Ka maja, por nuk po ka alpinistë që të ngjiten në këto maja-Bisedë me Agron Tufën

in Biseda/Letërsi by

Bisedë me shkrimtarin Agron Tufa, mbi letërsinë dhe jo vetëm…

Ai është fare i pashtirur në të gjitha përgjigjet e tij dhe me një kurajë të spikatur intelektuale për të mos iu spërdredhur së vërtetës.

Thotë se e lëshon librin që shkruan si një shishkë në oqean dhe më pas nuk e ka luksin të mendojë për të, ndërsa sjell një shembull plot humor të trishtë nga përvoja e tij me studentët.

Bisedoi Arlinda Guma

Arlinda Guma: Kur Sartre fitoi çmimin Nobel, ai e refuzoi, duke i shkruar edhe një letër Akademisë Suedeze, e cila u botua në “Le Figaro”, ku shpjegonte arsyet e refuzmit. Një nga ato ishte bindja e tij se shkrimtari duhet të refuzojë të kthehet në një institucion dhe se të gjitha nderet që mund t’i bëhen, të cilat e vënë lexuesin nën presion, nuk ishin të dëshirueshme për të. (Sartre, edhe më parë kishte refuzuar anëtarësinë në Legjionin e Nderit, edhe pse e simpatizonte qeverinë që ishte në fuqi ato kohë.) Si është raporti juaj me çmimet? Shpesh dëgjoj thagma të tilla se si disa shkrimtarë shqiptarë kapin për xhakete njerëz nëpër juri për të marrë çmime. Ç‘është kjo dëshirë e sëmurë për t‘u konfirmuar me çmime të gënjeshtërta?

