Të gjithë në Itali duan ta harrojnë gruan “tjetër” të Musolinit: fashistët sepse ajo ishte hebreje dhe demokratët sepse ishte fashiste. Sarfatti, megjithatë, ishte shumë më tepër se një lidhje jashtëmartesore e Duçes, ajo ishte mësuesja e tij ideologjike, njeriu që shkruante fjalimet e tij dhe që krijoi profilin e udhëheqësit të madh. Por përsëri ishte edhe më shumë, pasi organizoi famëkeqin fashist “Marshimi në Romë”, por gjithashtu hartoi statutin e Partisë Fashiste të Italisë! Një barrë historike sot për shumë kahe të ndryshme, Sarfatti rrëshqiti kështu nga çarjet e historisë, pasi është më mirë që italianët të mos e mbajnë mend rolin e saj qendror në fashizmin vendas dhe të vetë jetës së Benito Musolinit. Dhe kështu, megjithë dy duzina libra të saj dhe mijëra artikuj në gazeta, Sarfatti sot është e kufizuar në rolin e të dashurës së Duçes, pavarësisht faktit se në vitet e saj ishte padyshim figura më e fuqishme femërore në jetën politike dhe shoqërore italiane! Duke përdorur hapësirën e privilegjuar, të siguruar nga lidhja e saj erotike me Duçen, jo vetëm që zyrtarisht luajti rol të madh në jetën intelektuale dhe artistike të regjimit fashist, por gjithashtu trajnoi në prapaskenë Musolinin me parimet e Nacional Socializmit, duke i dhënë armët ideologjike për t’i përdorur kundër armiqve të tij. Legjenda e udhëheqësit të fuqishëm me besnikët e tij veshur me të zeza mban firmën e Sarfatti-t nga fillimi në fund, prandaj mbetet dele e zezë e një shoqërie që kërkon ta harrojë.
Sot, më shumë se 70 vite pas ekzekutimit të diktatorit italian, të gjithë preferojnë ta shohin si një gazetare dhe laike të apasionuar, që punoi për ta larguar fashizmin italian nga kontrolli nazist dhe u detyrua të ikte në Argjentinë kur i miri i saj përuroi ligjet raciste. Për këtë arsye nuk duan ta pranojnë të vërtetën për gruan që ndau ideologjinë dhe shtratin me Musolinin për gati dy dekada apo 1272 letrat që Duçja i shkroi (të cilat janë zhdukur në mënyrë magjike). Në fund të fundit, asnjë nga të afërmit e saj nuk e pyeti gjyshen 81-vjeçare (e cila vdiq në vitin 1961) për të shkuarën e saj të dyshimtë dhe përfshirjen e saj me gjithë zemër në lëvizjen fashiste. Por dhe ajo vetë fliste vetëm për artin, duke përmendur citate nga Dantja, Shekspiri dhe Edgar Allan Poe dhe duke kaluar kohën me fjalëkryqet e gazetave. Lidhja erotike e dy partnerëve tani mbulon gjithçka dhe sot e vërteta nuk thuhet në tërësi. Për shumë njerëz, të themi, është shumë e përshtatshme që ishte hebreje, pavarësisht faktit se ishte ateiste që në adoleshencë dhe deri në vitin 1928 kishte përqafuar edhe katolicizmin. Së dyti, fakti që ishte shumë e pasur (familja e saj ishte një nga më të pasurat në Venecia) dhe kurrë nuk kishte nevojë për pará, i vuloste kritikat ndaj saj, pavarësisht se kishte lidhje të ngushta me lëvizjen punëtore dhe ishte shoqërisht përparimtare. Dhe, sigurisht, ishte tifoze e internacionalizmit, duke refuzuar të pranonte kufij dhe kombe në përpjekjen e saj për të ndërtuar një sistem socialist më të drejtë për të gjithë. Gjithçka ndryshoi në Luftën e Parë Botërore, kur shumë formacione socialiste u shndërruan në Nacional Socialiste, duke parë brenda shteteve