Për shkak të njohjes me Lanksch-in, u mëdysha disi, nëse në këtë bisedë duhej t’i drejtohesha me ju, por mendova se do të ishte më etike për lexuesin kjo formë komunikimi, edhe pse e parashikova reagimin e tij prej antikonformisti.
Një bisedë mjaft interesante, në veçanti aty ku përkthyesi rrëfen me humor se si shqiptarët e kanë etiketuar shpesh si “Lanshi serbovil” (me “v” jo me “f”)…
Një vështrim nga jashtë mbi Shqipërine dhe shqiptarët, i një të apasionuari pas letrave… (shqipe edhe…)
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Fëmijë, dëgjoja shpesh rrëfimet e grave të moshuara, që e kishin parë me sytë e tyre Luftën e Dytë Botërore. Dhe mbaj mend përbuzjen (por edhe mëshirën) e tyre, për profilin tipik të ushtarit italian, i cili u thërriste nga larg:-Signorinaaa! Ndërsa ushtarin gjerman, ato e përshkruanin kështu:-I egër, i pashëm, i ndershëm! Këtij tiparit të fundit ato i mëshonin fort, ndoshta si kundërpeshë ndaj italianëve që ua kishin sjellë në majë të hundës. E shumta gjermani do t’i kishte vrare, por nuk do t’ua kishte cenuar nderin. Çdokush me një vështrim të parë, këtë do ta quante Sindromë Stokholmi (vlerësim për pushtuesin), por jo unë që e njoh mirë psikologjinë tyre. Them se kjo është pika e takimit midis dy kombeve tona, kaq të pangjashëm. Nderimi për virtytin. E mendoni kështu edhe ju?
Hans Joachim Lanksch: Eeh Arlinda, pse më drejtohesh me “ju”? E di se është zgjidhja më e zakonshme dhe më “serioze” në rastin kur dy miq bisedojnë para mikrofonit, kamerës, para publikut, etj. Mirëpo, mua më duket shumë e panatyrshme. Përveç kësaj i kam tejkaluar të shtatëdhjetat ku njeriu nuk merr më aq seriozisht seriozitetin!
Hmmm. Më ngel thellë në kujtesë një pasazh nga Ditarët e Max Frisch. Autori zviceran përshkruan një mbrëmje në një kështjellë në Francën e okupuar në LDB. Komandanti gjerman, një oficer i lartë, rri me pronarin e kështjellës pranë oxhakut, të dy pinë verë të kuqe dhe oficeri bisedon me shumë kulturë dhe dije për detaje nga krijimtaria e Goethes. Gjatë ditës, oficeri e kishte urdhëruar pushkatimin e dhjetë francezëve të pafajshëm të marrë peng për vdekjen e një ushtari gjerman.
Fjala virtyt në Gjermani dhe në gjuhën gjermane doli jashtë përdorimit.
Nuk di se si qëndron puna në Shqipëri.
Jam skeptik. Mendoj se është problematike të flasësh për tiparet e një populli.
Arlinda Guma: Ju jeni përkthyesi i Martin Camajt. Poetit që në gjallje nuk arriti të merrte vëmendjen e lexuesit shqiptar për shkak të armiqësisë që mëkoi ndaj figures së tij diktatura. Por unë mendoj se edhe po të jetonte në këto kohë, poeti i shkëlqyer Martin Camaj, me klasin dhe natyrën e tij të tërhequr, nuk besoj se do ta kishte të lehtë rrugëtimin letrar. A mendoni se integriteti i fortë i njeriut-shkrimtar, e pengon rrugëtimin drejt famës të shkrimtarit-njeri?