Agron Tufa: Ju i referoheni letrës së Sartrit, të cilën ai ua lexoi në Paris gazetarëve suedezë me 23 nëntor 1964, ditë kur ai publikisht refuzoi çmimin e Akademisë në Nobelit. Nëse J.P. Sartre nuk do të kishte marrë mundin ta shpjegonte publikisht me letër publike refuzimin e tij, mendoj se ky gjest do të mbetej unikal në historinë e çmimeve letrare, falë edhe një misticizmit që do të sillte mosshpjegimi. Por unë ndaj një mendim tjetër për këtë gjest të Sartrit dhe e klasifikoj atë si një apoteozë të hipokrizisë dhe spekulimit, gjykuar nga ato arsye që parashtron ai. Po e “dekonstruktoj” logjikën e letrës së Sartrit në disa apori logjike ku mbështetet ai. Sartri i ndan në tre kategori arsyet e refuzimit të Nobelit, që sipas tij janë: a) arsye personale, b) arsye objektive, c) liria dhe paratë.
Tek arsyet personale Sartri numëron këto pohime të rëndësishme: – unë gjithmonë i kam refuzuar shenjat zyrtare të dallimit, përfshij Urdhrin e Legjionit të Nderit (por bie në kontradiktë me pranimin e çmimit letrar “Manifesti 121”, që iu dha, ajme, më 1945, fill pas luftës së Dytë). Pse s’e refuzoi dhe këtë? Parimi, po u shkel njëherë, nuk quhet më parim. – “shkrimtari që ka zënë një pozicion të caktuar në sferën politike sociale dhe kulturore, duhet të veprojë vetëm me anë të atyre mjeteve, që i përkasin atij, pra me anë të fjalës së shtypur”. Përndryshe, ushtron presion mbi lexuesin në sajë të emrit që fiton, ngase nuk është më, thjesht, “J.P. Sartre”, por “J.P. Sartre, laureat i çmimit Nobel”. Kështu, – thotë Sartri, – simpatitë e mia për partizanët venezuelianë më kanë të bëjnë vetëm me mua. Mirëpo, nëse “J.P Sartre, laureat i çmimit Nobel” del në mbrojtje të rezitencës venezueliane, me këtë gjest ai bashkë me veten e vet përfshin/kompromenton edhe institutin e çmimit Nobel. Së këndejmi, Shkrimtari nuk duhet ta katandisë veten në institut.
Tek “arsye objektive” Sartri shfaqet dhe më i troçtë: – Simpatitë e mia priren pashmangshëm drejt socializmit dhe ndaj të ashtuquajtur blloku lindor, por unë jam rritur dhe edukuar në një familje borgjeze.
– Pa marrë parasysh të gjitha simpatitë e mia për socializmin, në të njëjtën shkallë nuk do të kisha pranuar të marr, për shembull , çmimin Lenin, nëse ndokush do të ma kishte ofruar
. (Sigurisht, çmimi “Lenin” ishte nobeli sovjet për shkrimtarët socrealistë në BRSS dhe Satri e dinte mirë, që ky çmim nuk u jepej të huajve. Rrjedhimisht Sartrit i duhej kujtuar e vërteta e idiomës sonë popullore: “Kur s’ke pula, pse bën iishsh?” Duke e paragjykuar Nobelin “të destinuar për shkrimtarët e Perëndimit apo për “rebelët” e Lindjes, Sartri sjell shembuj qortues, se pse nuk ia dhanë Nobelin Nerudës, një prej poetëve të mëdhenj të Amerikës Latine dhe “pse nuk është diskutuar seriozisht kandidatura e Aragonit”. Në të dy këto shembuj Sartri paragjykon dhe nxitohet nisur nga pozicione militante dhe klasore (jo s’e nuk ka vend për zhgënjime “drejtësia” e Nobelit). Por mbesim te pozitat e këndvështrimit. Siç dihet, Nobeli u jepet të gjallëve. Edhe Neruda e mori Nobelin në vitin 1971. Sa për Aragonin, përjashto një pjesë të vogël të lirikave të tij të mrekullueshme, veçanërisht në “Sytë e Elsës”, ai përgjithësisht, në gjykimin tim, mbetet një poet i një klaviature më të vobegët, krahasuar me arritjet më të mira të poezisë bashkëkohanike me Sartrin, militantizmit të tij si anëtar i Partisë Komuniste franceze. Atëherë i duhej thënë Sartrit, fjala vjen: pse Aragoni e jo Ezra Poundi? Por hutimi më i madh që më shkakton Sartri është pasazhi kur gjykon kështu: Të shkakton keqardhje ai fakt, që çmimi Nobel iu dha Pasternakut (Boris), dhe jo Shollohovit (Mihaill) dhe se e vetmja vepër e merituar e tij (Pasternakut), qenkësh një libër i botuar jashtë kufijve të tokës amtare dhe i ndaluar të botohet në vendin e tij. Është një gafë që nuk e pret nga një personalitet dhe njohës i letërsisë si Sartri. Fjala është për romanin “Doktor Zhivago” të Pasternakut, thelbi i të cilit është satanizmi që solli revolucioni bolshevik i tetorit 1917 në jetën shoqërore të popullit rus, tragjedia intelektuale, vëllavrasja, etj. Ishte libri i parë që përmbyste vulgatën e kuqe e të shenjtë Revolucionit, që deri atëherë qe paraqitur me mitologjema të tilla si Riardhja e Krishtit, e që Pasternaku na kallëzon te ai surratin (me quka) të Satanait. Të thuash që Sartri nuk e ka njohur krijimtarinë poetike dhe novelat e Pasternakut, tashmë 70 vjeçar? Magun e lirikës filozofike e metafizike ruse? Kubofuturistin dhe futuristin e hershëm të avanguardës ruse? E pamundur! Një haset tjetër e ha Sartrin, që pranëve si të barabartë me Pasternakun (e madje me më superioritet) një shkrimtar trivial si M. Shollohovi, apogje i realizmit socialist sovjet (për më tëpër, që edhe atij iu dha Nobeli më 1965), dhe, siç gjërësisht u mor vesh, pas vitit 1990, me një vepër të vjedhur (“Tihij Don/ Doni i qetë). Në këtë rast mendoj se me snobizmin borgjez, Sartrin, ka ngjarë një shpërndërrim psikoanalitik e psikoneurotik i njohur me togfjalëshin “neuroza e të konvertuarit”, sipas të cilit, ai që konvertohet, thellon deri në absurditet sindromën e të qenit “më qen se qeni” (pa kontekst fyes), sipas paradoksit – antisemitët më të mëdhenj – janë hebrenjtë e konvertuar. Sartrin e djeg squfuri i antagonizmit klasor në letërsi – kampi komunist i lindjes/ kampi jokomunist i perëndimit. Binar, dikotomi: bardhë e zi.
Më së fundmi, tek arsyet sociale – “Liria dhe paratë”, pasi na shpjegon, se shumën e madhe të parave të Nobelit ai nuk mund ta investonte në luftën kundër “aparteidit” (mëkat, se do të kishte qenë më se i mirëkuptuar dhe, sigurisht, më i dobishëm, si shkrimtar politikisht i angazhuar), Sartrin prek thelbin e gjestit të tij, duke e shprehur kështu: “…nuk mund të kërkosh, që për 250 mijë korona unë të heq dorë nga parimet, që janë jo vetëm parimet e mia personale, por dhe të atyre shokëve që i bashkëndajnë me mua”.
Shkurt, në këndvështrimin tim, refuzimi i një çmimi klasifikohet si gjest i dobishëm që ngre një pikëpyetje të madhe mbi thelbin e kompromentimit moral të istitucionit që e jep, gjithnjë nëse refuzimi i çmimit paraqet reaksionin e refuzuesit për mosrespektimin e “shenjtnisë së shenjtnive” – në këtë rast – shkallën e vlerave letraro-estetike. Por kur refuzimi, si në rastin e Sartit, ka prapavijë të qartë politike, ideologjike e klasore, atëherë gjesti i refuzimit mund të kundrohet vetëm si një kontribut për kauzën që mbronte e përfaqësonte. Ky gjest është paramenduar më parë me efektin që do të shkaktonte: teptisjen e lavdisë! Dhe ashtu ndodhi. Po nuk do flasim këtu për një “sociologji të lavdisë”. Sartri ishte komod në këtë gjest: ai nuk kishte nevojë për para. Atëherë, pse nuk shkoi pra Sartri ta kalonte jetën midis vëllazërisë së shkrimtarëve sovjetikë, në BRSS? Në “Mekën” e tij? Kur ia propozuan këtë Bertold Brehtit, sivëlla ideali me Sartrin, ai tha: “Unë jam shkrimtar, nuk jam budalla”. Pse nuk e refuzuan Nobelin Alber Kamy apo Andre Malro? I pari edhe shkrimtar ku e ku më elegant se Sartri, i angazhuar, por thellësisht etik e i pakompromentuar me demagogjinë ndaj turmave.
Desha të sqaroj diçka në gjestin e Sartrit, që është e pandarë nga botëkuptimi i tij i angazhuar. Pas famës letrare të novelave, disa dramave dhe romanit “Neveria”, në mesin e viteve 1940 duhet të mbajmë parasysh faktin, që Sartri nis t’i falet një altari tjetër (jo më letërsisë) – altarit të komunizmit. Siç dihet, kjo ideologji ka fare pak të bëjë me lirinë individuale: dizajnimi i vetes zëvendësohet me imponimin e roleve dhe ekzistencën në kornizat e luftës klasore. Në revistën Les Temps Modernes, të themeluar më 1945, Sartri thaujse heq dorë nga çdo nocion i krijuesit të pavarur. Ai propozon, që shkrimtari nuk ka më zgjedhje tjetër, përpos pjesëmarrjes në batalionit politike të bashkëkohësisë. “Shkrimtari jeton në kohën e tij. Çdo fjalë e tij ka jehonë, sikundërse dhe heshtje”, – paralajmëron Sartri.
