Duke u rritur në Greqinë e viteve 1970, kurrë nuk kisha menduar shumë për shëndetin dhe qëndrueshmërinë e “glúkhës trimeríshtë sonë”, “gjuhës sonë trimërore”, dhe askush tjetër në komunitetin tonë folës. Nuk ekzistonte asnjë lëvizje për ta ruajtur gjuhën, as për ta dokumentuar apo për ta standardizuar…

  Peter Constantine

Vdekja e një gjuhe rrallëherë ndodh befas: zakonisht është një proces rënieje i pavërejshtëm, pasi një komunitet ndryshon gradualisht besnikërinë e tij gjuhësore, duke hequr dorë nga një gjuhë e lashtë amtare për një gjuhë më të fortë dhe më të përshtatshme. Pse duhet ngulmuar në përdorimin e fjalëve që kuptohen vetëm në disa fshatra në kurriz të rrjedhshmërisë së një gjuhe të fuqishme kombëtare?
Ana greke e familjes sime vjen nga një fshat malor i Korinthit. Derisa shtegu gjarpërues që të çonte në fshat të kthehej në një rrugë të pashtruar në vitet 1950 dhe më vonë, në fund të viteve 1960, në një rrugë të asfaltuar, gjuha e fshatit ishte “arvanitika” – ose “arbërishtë”, siç e quajmë ne. Greqia ka shumë gjuhë amtare që po vdesin, si tsakonika, nashtata, pomakika dhe vlahika. Duke u rritur në Greqinë e viteve 1970, kurrë nuk kisha menduar shumë për shëndetin dhe qëndrueshmërinë e “glúkhës trimeríshtë sonë”, “gjuhës sonë trimërore”, dhe askush tjetër në komunitetin tonë folës. Nuk ekzistonte asnjë lëvizje për ta ruajtur gjuhën, as për ta dokumentuar apo për ta standardizuar (është thjesht një gjuhë gojore). Kur në vitet 1990 Byroja Evropiane e Gjuhëve Më Pak të Përdorura dërgoi gjuhëtarë për të vëzhguar gjendjen e gjuhës sonë, fshatarët menduan se ishte një lloj komploti dhe i ndoqën me shkopinj.
Një shenjë e qartë se jo gjithçka shkon mirë në një gjuhë amtare është çasti kur njeriu nuk di fjalën “energji elektrike” ose “çelësi i dritës” – sepse këto fjalë nuk ekzistojnë në këtë gjuhë – por di se “purtékë” është shufra që përdoret për të rrahur ullinjtë e pjekur në pemë dhe se “shékuljitë” janë lëkurët e dhive (“lekúratë e dhívë”) në të cilаt piqet dhe ruhet një djathë i quajtur “djathë të shakuit”, “djathë shakulli në lëkurë dhie”. Ky djathë i veçantë, i ruajtur në lëkurët e dhive, qëndron i freskët për një vit të tërë pa frigorifer – një fjalë tjetër që nuk e kemi. Kështu, folësi modern i arvanitases mund të dijë gjithçka për koritat (“korita”), gërshërët e krasitjes (“ngëshéra”), stanet e deleve dhe të gjitha pjesët e parmendës (“parmendë”), por nuk mund të thotë: “Iphone-i im nuk ka sinjal në këtë anë të malit.”
Në çastin kur një gjuhë nuk krijon më fjalë të reja përballë një stili të ri jetese, ajo është e dënuar të venitet, pasi traditat e njëhershme vjetërsohen. Populli ynë nuk e peshon më qumështin me “oka”, as e mbledh më qumështin në kazanë gjigantë dyqind-okësh (“levétë t’madhë”). Bashkimi Evropian e ka ndaluar prodhimin e djathërave tanë të papasterizuar – në fakt ka pasur një paralajmërim të fundit në televizionin grek për аthinаsit që bëjnë ekskursionin e fundjavës në Korinth, që të mos blejnë qumësht dhie nga fshatarët vendas. Direktivat e reja për pasterizimin kanë nxjerrë jashtë ligjit kovat e vjetra të qumështit (“kardháre nga dru”), tepsitë (“brakáche”), shishet prej lëkure (“askópulj”), kusitë (“kusí”) dhe tenxheret e qumështit korinthase, të cilat ne i quajmë “véshlja hekurimtë”, “veshë metalikë”, për shkak të dorezave të tyre të ngjashme me veshë.