Hans Joachim Lanksch: Ai jetonte dhe shkruante mu në ato kohë kur në Shqipëri lulëzonin poemat socreale. Ai e kishte të vështirë rrugëtimin letrar në Gjermani – nga një anë e kishte lirinë e plotë të fjalës, por ama nuk kishte lexues. Integriteti i tij e ruante nga çdo kompromis në punët e artit, e ruante nga cektësia dhe nga gjuetia për çmime, suksese etj. Martin Camaj dhe “fama” – ahahahahaaaaa! Ai urrente fjalë të mëdha (siç thoshte vetë), gjeste të mëdha, etj. Aq i interesonte “fama”. E lëre “fama botërore”. Termi “fama” është i papajtueshëm me shkrimtarin-njeriun Martin Camaj. Aq sa poezia simboliste me Donald Trump. Martin Camaj dëshironte vetëm që të lexoheshin librat e tij dhe të kishte kontakt me lexuesin. I mungonte dialogu me lexuesin. Titulli origjinal i librit të tij të cituar aq gabimisht (Njeriu me vete e me të tjerë), “Njeriu më vete e me tjerë” shpreh mirë dëshirën dhe nevojën e Camajt: kur rrinte “më vete” d.m.th. i tërhequr, vetëm, ai shkruante, meditonte, filozofonte. Po aq e nevojshme ishte për të koha me njerëz të tjerë për shkëmbim mendimesh, për bashkëbisedim.
Arlinda Guma: Ç’qëndrim mbajnë elitat gjermane ndaj profilit kompleks të shkrimtarit Günter Grass? Po populli gjerman?
Hans Joachim Lanksch: E çmojnë si autor, piktor, skulptor, intelektual, shkrimtar dhe njeri i angazhuar për demokracinë dhe socialdemokracinë, si shkrimtar që angazhohej kundër nazizmit.
U shokua gjithkush nga outing-u i vonë i Grass (2006) për të kaluarën e tij në nazizmin në rininë e hershme. Elitat ia lexuan librin autobiografik “Duke qëruar cipat e qepës” ku ai përshkruan hollësisht se qysh e pse e tërhiqte pubertentin organizata rinore “Rinia hitleriane”, ku 15-vjeçari u lajmërua si vullnetar në armatë dhe 17-vjeç e morën në organizatën famëkeqe SS.
Grass çmohet më shumë nga intelektualët se sa nga shtresat e gjëra. Nuk ishte një autor “mainstream”. Librat e tij nuk janë argëtues. Gjuha e tij dinte të jetë drastike. Nuk ka qënë dhe nuk është autor i popullarizuar.
Grass ishte një shkrimtar dhe njeri politik i spektrit i majtë, socialdemokrat. Shpesh mbajti qëndrime jo popullore. Për shembull e hodhi poshtë valën kombëtariste për bashkimin e dy shteteve gjermane, u angazhua kundër energjisë atomike, për të drejtat e njeriut, e themeloi një fondacion për mbrojtjen e popujve Sinti dhe Rom (popullorçe: “ciganët”), gjëra për të cilat ne me orientim të majtë (si puna ime) e respektonim e donim. Sidomos për arsye se ai përkrahte aktivisht politikën dhe partinë e mikut të tij dhe idolit tonë, Willy Brandt.
Kuptohet se shtresat e gjëra të popullit që zgjidhnin katër herë kancelarin Adenauer, katër herë kancelarin Kohl, katër herë kancelarën Merkel – të gjithë konservatorë, plus një herë nazistin e vjetër Kiesinger, nuk e dashuruan dhe nuk e dashurojnë majtistin Grass.
Arlinda Guma: Në dallim prej disa përkthyesve të tjerë, të cilët merren vetëm me shkrimtarët e njohur të Letërsisë Shqipe, ju tregoni vazhdimisht kujdes dhe empati ndaj pjesës më te papërkrahur të shkrimtarëve shqiptarë. (Të njëjtën gjë jemi duke bërë te ky “Sallon të Refuzuarish”). A keni zbuluar mes tyre poetë apo shkrimtarë që ju kanë impresionuar?
Hans Joachim Lanksch: Po. Mjaft. Kur merresha me Martin Camajn, në vitet e 80-ta, ai ka qënë plotësisht i panjohur tek shqiptarët. Kasëm Trebeshina, autor i “Odin Mondvalsen”, është i papërkrahur dhe gjërësisht i panjohur edhe sot e kësaj dite. Poeti i madh dhe i përndjekur Frederik Rreshpja vdiq i vetmuar dhe në varfëri. Jamarbër Marko (“angry young man” në letrat shqipe), Zef Zorba – njëri i burgosur dhe pas lirimit punëtor hamall, pas një aksidenti në punë, i papunë, i vetmuar dhe i varfër, tjetri i burgosur dhe ai dhe pas burgut poet klandestin. Ata më kanë impresionuar thellë. Ata janë strumbullari i kësaj kohe (1945 – 1990). Po të përpiloja një histori të letërsisë shqiptare, kapitullin për periudhën e Realizmit Socialist do ta mbushja me këta dhe autorë të tjerë nonkonformistë, ndërsa shkrimtarëve të regjimit do t’ua kushtoja pak vënd, nja dy-tri faqe. Do të shtoja ndoshta dhe një meskapitull me ata që shkruanin edhe pleh socrealist edhe letërsi të vërtetë si Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu e të tjerë.