Me tej në bëhemi dëshmitarë të një spektakli të çuditshëm dhe skandaloz: tribuni i lirisë shndërrohet në apologjet të llojeve më të këqija të shtypjes. Tekst kyç i kësaj periudhe shërben eséja “Portreti i një aventuristi”, i botuar në cilësinë e parathënies më 1950 në librin për shkrimtarë, të njohur si “njerëz të veprimit”, si T.E. Lourens dhe Andre Marlo. Tanimë pikëpamjet e Sartrit anojnë nga të ashtuquajturit “luftëtarë” – komunistët aktivë, anëtarët e Partisë. “Mos e kërkoni egon në veten tuaj – atë jua mundëson partia, – shkruan ai, kështu që, imperativi sartrian për luftëtarin, thotë: të vlerësosh fort shtypjen e individualitetit tënd dhe ta shpërngulësh atë në hapësirën e luftës së klasave.  “Ai nuk do të jetë vetmitar, përderisa do ta zbulojë veten te të tjerët. Në qenien e tij nuk duhet të ketë as thellësi, as sekrete”. Në finale të këtij himni pafrymësie/pashpirtësie Sartri pa dashje dorëzohet: “Megjithatë shoqëria socialiste, në të ardhmen e të cilës “lourensët” do të jenë të pamundur, do të më shkatërrojë mua me sterilitetin e saj”.
Këto kundërthënie ndërmjet kërkesave të revolucionit dhe kërkesave të njeriut të lirë vazhduan t’i mprihnin pikëpamjet politike të Sartrit. Pas hyrjes pushtuese të trupave sovjete në Hungari më 1956 Sartri shkruan artikullin “Fantazma e Stalinit”, ku i dënon krimet e Stalinit, por në të njëjtën kohë përpiqet t’i justifikojë ato si të pashmangshme në procesin e lindjes së socializmit (“unë i kam ditur dhe më parë krimet e Stalinit, por nuk kam folur, nga droja se mos dëmtoj kauzën”). Në artikull thuhet troç: “A mund t’ia japim emrin socializëm kësaj monstre të përgjakshme, e cila po ha vetveten? Me sinqeritet po e them, po… Ne jemi të shtrënguar të kemi ose këtë, ose asgjë”.
Nga sa parashtrova më sipër, edhe gjesti sartrian i refuzimit nuk duhet marrë i shkëputur nga konteskti i përgjithshëm tendencioz politiko-ideologjik. Është gjest i anturazhit të përgjithshëm të një demagogu fodull, snobi parisien, nihilisti tekanjoz, që e sheh tragjedinë e miliona njerëzve në llagerët e Gulakëve e Kolimave siberiane nga kafenetë e rehatshme të Parisit.
Edhe pa refuzimin e Sartrit gjithkush i njihte dhe i njeh lajthitjet me ose padashje të Nobelit, tendencat, politizimet e maskuara majthas-djathtas, saqë janë bërë e po bëhen qesharake vendimet e Akademisë. Po mjaftohem vetëm me dy lajthitje ekstreme të këtyre 20 viteve të fundit: nobelistët Dario Fo (1997) dhe Bob Dylan (2016). Isha në Nju Jork nëntorin e shkuar dhe, bashkë me një mik, shkrimtar shqiptar, hymë në një librari të madhe në Manhatan. Pas disa kërkimesh miku im, që mbante në duar një botim superluksoz, kryevepër dizajni, më thotë: “Agron, afrohu të shfletojmë pak poetin e sapokurorëzuar të Nobelit”. U afrova me kurreshtje. Miku im shfletonte fletët e shtrenjta të atij formati të madh si album dhe gjithkund, gjithkund, deri në fund, vetëm… pentagrame! Ç’duhet thënë për Nobelin që lë pa kurorëzuar vigaj të tillë si Tolstoi, Çehovi, Xhojsi, Prusti, Kafka, Kalvino, Borhesi?
Çmimet, të gjitha, edhe Nobeli, nuk janë “gjyqi i fundit për një shkrimtar. Por çmimet, jashtë vlerës së mjerë e të (pa)përfillshme të parasë, kanë një rol të madh, se orientojnë leximin, nëse ai çmimi jepet ndershmërisht. Nga ana tjetër në izolacionin e shumëfishtë të letërsisë shqipe, çmimet janë një shpërblim kuraje për rishtarët, që paralajmërojnë formacione të reja stilistike, estetika të reja, konceptime e diksione origjinale. Në gjithë kaosin tonë letrar izolacionist ku nuk ekzistojnë infrastruktura (drenazhuese) periodikësh, fletoresh letrare e revistash, çmimet janë të vetmet që mund të na bëjnë herëdokur me dije, se çfarë risish ndodh në letrat tona. Por si në çdo gjë tjetër, edhe në gjykimin e vlerave letrare Perëndesha e Drejtësisë, Tetida, që paraqitet në mite me sy të lidhur dhe me pjatat e peshores në balancë, tek ne del vetëm me njërin sy të lidhur. Si piratët… Këshille ndrikullash e tarafe bëjnë ligjin në varësi nga fryn era.
Ç’raport kam unë me çmimet? Me duket se thashë mjaftueshëm. Për 25 vjet ekzistencë në kontekstin e letërsisë shqipe me një bilan prej 6 vëllimesh poetike, 5 romanesh, disa librash të tjerë me miniatura, ese, përkthime, studime, gjithësej 20 libra origjinalë jam fitues i 2 çmimeve. Njëherë për romanin “Fabula rasa” më 2004 dhe njëherë tjetër çmim karriere më 2009. Dy herë kam qenë dhe anëtar jurie (2002; 2011). E kam fjalën për çmimin Kombëtar që tradicionalisht e ka dhënë Ministria e Kulturës. Nuk po llogaris çmime alternative. Por më shumë (një dyzinë) kam marrë jashtë Shqipërisë, në Konkurse e Festivale ndërkombëtare. Çfarë do të thotë për mua një çmim? Absolutisht asgjë thelbësore. Sigurisht, nëse nga kjo ka ndonjë shpërblim në para, nuk e kam pasë asnjëherë kuazidilemën e Sartrit: e kam shijuar dhe e kam harruar të nesërmen. Shkrimtar nuk të bëjnë as universitetet e as çmimet. Thjesht, çmimi i dhënë me meritë orienton vëmendjen e lexuesit elitar. Nëse shenjohesh njëherë (ndershmërisht), mjafton: je “memorizuar”. Këtë duhet të përmbushë çmimi, si borxh i mprehtë moral për të shenjuar ato sivëllezër/simotra, që e kanë lëshuar zërin e tyre dhe presin t’u kthehet jehona. Po të ishte për mua, do ta kufizoja deri në 45 vjeç moshën e atyre shkrimtarëve të shenjuar me çmime. E nëse ti je një zdap i madh, që nuk ke rënë në sy (gjithnjë, nëse ka drejtësi në gjykim dhe jo Tetdidë me njërin sy të lidhur), atëherë vazhdo, kërko sukses tjetër, d.m.th, vazhdo të krijosh lexuesin tënd.
Është krijuar tashmë një komplek parehatie me çmimet, që, nëse ta japin, ndjehesh në një faj, inferior, a thua se ke ngrënë tinëz mollën e fundit të mbijetesës, duke i lënë motrat e vëllezërit pabesish në zgrip të vdekjes.  Çmimi është shenjë, shenjë e një shenje tjetër “shenjë e shenjës”, sikundër thuhet në semiotikë. Ata që luajnë me çmimet e ngarkojnë shpirtin rëndë në mëkat. Është si të bësh hile e dallavere me mjaltin e bletëve: të zë mallkimi, nuk të ecën. Prandaj shpesh duhen kur shpallet dikush fitues, duhet të marrim në hesap dhe faktin, se përballë kujt fitoi? Prapëseprapë edhe për kaq (kurreshtja, se cilët janë të nominuarit jofitues), çmimet e përligjin të drejtën. Po sikur të mos kishte fare-fare? A prishej punë? Në dukje jo: gjithkush që është në varësi totale nga Fjala, si pijetari nga pija, a si narkomani nga substancat, do vazhdojë të shkruajë. Asgjë nuk e ndal. Çmimet duhen më shumë për lexuesin, orientimin e tij, se sa për vlerën nominale të një shkrimtari.
Fakti se pse na e shpif kjo traditë tek ne, ka të bëjë me sindromën psikopatologjike të egove dhe metodave xhambaze të njerëzve të maskuar si shkrimtarë. Ata duhet të jenë kudo, dhe pamjaftueshmërinë e talentit ata janë të bindur se e sublimojnë me vullnet, energji+lëvizje+plus intrigë. Me ndërhyrje. Arrogancë. Mbaj mend kur një sivëlla kainian i penës, çuditërisht me njëfarë pushteti për sytë e tjerëve, më vërtitej gjithkund kafeve javës së fundit të Konkursit ku isha anëtar jurie. Vazhdimisht gjente rastin të ma thoshte si me çapkënllëk, midis të tjerësh, në tavolinë: “Ej, shoku, kij mendjen… ki kujdes… kam librin unë aty!”. Për të satën herë kështu, se ia kishin mbushur mendjen e mbase i kishin dhënë dhe shpresa, derisa m’u shpif e ia ktheva me gisht në fytyrë: “Jo unë, po ti, ti të kesh kujdes! Dhe shumë biles! Se jo unë, por je ti që ke librin aty, dhe jo të kesh kujdes, por të dridhesh e të përpëlitesh”.
Arlinda Guma: Ju jeni duke përgatitur një kolanë botimesh mbi krimet e diktaturës. Besoni se do arrini ta kryeni këtë mision përpara se të ndodhë ndonjë hata si ajo me Ministrinë e Integrimit që pushoi së ekzistuari? Mendoni se shoqëria shqiptare nuk ka ndjenjë empatie ndaj njerëzve që kanë vuajtur nëpër burgjet e diktaturës? A kanë qenë vërtet empatike qeveritë me ish-të përndjekurit politikë, apo empatia është thjesht një maskë që ata e vendosin në fytyrë, vetëm atëherë kur u duhet të impresionojnë ndonjë ndërkombëtar?