dhe brenda kufiijve. Sarfatti tashmë ishte tre persona njëherësh: nëna e lumtur (humbi një nga tre fëmijët e saj në Luftën e Madhe), e cila u shndërrua në gazetare militante të fashizmit dhe patriotizmit, duke shkruar të gjitha fjalimet e saj të luftës në emër të Duçes. Dashnorja pasionante, e cila e ndoqi me besnikëri në shtrat, pavarësisht marrëdhënieve të panumërta kalimtare të Duçes. Dhe admiruese e madhe e artit, natyrisht, sado e çuditshme të duket, e cila promovoi dashurinë për artet e bukura në një mënyrë që sot do ta karakterizonim si shenjtorja mbrojtëse e artit dhe shenjtorja mbrojtëse e artistëve…
Vitet e hershme
Margherita Grassini u lind në 8 Prill, 1880, si fëmija e katërt e një familjeje veneciane të pasur dhe të shquar shoqërisht. Një nga gjyshërit e saj ishte kryebashkiaku i parë hebre i qytetit dhe tjetri biznesmeni më i famshëm i qytetit, ai që e ktheu Lidon në një destinacion turistik të njohur europian. Vogëlushja u rrit në një shtëpi ku mblidhej elita intelektuale dhe financiare e qytetit. Për më tepër, edhe Papa Piu I ishte një mik i familjes! Megjithë origjinën e saj hebraike, adoleshentja Margherita u konvertua në ateizëm kur ishte adoleshente, kur ra në kontakt me shkrimet marksiste dhe u apasionua pas ndryshimit shoqëror të ungjillëzuar nga socialistët e qytetit. Në të 18-at e saj u martua nxitimthi me një avokat të panjohur të qytetit, Cesare Sarfatti, me të cilin pati shpejt tre fëmijë. Familja u vendos në Milano në vitin 1898 dhe Margherita ndërmori veprim të menjëhershëm: iu bashkua lëvizjes feministe, predikoi idealet socialiste dhe shkroi tekste pasionante mbi artin.
Përkrah Duçes
Sarfatti kishte një rubrikë arti në gazetën e partisë “Avanti!” (“Përpara!”), ku një majtist pasionant i quajtur Benito Musolini do të emërohet drejtor në 1912 nga drejtuesit e Partisë Socialiste. Të dy njihen me njëri-tjetrin, bien në dashuri dhe ajo tani ndjek me besnikëri transformimin e udhëheqësit të mëvonshëm (dhe tre vite më të ri se ajo) nga socialist në përkrahës të nacionalizmit. Përkundër faktit se Duçja, si socialist i qëndrueshëm, pacifist, kundërshtar i ekspansionizmit dhe mbështetës i parimit të neutralitetit, dënoi futjen e Italisë në llogoret e lyera me gjak të Luftës së Parë Botërore, pikëpamjet e tij së shpejti do të përmbysen, duke e konsideruar luftën një mundësi që Italia të kthehej në një fuqi të madhe rajonale.
Ky ndryshim drastik i kursit natyrisht do ta nxirrte jashtë koalicionit socialist me atë vetë, tashmë të refuzonte idetë e majta për të cilat kishte luftuar aq shumë për t’i parë në veprim. Sarfatti ndoqi të njëjtën rrugë në krah të tij dhe historianët ende po debatojnë se kush ndikoi mbi kë, pasi gazetarja pasionante e kalon pragun e nacionalizmit në të njëjtën kohë. Ndërsa në vitet e Luftës së Parë Botërore mban zyrtarisht rolin e redaktores artistike të gazetës reaksionare të dashnorit të saj “Il Popolo d’Italia”, në fakt stërvit Musolinin e vrazhdë me botëkuptimin “patriotik”, ndërsa shkruan njëkohësisht fjalimet e tij. Por bën diçka tjetër: i siguron mbështetjen emocionale dhe, mbi të gjitha, financiare në përpjekjen për të gjetur vendin e tij në jetën politike italiane.