Sot përpiqem të angazhohem për penat e reja, sidomos për pena të reja femërore si p.sh. Manjola Brahaj nga Shqipëria dhe Ervina Halili nga Kosova.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për letërsinë shqipe të pas nëntëdhjetës. A mendoni se ka ndopak shpresë? A është mjaftueshëm e lirë sa të mos vetëcensurohet? A mund të quhet ajo – një letërsi e denjë europiane?
Hans Joachim Lanksch: Në Shqipëri është bërë modë të shahet dhe denigrohet kjo letërsi. Mendoj se ajo ka merita të mëdha, pikërisht ajo e orëve të para. Ajo që filloi nga e para pas gjysmë shekulli vrastar për letërsinë. Ervin Hatibi, Agron Tufa, Mimoza Ahmeti, Rudian Zekthi e të tjerë krijonin një letërsi si reagim dhe kundërshtim kundër pseudoletërsisë së indoktrinuar socreale.
Përndryshe, letërsia pas 90-ës, pas hapave të parë e kishte të vështirë, meqë zhvillimi normal dhe vazhdimësia organike e krijimit letrar që kishte arritur kulme si Migjenin, Lasgushin, Kutelin, u ndërpre rreptësisht nga letërsia e diktaturës.
Letërsia pas 90-ës ka autorë që mund të konkurrojnë me autorët në Europë. Mirëpo, sipas meje, asaj i duhet një ri-orientim tematik. Me pak përjashtime si p.sh. Ridvan Dibra e Moikom Zeqo proza shqipe dhe jo pak poezi të kohës sonë jane ende omfaloskope, apo me një fjalë tjetër, albanocentriste. Sipas mendimit tim, për të qënë letërsi europiane, letërsia shqipe e sotme duhet të emancipohet nga e vetmja temë e saj: Shqipëria dhe shqiptarët.
Kur merret me tema shqiptare, ajo i nënshtrohet manisë së përgjithshme shqiptare pas së shkuarës. Mbretëresha Teuta, Skë……, Priftëreshat ilire, diktatura…. Në vëndet e Perëndimit ka mjaft letërsi që merret me të sotmen, me problemet aktuale e të tashme të shoqërisë, politikës, filozofisë, psikologjisë, etj. Nëse letërsia shqiptare rrëmon nëpër tema shqiptare, le të hedhë dritë mbi të tashmen (mendoj unë).
Natyrisht ka shpresa. Shpresë ka gjithmonë aty ku ka breza të rinj, në këtë mes pena të reja. Shkrimtare dhe shkrimtarë të rinj pa ballast dhe hipoteka mendore dhe letrare, pena që kërkojnë rrugë të reja. Pena që nuk jepen pas çmimeve, sukseseve dhe pseudokritereve të tjera demodé. Autore dhe autorë integër dhe autentikë. Jashtë klaneve, tarafeve.
Arlinda Guma: Në një intervistë për Paris Review, Haruki Murakami dha një përgjigje interesante për romanin e tij “Pylli Norvegjez”. Ai theksoi se dëshira e tij nuk ishte të shkruante romane të lehtë si romani në fjalë, por se atë libër e shkroi si strategji, të tërhiqte të gjitha kategoritë e lexuesve, sidomos ata të lehtët, të cilët janë të shumtë në numër, në mënyrë që, më pas, fama ta ndihmonte për t’u pranuar prej lexuesit me librat e tij të dëshiruar, kompleksë. Po për ju përkthyesit, si funksionon? Sa jua vështirësojnë jetën librat e ndërlikuar? A do të zgjidhnit të përkthenit një libër të lehtë? (Mua kjo më duket pak si puna e atyre djemve pa kurajë, të cilët zgjedhin të rrinë me një vajzë që nuk e dashurojnë, por që nuk ju sjell andralla, sepse ajo tjetra që dashurojnë është shumë trillane.)