Agron Tufa: Me botimet e fundit që po finalizon këto ditë Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit (ISKK), të cilin e drejtoj prej 5-6 vitesh, bëhen 70 tituj monografish studimore, librash memuaristikë, albumesh, vëllimesh me biseda e dëshmi të të mbijetuarve nga burgjet dhe kampet e internimit, akte gjyqësore politike etj. Librat afrohen si dhuratë për bibliotekat publike të qyteteve dhe universiteteve, për studiues e studentë të interesuar që punojnë me temën e krimeve të komunizmit. A jam i sigurtë se do të vazhdojë ky institut? Aspak. Si për çdo gjë tjetër që në vendin tonë nuk krijon dot vijimësi… Projektet shtetërore rilindase, që në fillim, të afishuara madje në Platformë, kanë qenë për “fshirjen”, zhdukjen, “transformimin” e tij. Por këto gjëra bëhen në një stil perfid, duke u paraprirë në një terren e një klimë jozyrtare, acaruese në ambiente të ndryshme (“akoma e keni lënë atë qelbësirë atje?!”; “Ju lumtë! E dini ç’bën ai? Nxjerr në ato libra, se si baballarët e gjyshërit tanë kanë qenë kriminelë! Ju lumtë! Lëreni… !”). E kur këto i dëgjon të regjistruar live, me zë e figurë nga kafja e kuvendit, më thoni, si do të ndjeheshit? Unë për vete krenohem: puna jonë paska se kë shqetëson…
Shoqëria shqiptare duhet informuar, së pari, që të ndjejë empati për fatet tragjike të çerekut të popullatës së saj, të prekur drejtëpërdrejt në diktaturë. Një kujtesë e tillë kolektive funksionon ende si apokrif, e papërfshirë në memorien tonë institucionale dhe edukative, për më tepër ajo relativizohet, minimizohet, deligjitimohet, degdiset në margjinë e më në fund, sulmohet e denigrohet. Nuk po humbas kohë të flas për sjelljen dhe qasjen politike e shtetërore: hipokrizia e ka konsumuar veten, është mpiksur tashmë. Politika e ka parë dhe ende e sheh ende si një basen ideal votash këtë shtresë të madhe e të traumatizuar. Pasi ia merr votat, nuk e përfaqëson në asnjë instancë pushteti e qeverisjeje. Cinizëm. Ligësi. Mungesë katastrofike bashkëpërvujtnie.
Kjo shtrese  e të de-klasurve ka kohë që përdoret për agjendat turistike ndërkombëtare në cilësinë e adrenalinës, duke servirur e afishuar horroristikën surreale të fateve të tyre. E mbani mend vizitën e Papë Françeskut? Bulevardi kryesor qe mbushur me portretet e martirëve, kryesisht të besimit katolik. Të nesërmen i hoqën portretet e varura të martirëve dhe i degdisën në një depo. Kaq ishte… Po të pyesësh, për shembull, çfarë ka bërë shteti e qeveritë për ta e familjet e tyre, për të drejtat dhe rehabilitimin e tyre (rehabilitimin e imazhit të tyre në shoqëri), s’ke pse kërkon përgjigje: asgjë s’është bërë! Përkundrazi qeveritë postkomuniste kanë inkurajuar me sa kanë mundur vrasësit e tyre të bëjnë një karrierë marramendëse në piramidën shtetërore, çka përbën edhe fyerjen më të madhe për ta. Kjo shtresë edhe sot mbetet ashtu siç ka qenë: e de-klasuar.