Nuk jam nga ata që vajtojnë largimin e mënyrave të vjetra. Në fshatrat tona kishte varfëri dhe uri dhe pyjet ishin mbushur me shpirtra të rrezikshëm – “ljugat”, “káljketë” dhe “buchera” – dhe nimfat e liga të ujit ose shtojzovallet (“neráidhe”) rrinin në pritë pranë pellgjeve të njelmëta pas perëndimit të diellit për të ngacmuar dhe mbytur barinjtë. Në fund të viteve 1930, xhaxhallarët e mi – brezi i parë që shkoi në shkollë fillore – duhej të ecnin zbathur nëpër shtegun malor për të mbërritur në një shkollë në një luginë që flitej greqisht, ku ata kërcënoheshin me shkopinj nëse flisnin gjuhën e tyre. Por ata ia dolën mbаn në jetë: Xhaxhа Jorgosi u ngrit në gradat më të larta të forcave ajrore greke, duke i fshehur të gjitha shenjat e origjinës së tij të përulur korinthase.
Ndryshe nga komunitetet e tjera gjuhësore të rrezikuara kudo në botë, gjuhët amtare të Greqisë nuk kanë asnjë sistem për planifikimin gjuhësor ose një akademi të ngarkuar për standardizimin e gjuhës dhe furnizimin e saj me terma të rinj zyrtarë. Kur vizitova Australinë para disa vitesh, dëgjova se gjuha aborigjinale Kaurna, e zhdukur prej gati një shekulli, jo vetëm që po ringjallej, por asaj po i jepej edhe një terminologji e re. Fjalë të reja u krijuan nga të vjetra: për shembull, “mukarndo” (kompjuter) është një përzierje e muka muka, “tru” dhe karndo, “vetëtimë”. Kisha dëgjuar se Kuvendi i pleqve të Wiradjurit mblidhet rregullisht për të pranuar ose hedhur poshtë neologjizmat dhe se librat komikë po përktheheshin në gjuhët amtare për të ndezur interesin e të rinjve.
Nga ana tjetër, shumë nga fshatarët tanë, këmbëngulin se arvanitasja nuk është një gjuhë e mirëfilltë, por thjesht një mënyrë të foluri, në krahasim me greqishten, e cila ka fjalët e saj të pasura me prejardhje të lashtë. Ekziston një ndjenjë e fortë në të gjithë brezat tanë se do të bënim mirë të flisnim vetëm greqisht, se është pengesë të ngulmojmë në gjuhën tonë të fshatit me thesarin e saj të terminologjisë së parëndësishme, mesjetare dhe bujqësore, por me mungesë fjalësh për të gjitha gjërat moderne dhe interesante. Athina konsiderohet si qyteti i dritave të shndritshme dhe i mundësive, ndërsa fshati mbetet një moçаl i llambave me vaj dhe i varfërisë.

Gjuhëtarët kanë fjalë për njerëz si ne në këtë gjendje të vështirë. Ne jemi folës terminalë dhe sapo të fillojmë të kalojmë nga gjuha jonë e trashëgimisë në gjuhën kombëtare, duke adoptuar forma më të thjeshta gramatikore, ne jemi folës të pjesshëm ose gjysmëfolës. Gjuha jonë, dikur aq e pasur, tani e mekur po vdes. Siç thotë fjalа jonë e urtë dhe e zymtë : “Ljá të koratë edhé vate për karkalétse” – La të korrat dhe vajti për karkaleca.

Përktheu: Viktoras Iliopoulos

Botuar në Revistën “Words Without Borders”