Kur Duçja themeloi Partinë Fashiste të Italisë në mars të vitit 1919, me qëllim heqjen e diskriminimit klasor shoqëror dhe nxitjen e ndjenjave super-patriotike, Sarfatti shkroi fjalimet e tij dhe hartoi statutin e partisë. Zyrtarisht ishte kreu i departamentit të kulturës së partisë, jozyrtarisht, natyrisht, ishte një nga krerët e mëdhenj të fashizmit italian. Në vitin 1921, për shembull, u bë drejtoreshë e gazetës së re musolinase “Gerarchia”, organi kryesor i Partito Nazionale Fascista (Partia Fashiste Kombëtare), e cila, kur u zgjodh në Parlament në vitin 1921, duke përfituar nga kaosi politik dhe shoqëror që vetë kishte krijuar, është përsëri atje për të hartuar fjalimet parlamentare të Duçes.
Ndikimi i saj më i madh, megjithatë, do të vijë në dekadën pas uzurpimit të pushtetit nga ajo ditë e errët (31 Tetor, 1922), ku më shumë se 100,000 fashistë dhe këmisha të zeza parakalojnë ritualisht në Romë, në atë që do të hyjë në histori si “Marshi drejt Romës”. Një ide që ishte e saj! Musolini betohet si kryeministër, edhe pse së shpejti do të minojë në mënyrë drastike institucionet demokratike: deri në vitin 1925 ishte tashmë diktator, duke i detyruar të gjithë t’i drejtoheshin atij si “Il Duce” (“Udhëheqësi”). Me të dashurin e saj me pushtet absolut, Sarfatti bëhet modele e modernizmit dhe promovon me gjithë zemër avangardën artistike, diçka që askush nuk ia mohoi kurrë.
Edhe pse aktiviteti i saj nuk e shteri në art, në dashurinë e saj të madhe. Pas vdekjes së burrit të saj në vitin 1924, Margherita 44-vjeçare u transferua në Romë dhe rezidenca e saj u bë magnet për jetën ekonomike, intelektuale, artistike dhe shoqërore. Në të njëjtin vit shkroi biografinë e Musolinit, e cila u bë sukses pan-europian. Libri u përkthye në 18 gjuhë, kishte botime të panumërta dhe ishte ajo që e ndërtoi mitin mbarëbotëror të udhëheqësit fashist si shpëtimtar të popullit të tij. E dashura e tij e paraqet pak a shumë si pasardhësin e perandorëve të Perandorisë Romake! U konvertua në katolike vitin e mëparshëm (1928), megjithëse nuk ishte kurrë fetare, as si hebreje dhe as si e krishterë. Tha se po priste të vdiste burri i saj hebre për ta bërë këtë. Në gjithë këtë, Musolini i martuar mban një marrëdhënie të gjatë dhe të stuhishme me Sarfatti-n, e cila është këshilltarja e tij, shkruajtësja e fjalimeve dhe mësuesja e tij ideologjike. Edhe si diplomate punon për Duçen, pasi duket se shkon mirë me të gjithë.