Arlinda Guma: Ju keni studiuar dhe më pas punuar si profesor në Moskë. Ç‘ju bëri të ktheheshit në Shqipëri? Nuk ishte dhe aq poetike, e sfungjertë, idilike, siç përshkruhet rëndom në letërsi, dëbora e Moskës? Po vajzat e saj? Miti i tyre u ezaurua prej shkrimtarëve të tjerë? Mendoni se vajzat ruse rrinë më mirë si personazhe nëpër faqe romanesh, se sa si krijesa të së përditshmes?

Agron Tufa: Në Shqipëri më bëri të kthehem, siç më dukej mua atëherë, mungesa e kuptimit. Isha profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe prej 6 vitesh në katëdren e Europës Juglindore në Institutin e Marrëdhënieve Ndërkombëtare të Moskës, me një traditë dyshekullore dhe prestigj të madh. Dhe rrogë të mirë. Por asokohe mendoja se energjitë e dijet e fituara duhet t’ia kushtoj atdheut tim, se ndoshta do të jem i dobishëm në vendin tim. A mendoj ende kështu? Me gjithë mërzinë e majme që na afron përditsmëria jonë, them se kam vepruar drejt. Gjithmonë ka një zë fati që të thërret dhe ti e ndjek… nuk i shmangesh dot. E prapë, nuk është atdheu që na mërzit. Madje nuk duhet rënë në kurth, që kafshët politike të na e shpifin atdheun. Mitrush Kuteli u drejtohet fëmijëve në letrën e tij të lamtumirës: “Duajeni Shqipërinë, edhe kur ajo ju shkakton dhimbje të mëdha”. Kjo e vërtetë na bën të gjithëve fëmijë të kësaj porosie të Kutelit.
Sigurisht, përiudha ime moskovite ka qenë një kohë e pahalle, si i thonë “ku rafsha, mos u vrafsha”. Dhe e kam shijuar të plotë e të pacënuar, me fanatizmat dhe pasionet e mia të leximeve, udhëtimeve, pjesëmarrjes në klube e grupime letrare. Sa për borën e rregullt gjashtëmujore, jashtë aspektit romantik, ndjehesha shumë i familjarizuar. Bora ka qenë gjithmonë stihia ime. Jam njeriu i borës. I lindur e i rritur në Dimër, kam parë dëborëra mitologjike. Këtë element e ndeshni dendur kudo në krijimtarinë time. Moska vetëm se e i dha një ripërmasim të hapësirës së pamatë. Nuk di ç’të them për vajzat moskovite. Me mua nuk përkoi reminishenca e leximeve dhe poetizimeve të shkrimtarëve shqiptarë. Kam përshtypjen se ai mit i poetizuar i moskoviteve, është një dukuri e rendit psikoanalitik, e cila e ka origjinën tek mungesat dhe defiçencat në komunikimin e lirshëm me femrat në përgjithësi. Për mendimin tim asgjë të veçantë nuk kanë moskovitet nga femrat e tjera. E meqë shkoi kështu puna, lavdet më të mëdha do t’i kurseja për femrat shqiptare. Në çdo pikëpamje. Dhe jo për ndonjë ndjenjë patriotizmi, më kuptoni drejt… Vajzat ruse rrinë më mirë si personazhe në letërsinë e tyre të mrekullueshme klasike e moderne, por kjo është punë e shkrimtarëve dhe e shpirtit të tyre poetik.