Hans Joachim Lanksch: E kuptoj mirë motivimin e Haruki Murakami. Nuk mund të flas për përkthyesit në përgjithësi. Siç e përmënde më lart, jam pak ndryshe nga përkthyes të tjerë. Përveç kësaj, përkthej poezi. Në këtë gjini nuk ka tekste të “lehta”. Dhe nëse ka, nuk meritojnë të përkthehen. Jam nga ata djem që nuk joshen nga vajza jo trillane. Ato janë të merzitshme.
Arlinda Guma: Kur Martin Schulz vizitoi Parlamentin Shqiptar, ai kërkoi ndjesë për masakrën e Borovës. Madje edhe Ambasadori i mëparshëm Gjerman, ka bërë të njëjtën gjë kur ka vizituar atë fshat ku u masakruan gra e fëmijë. Ndërkohë që në Shqipëri askush nuk ka kërkuar falje për krimet e diktaturës. As Amerikën nuk e kemi dëgjuar ndonjëherë të kërkojë falje për ndonjë bombardim. Duket sikur ju gjermanët dini të rilindni prej hirit dhe në çdo rrethanë, dini t’i bëni të tjerët t’ju respektojnë. Ç‘është ky mekanizëm që vepron në kombin tuaj?
Hans Joachim Lanksch: Mendoj se është ajo që gjermanisht quhet “Anstand”, anglisht: “sense of decency”. Populli gjerman botës i ka sjellë aq shumë të liga (në parentezë: në afërsi të Kiew-it e kam vizituar dhe parë me sytë e mi greminën “Babyn Jar” ku armata gjermane dhe SS kanë pushkatuar mbi 33 000 hebrenj), aq shumë paranojë dhe krime, sa një politikani e përfaqësuesi të Gjermanisë i ka hije të kërkojë ndjesë, edhe pse personalisht nuk ka faj për këto të liga.
Socialdemokrati Martin Schulz dhe ish-ambasadori gjerman vepruan në vazhdën e një traditë që e ka themeluar ish-kancelari Willy Brandt, kur më 1970, në Varshavë u gjunjëzua para përmëndores për të vrarët e Gettos. As ai nuk kishte të bënte gjë me krimet naziste, përkundrazi, e kishte luftuar regjimin nazist.
Nuk e di dhe nuk e kuptoj psenë e politikës shqiptare, ku pas 27 vjetësh, askush, as parlamenti dhe as ndonjë politikan i lartë (presidenti, kryeministri, etj.) ende nuk kanë kërkuar ndjesë për krimet e Komunizmit. Është një gjë e pakuptueshme, e paparë dhe e pandëgjuar. Pa “Anstand” (“sense of decency”). Mbase punë fodullëku. Me një fjalë: është turp.
Arlinda Guma: Një gazetar anglez, i cili shkroi se shqiptarët nuk mbajnë kurrë orë në dorë, pasi nuk u duhet asnjëherë të jenë në orar, shkaktoi zemëratë te atdhetarët tanë. Në të vërtetë, mua ai shkrim më bëri të buzëqesh, edhe pse jam mjaftueshëm atdhedashëse. Më ndodh shpesh të lë takim me dikë dhe personi paraqitet; e pakta 20 minuta me vonesë. Po ju, si keni reaguar kur keni lexuar romanin “Tre vetë me biçikleta“ të Jerome Jerome, i cili flet për tre anglezë që vizitojnë Gjermaninë, e kam fjalën për atë fragmentin ku Jerome shkruan se kur shteti duhet ta ekzekutojë gjermanin me vdekje, ai i jep litarin, bashkë me një manual dhe e dërgon të varet në shtëpinë e tij, i sigurt se gjermani do t‘i zbatojë pikë për pikë udhëzimet… Keni buzëqeshur me këtë fragment? Keni qeshur me zor? Keni rrudhur vetullat? Jeni inatosur? A mendoni se bindja që kanë gjemanët ndaj rregullave, përveçse mund të ndërtojë shtet të përsosur, mund të jetë dhe një premisë e mirë për instalimin e diktaturave?(por edhe ne që nuk u jemi bindur rregullave, nuk e kemi ndritur…)
Hans Joachim Lanksch: Mjerë ai njeri, mjerë ai popull që di të qeshet vetëm për tjetrin, për të tjerët… Kam qeshur. I dashuroj murgjit tibetanë (Lamat). Qeshen shumë, shpesh, nga zëmra.