“Nëna e fashizmit” bëhet armike e shtetit
Pavarësisht nga plotfuqia dhe privilegjet që gëzonte nën regjimin fashist, gjithçka do të ndryshonte për të në mesin e viteve 1930. Që nga viti 1933, Mussolini nuk e ndante më shtratin me të, duke e braktisur për hir të një dashnoreje shumë më të re. Por ishte edhe origjina e saj hebraike që tashmë ishte gjemb për fashizmin. Përkundër faktit se gjatë gjithë rrjedhës së tij, fashizmi italian nuk kishte ndjenja antisemitike dhe madje punonte për heqjen e diskriminimit të qytetarëve në bazë të besimeve të tyre fetare (Musolini gjithashtu kishte ndjenja armiqësore ndaj Hitlerit), akrobacitë politike e afronin gjithnjë e më shumë Duçen me Führer-in. Deri në mes të viteve 1930, tradhtitë e Musolinit me dashnoren e tij hebreje nuk kishin asnjë interes, edhe pse gjërat do të ndryshonin rrënjësisht. Duçja mbështet ushtarakisht fashistët e Frankos në Luftën Civile Spanjolle dhe gjendet magjikisht aleat i Gjermanisë kur dhe fillon të shfaqet antisemitizmi i Musolinit. Më 14 Korrik, 1938, lëshoi dispozitat e tij të para kufizuese për komunitetin hebre në Itali me manifestin e tij racist, dhe të gjithë u kthyen kundër Sarfatti-t. Dhe përkundër faktit se kurrë nuk ngriti kampe përqendrimi ose nuk mori pjesë në “Zgjidhjen Përfundimtare” të Hitlerit, situata ndryshoi në mënyrë drastike për hebrenjtë e Italisë, e për më tepêr të partisë. Dhe fakti që (ateistja) Sarfatti ishte konvertuar në katolike nuk do ta shpëtonte.
Tani është e padëgjuar që një figurë kaq e spikatur e fashizmit të jetë hebreje! Të dy nuk kanë më një lidhje erotike, diçka që dëmtoi dhe komunikimin e tyre personal. Ajo as nuk mundej ta takonte dhe shihte të ndërpriteshin të gjitha veprimtaritë e saj në parti. Asnjë fond nuk mund të merrte, as për veprime “të padëmshme” që lidheshin me promovimin e arteve të bukura. Duçja kishte gjetur tjetër njeri për t’i shkruar fjalimet dhe kishte harruar si me magji mijëra artikuj të mirëfilltë që Sarfatti i kishte shkruar me emrin e tij, në shtypin italian dhe të huaj. Dhe ajo vetë kishte kundërshtime për rrugën që kishte marrë i dashuri i saj duke e kryqëzuar për mbështetjen që i dha Frankos, pushtimin e Etiopisë dhe, natyrisht, aleancën e tij me nazistët. Në të njëjtën kohë pa që bashkëpunëtorët e saj dhe i gjithë rrethi i saj qeveritar t’i kthenin shpinën, madje edhe artistët që ajo kishte financuar aq shumë gjatë viteve.
Tashmë ajo ishte edhe e shqetësuar për sigurinë e saj dhe të familjes së saj, pasi kishte dy fëmijë të tjerë gjallë. Kështu niset drejt Amerikës duke u larguar nga Italia në dhjetor të vitit 1938 me një nga djemtë e saj dhe familjen e tij (vajza e saj mbeti në Itali gjatë Luftës së Dytë Botërore). Në një histori të panjohur të jetës së saj, kur shpërtheu Lufta e Dytë Botërore edhe ajo iku nga Italia në Portugali, pasaporta e saj e rreme u sigurua nga vetë Duçja! Pasi kaloi dhe nga Parisi, e ndante kohën e saj midis fëmijëve dhe nipërve në Montevideo por edhe në komunitetin e madh italian të Buenos Airesit. Qarqet e artit e njihnin përndryshe si mbrojtëse të artit, por edhe si kritike dhe teoriciene e rëndësishme e tij dhe të gjithë e vlerësonin praninë e saj. Sarfatti u kthye në Itali pas luftës në viti 1947, tashmë duke jetuar në izolim. Sidoqoftë, vazhdoi të shkruante për artin dhe për lëvizjet e reja estetike që u shfaqën pas Luftës së Dytë Botërore. Ndërroi jetë larg sferës publike në vilën e saj në liqenin Como, më 30 Tetor, 1961.
Përktheu: Shpendi Shakaj