Arlinda Guma: Me syrin e një të djathti… Ç‘mendim keni për rritjen e të djathtës ekstreme në Europë?

Agron Tufa: E thatë vetë cilësorin “ekstreme”. Aristoteli ia ka caktuar njeriut vendin në filozofinë e vet  si qenie e “mesit”, pra, e “mesit të artë”, rrjedhimisht dhe shoqërive e sistemeve shoqërore. Mendoj se si në çdo teprim me ndjenjën e masës, rezultatet janë të vajtueshme. Në pushtetet politike e ideologjike këto “ekstreme” paralajmërojnë gjithmonë katastrofa, të ngjashme me totalitarizmat e shekullit që shkoi. Problemi është se ekstremi nuk luftohet me ekstrem (ekstremi i djathtë naziskin, nuk luftohet me ekstremin e majtë stalinist). Unë njëmend e konsideroj veten botëkuptimisht të djathtë, e kjo ka ardhur jo menjëherë, por me një ndërgjegjësim të ngadalshëm, duke përqasur përvoja personale e kolektive, sensibilitete të ngritura mbi këto përvoja, lexime të gjata e të imtësishme, derisa janë kthjelluar ujërat e identitetit personal botëkuptimor me boshtin e vlerave që përfaqëson e djathta që nga antikiteti deri sot. Veç nuk duhet të harrojmë, se e djathta dhe e majta, duke u ushtruar si pushtete politike e duke korrur fryte të helmëta përvojash historike nga ekstremitetet e veta (diktaturat totalitare), kanë shkëmbyer mjaft nga elementët e njëra-tjetrës, sa sot në mund të veçojmë jo më shume se 4-5 elementë dallues midis tyre. Flas për të djathtën e të majtën e kuptimit euroamerikan që njohim, jo për truallin e shqipeve ku këto dy politologjema bëjnë vëtëvrasje. Këtu kemi hipokrizi dhe kapërcim të ndërsjelltë ylberësh politikë (filozofisë botëkuptimore as që ia ka kush takatin), thejsht për laçkë e plaçkë. E me gjetë sot një të djathtë, ashtu si e gjykoj unë, botëkuptimisht, duhet ta kërkosh anekënd me fenerin e Diogjenit. Sepse, përkundër teorisë, kemi të majtën që sillet praktikisht në pushtet si e djathtë dhe anasjelltas. E keqja nuk qëndron tek roli që duhet të luajnë në jetën politike e shoqërore e djathta dhe majta: ato janë asete të një rëndësie vendimtare për qeverisjen e një shoqërie me kriticizmin dhe oponencën respektive. Pra, e majta dhe e djathta duhet të jenë si duart, ku e djathta lan të majtën dhe të dyja së bashku – fytyrën. Veçse tek ne po ndodh sistematikisht, që ato nuk lajnë fytyrën, por diçka shumë më prozaike…

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për letërsine e sotme shqipe? Ndoshta është një përshtypje imja e gabuar (uroj shumë të jetë kështu), por mua më duket sikur ka një pakt të heshtur që të mos flitet për disa shkrimtarë. Kam lexuar shkrimtarë të rinj që më kanë impresionuar dhe ata nuk përmenden askund…

