mundur të kryejmë mizori të tmerrshme tek qeniet njerëzore dhe kafshët. Ju dhe unë, mendoj, pajtohemi se një nga tmerret e mëdha të pashprehura të kapitalizmit modern është fenomeni i asaj që njihet si “bujqësia e fabrikuar”. Këtu në Amerikë, për shkak se është lirë, kafshët rriten në një numër aq të madh, në një robëri aq të ngushtë, në kushte të atilla të mjerueshme, saqë, nëse supozoni se ato kanë një sistem nervor dhe janë të afta të vuajnë, është tmerri i madh i Amerikës tani. Nuk është një pikëpamje ku shumica e amerikanëve janë të interesuar, pasi kjo shumicë beson se ekziston një hierarki morale dhe nevojat e njerëzve vijnë së pari.
OK: Unë personalisht besoj se nevojat e njerëzve vijnë së pari, por është çështje e shkallës; nevojat e kafshëve duhet të konsiderohen së paku.
DFW: Jam absolutisht dakord. Unë kam pasur shumë argumente me miqtë për këtë. Mua më duket se nuk ka asnjë shembull më të mirë se pse interesat e korporatave dhe logjika ekonomike duhet të jenë të balancuara me ligjet dhe kufizimet në sjelljen e korporatave, sesa fakti që jo vetëm kaq shumë kafshë janë vrarë, por janë bërë për të jetuar jetë ku asnjë nga instinktet e tyre nuk nxirret jashtë, ku në çdo çast të jetës së tyre ato vuajnë dhe torturohen, të gjitha në mënyrë që mishi të prodhohet për pesëdhjetë cent më pak për kile. Për mua është një monstruozitet.
Nga ana tjetër, të paktën në Amerikë, një nga gjërat që na bën të çmendemi është ideali ynë që të përpiqemi të jemi të drejtë ndaj të gjithëve. Të përpiqemi të mos përjashtojmë apo të diskriminojmë. Dhe në njëfarë mënyre Amerika ka bërë përparim në realizimin e saj si kulturë, për shembull se si janë trajtuar amerikanët e zezakët, sa janë trajtuar padrejtësisht gratë, se si njerëzit me handikap janë diskriminuar nga gjëra aq të thjeshta sa shkallët ku karriget me rrota nuk mund të ngrihen. Sidoqoftë, ajo që shihni në Amerikë, është një reagim tjetër. Është kaq e shtrenjtë dhe kaq e vështirë të përpiqesh të jesh i drejtë ndaj të gjithëve dhe përfundon me shumë çështje gjyqësore dhe kaq shumë njerëz që ulërijnë për të drejtat e tyre, saqë shumë nga ana e djathtë dhe shumë në biznes, thjesht duan të ngrenë duart dhe të thonë: “Në djall e gjitha kjo, le të kthehemi përsëri në gjendjen e Nënës Natyrë dhe në luftën e të gjithëve kundër të gjithëve”. E gjithë kjo bëhet vërtet e ndërlikuar.
Besimi im personal është se për shkak të teknologjisë dhe ekonomisë, logjika është bërë kaq e sofistikuar, tani mund të kryhen mizoritë që do të ishin të paimagjinueshme dy ose treqind vjet më parë. Prandaj jemi nën një obligim moral për t’u përpjekur shumë-shumë-shumë për të zhvilluar dhembshurinë, mëshirën dhe ndjeshmërinë. Që do të thotë se këto janë kohë shumë të këqija në Amerikë, sepse elektorati amerikan, tani, thjesht nuk është i interesuar për pjesën më të madhe të shumicës së kësaj.
OK: Ju keni shkruar “Infinite Jest” dhjetë vjet më parë, dhe pas kësaj nuk keni shkruar ndonjë roman tjetër, vetëm ese dhe histori. A mendoni se e keni mbyllur me romanet e mëdha? A është më interesante të shkruani tregime tani?
DFW: Në Amerikë ka shkrimtarë, të cilët e konsiderojnë veten vetëm novelistë. Bëj të gjitha llojet e gjërave të ndryshme. Unë ndoshta në një moment do të përfundoj një roman. Nëse do të jetë i mirë mjaftueshëm për t’u botuar, nuk e di. Unë prirem të filloj tre ose katër gjëra për çdo gjë që përfundoj. U trajnova kryesisht si një shkrimtar i tregimeve të shkurtra dhe kështu fillova të shkruaja, por gjithashtu interesohem edhe për nonfiction-in, për shkak se kam marrë disa punë në revistë në kohët kur isha me të vërtetë i varfër dhe kisha nevojë për para dhe doli se nonfiction-i ishte shumë më interesant sesa mendova se ishte. Kështu që unë jam, si gjithë shkrimtarët amerikanë, shumë eklektik. Unë nuk kam marrë asnjë vendim për një ndonjë lloj zhanëri të caktuar. Dua ta lexoj poezinë, por ndoshta nuk do ta shkruaj kurrë sepse nuk kam asnjë talent për të. Por përveç kësaj unë ndoshta dua të provoj gjithçka.