Në gjermanishte ekziston termi “Kadavergehorsam” (“bindje prej kufome”; bindje qorre). Fjala dhe parimi i bindjes absolute ndaj pushtetit dhe autoritetit, origjinën e kanë kryesisht në fushën e fesë katolike, sidomos të Urdhrit Jezuit. “Kadavergehorsam” është rrënjosur në nënvetëdijen kolektive gjermane. Nga ana tjetër, sot, gjithnjë e më shumë humbet ndikimi i kishës dhe fesë. Njerëzit këtej bëhen gjithnjë e më shumë individualistë. Humbet respekti ndaj autoriteteve. Mirëpo, mund t’ua mbushësh mëndjen masave këtu me karreme të tjera si antiislamizmi, nacionalizmi (“Gjermania gjermanëve”), etj.
Arlinda Guma: Sa herë ju kanë shpallur shqiptarët “armik të popullit”, kur ju u keni thënë të vërtetën e hidhur?(Edhe pse e keni justifikuar me fjalët:- Më falni! Jam gjerman! Them atë që mendoj!)
Hans Joachim Lanksch: Bukur shpesh. Me fjalë të rënda: “bashkëpunëtor i Akademisë Serbe”, “Lanshi serbovil” (me “v” dhe me “f”), “i pagum prej sllavogrekëve”, më së shumti: “antishqiptar”. Kjo sëmbon. Tash shkruaj më rrallë në gazeta, më shumë merrem me komente dhe postime në Facebook. Në të më lexojnë mike dhe miq, jo më ata që mendojnë që gjithçka në botë është shqiptare dhe gjithçka shqiptare është e mirë. Bile zogjtë në qiell janë shqiptarë. Bajgat që bien nga lart qënkan të të huajve.
Arlinda Guma: Ju e doni shumë poezinë. A keni shkruar ndonjëherë poezi? A keni ëndërruar të bëheshit poet? Nëse po, ç’ju ka penguar? Mos ndoshta ajo teoria cinike se njerëzit që merren me poezi janë “mall i dëmtuar”?(A nuk janë këta “mallra të dëmtuar” ca specie të guximshme që “i bien ferrit pash më pash”?)
Hans Joachim Lanksch: Kuptohet se kam shkruar poezi, kam filluar me sonete në italishten e vjetër. E kisha mësuar apostafat këtë gjuhë (apo varietet të italishtes) për të lexuar Danten, Komedinë Hyjnore (qysh i ri kisha kuptuar se nuk mund t’u zësh besë përkthyesve). Kam shkruar dhe poezi moderne gjermanisht. Besoj se përkthyesi letrar duhet të ketë potencial krijues letrar e të jetë i aftë të shkruajë tekste të gjinisë a gjinive letrare që e/i përkthen.
Kam ëndërruar të bëhesha këngëtar operistik dhe koncertor. Dhe kam dëshiruar të bëhesha poet. Mora pjesë në tri konkurse letrare. Çmimi i konkursit të tretë kanë qënë 99 shishe verë të kuqe franceze. Me të fituar, mendoja, do të bëhem poet i mirë. Vera e mirë na e liron frymën, apo jo?
Fati qe i pamëshirshëm me mua. 99 shishat i fitoi tjetërkush. I thashë vetes: më mirë një përkthyes deri diku i mirë se një poet i dështuar.
p.s.
Arlinda, të lutem: mos m’i fshi këto “e me dy pika” ku nuk i lejon standardishtja – vënd, mënd, zëmra, etj. “Ë”-ja: çfarë tingulli me sonoritet dhe ngjyrë e karakter! “E”-ja standarde është e zbehtë, pa jetë.
Përveç kësaj e dëgjon në çdo hap, në tv, në radio, në rrugë, me bashkëbisedues të kultivuar…
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