Agron Tufa: Letërsia shqipe ka nevojë për një pritje bujare, mirëseardhje dhe sidomos komunikim mesvedi me lexuesin. Ka nevojë për një atmosferë më miqësore, njohje e pranim të ndërsjelltë vlerash, kushtim vemendjeje. Ka nevojë për një klimë tonën, familjare, të vatrës. Por, ajme!As shkrimtarët nuk e njohin-njëri-tjetrin… dhe rritet kështu paragjykimi, fodullëku, fobia. Gjithë këtyre viteve e shoh të ndodhë kjo gjë e shëmtuar. Po mëson edhe letërsia huqet më të këqija të politikës. E di, që disa emra duhet të sundojnë peisazhin informativ letrar me përmendjet, përsëritjet, reklamën etj., dhe disa të tjerë janë dënuar qysh në krye të herës të mbeten në hije. Kjo ndodh sepse kështu vendosin koniukturat që zotërojnë “kanalin” e komunikimit, sepse me kohë janë krijuar kasta, tarafe e establishmente të vjetra e të reja, një lloj harte principatash letrare, sikundërse dhe guerrilje të mirëfillta.
Por në thelb letërsia shqipe, për fat, është një letërsi e mrekullueshme, sidomos pas viteve 1990 e këtej. Qypat e mediave, që u ka mbetur ora e leximit diku midis viteve 70-80, shpesh pyesin: “A shkruhet letërsi e madhe sot? Pse nuk ka maja, si në vitet ’60?”. U jam përgjigjur, që letërsia është një realitet shumë më demokratik sa ç’e reduktoni ju në hartë fizike. Megjithatë, ka dhe maja, por nuk po ka alpinistë që të ngjiten në këto maja”.
Në letërsinë e re shqipe shkruhet normalisht poezi e mirë, shumë e mirë, pa asnjë kompleks përballë kulturave më në zë të botës. Shkruhet prozë autentike, si pjesës e përvojës së lëkurës sonë. Nuk ka më tabu, befasitë e penave të reja e shthurin tendencën për hierarki e kalcifikim hierarkish. Si tipologji shkrimtari i viteve postnëntëdhjetë është një qenie plot uri kulturore: ai është prozator, poet, përkthyes, piktor, studiues e kritik, pra një qenie solide me rrënjë të thella në kulturë të lartë. Ndoshta dhe për këtë oshënari e higjenë serioziteti të klaviaturës artistike ai nuk honepset prej adeptëve e ustallarëve multimedialë.
Letërsia jonë vuan shumë si sistem funksionimi. Ajo nuk funksionon. Nuk ka gazeta letrare, revista, fletore, periodikë të qëndrueshëm e prestigjioze, ku mund të përthyheshin tendencat, trendet, stilet, risitë, emrat që hyjnë e ata që konfirmohen. Prandaj dhe peisazhi është i paqartë dhe është zor të të dëgjohet zëri në këtë shkretëtirë. Ato pak kanale kulturore që janë, shpesh merren me hosana të vjetra.

Arlinda Guma: Në këto pak vite që unë kam patur kontakt të drejtpërdrejtë me botën e letrave shqipe, kam bërë një kostatim mjaft të hidhur-Disa shkrimtarë shqiptarë kanë një megallomani të frikshme. (Shpresoj shumë që ata të mos dalin në protesta pas kësaj, apo të më djegin librat në shesh… Sidoqoftë më duhet të them se një roman i imi i ka fletë shumë të holla, nuk do të ndizej një zjarr i denjë…) Si i ruheni ju megallomanisë? Çfarë autoimuni përdorni për ta luftuar (Unë për shembull praktikoj shumë autoironinë…)

Agron Tufa: Ku ma gjen të ta bënin atë shërbim… Djegia do të ishte një aksion shumë i vlefshëm për një vëmendje epidemike. Vdekja për një libër nuk vjen as prej vlerësimeve maksimaliste, as prej përndjekjeve naziskine, si djegia. Ndëshkimi më i madh për një libër është indiferenca. Megallomania ndër ne është normë gratis, por, besoj, nuk hipnotizon kënd: ajo thjesht rrëfen vetveten, krizën e shëndetit mendor. Unë jam i pambrojtur dhe si i tillë, ironia (autoironia) është nëna e pafuqisë. Pra, kur s’e ndryshon dot gjendjen, bën ironi/autoironi. Dhe kjo është edhe më e dhimbshme. Gjëja më e mirë është karantina letrare. Mbyllu, shkruaj, boto, e mos komuniko, derisa të kesh krijuar, vetevetishëm, natyrshëm, miqësitë e tua, jodoemos letrare, rrethin ku ndjehesh më mirë. Por unë prej vitesh nuk e kam as këtë luks. Mezi gjej fare pak kohë të shkurtër të shkruaj, jo më të mendoj më gjerë. Thjesht, Arlinda, e lëshoj librin që shkruaj si një shishkë në oqean.

Arlinda Guma: Prej krijimtarisë suaj kam kuptuar se ju punoni shumë me fjalën. Ato janë gjithmonë në vendin e tyre. Fjalë të vjetra dhe të reja, në harmoni, pa sforcime. Vërtet ju vjen natyrshëm e gjithë kjo? Apo kur flisni me njerëz të moshuar hapni një bllok dhe i shënoni atje fjalët e rralla?