OK: Por tani thjesht nuk ndiheni sikur shkruani një roman tjetër?
DFW: Hëm, ju e bëni të tingëllojë sikur shkrimi i një romani është çështje e punës së një pasditeje. Unë, për pesë apo gjashtë vitet e fundit fillova të bëja gjëra. Unë nuk e kuptoj me të vërtetë termin “roman”, por mendoj se diçka rreth 150 faqeve është një roman. Unë kam bërë disa gjëra më të gjata, thjesht nuk më pëlqejnë shumë tani dhe nuk e di nëse do t’i rishkruaj. Nuk kam nevojë për pará. Gruaja ime dhe unë jetojmë shumë thjesht. Jam i sigurt se do të shkruaj më shumë romane. Nuk e di nëse do t’i publikoj apo jo. Shumë gjëra që shkruaj thjesht shkojnë në një kuti të madhe në zyrën time dhe askush tjetër nuk i sheh.
OK: Tregimet tuaja janë shumë filozofike dhe mjaft politike. A ka ndonjë ndryshim të madh midis një tregimi dhe një eseje?
DFW: Nuk di sa jam dakord që fiction-i im është me të vërtetë i gjithi politik.
OK: Të paktën filozofik.
DFW: Njerëzit shpesh befasohen, mendoj se jam krejtësisht një shkrimtar, tradicionalisht konservator. Unë prirem të mendoj për fiction-in, kryesisht për karakteret dhe qeniet njerëzore dhe përvojën e brendshme, ndërsa esétë mund të jenë shumë më ekspozuese dhe didaktike dhe më shumë për tema ose ide. Nëse disa njerëz lexojnë fiction-in tim dhe e shohin atë thelbësisht për idetë filozofike, ajo që me siguri do të thotë është se këto janë copa ku personazhet nuk janë aq të gjallë dhe interesante sa kisha ndër mend të ishin.
OK: Çfarë mendoni për gjendjen e letërsisë moderne amerikane?
DFW: Ugggggghhhhh. Dikush ma bëri këtë pyetje disa javë më parë. Unë mendoj se e vërteta është se kjo është një periudhë shumë emocionuese, por është e tillë që ndoshta njerëzit në vende të tjera nuk do të kenë aq shumë akses në të. Për shkak se 30 ose 40 vjet më parë, letërsia amerikane ekzistonte kryesisht në dhjetë figura gjigante letrare, dhe tani ka më shumë se 100 apo 200 figura letrare, të cilat janë të gjitha mjaft të mira dhe mjaft interesante, por vërtet asnjë prej tyre në staturën dhe reputacionin ndërkombëtar të, për shembulll; Saul Bellow ose William Faulkner ose Ernest Hemingway.
OK: Ndoshta kjo është vetëm çështje kohe?
DFW: Ndoshta. Por gjithashtu mendoj se për arsye që janë jashtëzakonisht të ndërlikuara në aspektin e kulturës dhe medias … Dua të them se tani jam dyzet e katër vjeç, kështu që jam gjysma e rrugës mes një shkrimtari të ri dhe një shkrimtari të vjetër. Duke filluar me gjeneratën time, brezat janë shumë më të shpërndarë dhe shumë më të vështirë për t’u karakterizuar. Të kesh dy ose tre zëra të një brezi bëhet gjithnjë e më e vështirë dhe ndoshta kjo do të bëhet më shumë nga disa shfaqje televizive klasike apo filma, se sa nga shkrimtarët. Shkrimtarët në Amerikë janë shumë më tepër në zgrip kulturor sesa kanë qenë zakonisht, dhe kjo është shumë emocionuese për sa i përket lirisë dhe aftësisë për të eksperimentuar, por gjithashtu do të thotë se ka shumë më pak kohezion dhe unitet. Do të ishte shumë e vështirë për dikë në një vend tjetër, vetëm nëse ata do të bënin një biznes me kohë të plotë, për të vazhduar ende aty ku është letërsia amerikane tani.
Përktheu: Arlinda Guma
Shënim i përkthyeses: David Foster Wallace nuk është një shkrimtar i masave. Nё Shqipёri është fare i panjohur. Për këtë arsye, gjatë përkthimit, disa shprehje të tij nuk u përpoqa t’i shqipëroja, pasi dua që lexuesi të njihet me mendimet e tij “brutto”…
David Foster Wallace i dha fund jetës më 12 Shtator, 2008. Romani i tij Infinite Jest (1996) është listuar nga Time Magazine si një nga njëqind më të mirët e shkruar në gjuhën angleze të publikuar midis viteve 1923 and 2005.