Agron Tufa: Oh, jooo. Është thjesht ndjeshmëri e edukuar gjatë e veshit dhe e leximeve, ndjeshmëria dhe varësia ndaj fjalëve. Por, kryesisht, puna me fjalën pa “njolla dhune” në trup të saj, është dhanti e poezisë. Dhe poezia është një shkollë askezë (dhe ekzegeze) për fjalën. Aty fjala kundrohet si sondë që heton deri në shekullin e saj të gurtë. Ose fjala si gajde shumëgrykëshe që çliron frymën e të gjitha shekujve. Nuk jam tip që mban shënime për asgjë, aq më tepër për fjalët. Nuk jam tip i “gërshërës dhe mastiçit”, pra, kolazhist.

Arlinda Guma: Më thoni gjënë me aluçinante që keni dëgjuar nga ndonjë student, e cila flet shumë për mangësitë e sistemit tonë arsimor…

Agron Tufa: Ishte njëri, që në një provim mbi veprën e Kafkës shkruajti tekstualisht kështu: “Frans Kafka kishte marrëdhënie mysbet me babin e vet. Se Kafka kishte komplekse. Nuk i duronte femrat. Por këto komplekse ia kishte ngjitur i ati. Se si, njëherë, Kafka e pa të atin lakuriq. Dhe iu shpif bota. Dhe iu shpif çdo gjë. Mbeti me komplekse”. E citova të plotë se e kam pasë fotografuar këtë përgjigje, e cila vjen si nga një i sëmurë në koma.

Arlinda Guma: Gjithmonë kam menduar se humorit, ironisë, apo akoma më tepër autoironisë, nuk i është dhënë rëndësia e duhur në letrat shqipe. Duket sikur veprat letrare që përshkohen nga humori, për studiuesit nuk konsiderohen serioze. Sa rëndësi i jepni humorit në krijimtarinë tuaj?

Agron Tufa: Unë jam rritur që i vogël nën hijen e leximeve të vazhdueshme të “Don Kishotit”, Jerom K. Jerom “Tre veta në një barkë, pa llogaritur qenin”, adhuroja Hashekun, Gogolin, Dodenë, O’Henri-n dhe Tuenin, etj. Sigurisht, ju keni gjuajtur saktë një gjendje: letërsia shqipe (ashtu si dhe filmi) nuk kanë humor. Në filmat e Kinostuidios, duket sikur qeshja behet me komandë partiake. Unë mendoj, se në letërsinë tonë rëndon trashëgimia e ngrysur socrealiste me frymën e saj të dogmës. Ka pasur humor Çajupi, Fishta, Konica, Cipo, Asllani, rrëfimet e Kutelit etj… Po humori i socrealist? E keni vënë re që komunistët (ortodoksalë) ashtu sikundërse dhe fundamentalistët (e çdo kahu) karakterizohen nga mungesa katastrofike e çdo nuance humori? Pra është çështje e rrastë botëkuptimi. Ku kanë nge këto koka të zënë deri te humori? Mungesa e humorit është prolog i mënxyrave…

Arlinda Guma: Në kohën e prindërve tanë, dukej se për të mbajtur gjallë një marrëdhënie në çift, kishte shumë sakrifica dhe zero egoizëm. Në kohët tona, ka zero sakrifica dhe shumë, por vërtet, shumë egoizëm. Ju keni një familje simpatike, ku dallohet që nga larg harmonia që keni me bashkëshorten tuaj Elvanën. A sakrifikoni shumë për ta bërë të ecë një marrëdhënie të tillë? Apo ajo, thjesht ecën vetë…  

Agron Tufa: Di të them vetëm kaq: unë nuk e di ku filloj unë dhe ku vazhdon Elvana. Dhe anasjelltas. Gjithçka përftohet vetvetiu. Pa ndonjë plan. Dikush duhet të mbajë ndezur lart e fuqishëm pishtarin e humorit, ironisë, autosarkazmës. Lavdi Zotit trishtimet, gjendjet e stresit e ankthit edhe pse janë të shpeshta, nuk zgjatin më shumë se një shi pranvere… Sakrifica bëhet pa u ndier, nga dashuria dhe domosdoja, pa radhë, pa kërkesë. Ne duhet t’u japim shembull 5 fëmijëve, se si mundet çdo egoizëm. Sepse, siç e kemi ndjerë ne vetë me prindërit tanë, ashtu ka mbetur e pandryshuar: prindi është i pakonkurrueshëm. Ai të mund me vetësakrifikimin e tij. Shpresojmë të përcillet kjo tek fëmijët tanë.

Arlinda Guma: Më jepni një detaj prej Tiranës të cilin mund ta shndërroni në një poezi. Mund ta shkruani tani atë poezi?

 Agron Tufa: Ah, sikur të kishte… Por, ka në fakt, ka… Veçse nuk është faji im, nëse natyra e vargjeve të tilla do të dilte ala-Bodler. Ja një strofë:

… Dhe Lanë e llurbët çan përmes
Qytetin kredhur – kutërbim;
Mjafton ky qiell, ky mëngjes,
T’ju shkurajojë gjer në amshim.

 Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Agron Tufa: Ishte kënaqësi e lartë!

 

Leave a Reply

Your email address will not be published.

*

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.

Latest from Biseda

Go to Top