Si të themi “Rroftë sistemi”, vetëm në disa hapa të thjeshtë…
Në fillim e themi shend e verë si gruaja në cep të majtë, pastaj e themi me fytyre të menduar si gruaja e dytë, më tej e themi duke qarë… dhe më tej fare e themi… oh po prit pak… ky burri nuk ka kokë…
Një intervistë me David Foster Wallace
Biseda e mëposhtme është nxjerrë nga një intervistë që i mora David Foster Wallace, në shtator 2006, si nje pjesë e një serie artikujsh dhe copëzash për radio, në lidhje me shkrimtarë të rëndësishëm të huaj, artistë dhe regjisorë filmash, të cilët nuk ishin të lejuar në Rusi ato kohë.
(Për fat të keq lexuesit e Wallace në Rusi janë ende të paktë). Rasti i bisedës sonë ishte për dhjetë vjetorin e publikimit të “Infinite Jest”. Planifikova të flisja me zotin Wallace për pesëmbëdhjetë minuta, por përfunduam duke biseduar për rreth dy orë. Dhe argumentet për të cilët flisnim kapnin një ton cinik tek politikat e US-as, tek tmerret e fabrikave fermere, te gjendja e letërsisë amerikane dhe te progresi në punën e tij.
Ostap Karmodi
O.K. A mendoni se ne jetojmë në një epokë konsumi apo është vetëm një koncept i medias, i cili në vetvete nuk ka ndonjë kuptim të vërtetë.
D. F. W. Kjo pyetje siç e dini është shumë e ndërlikuar. Unë mund të jap përgjigje që janë deri diku të thjeshta dhe mund të flas vetëm për Amerikën, sepse është shoqëria që njoh. Amerika, ashtu siç gjithkush mund ta dijë, është një vend i shumë kondradiktave dhe kondradikta më e madhe, për një kohë të gjatë, ka qenë midis një forme shumë agresive të kapitalizmit dhe konsumizmit, kundër asaj çfarë mund të quajmë një lloj morali apo impulsi qytetar. Për shumë vjet, çdokush dinte që biznesi ishte biznes dhe njerëzit kishin nevojë për të bërë para, por njerëzit ishin gjithashtu pak në siklet apo në turp për këtë. Konsiderohej disi e pagdhendur kjo gjë.
Disa nga këto kontradikta vinin prej Anglisë dhe konflikteve të vjetra midis borgjezisë dhe fisnikërisë.
Nuk jam i sigurt nëse ishin vitet 90-të apo 80-të në Amerikë-Gjysma e atij konflikti është zhdukur me të vërtetë dhe kemi tani një triumf të komercializmit dhe konsumizmit, i cili nuk është balancuar nga ndonjë lloj turpi, apo sikleti, apo retiçence, apo ndjesie se në të vërtetë, konsumizmi dhe komercializmi ishin vetëm një pjesë e vogël e jetës njerëzore. Mendoj se jetët e përditshme të njerëzve këtu në Amerikë, nuk janë plotësisht të dhena pas konsumit, por janë sigurisht shumë më shumë se ç’ishin 20 apo 30 vite më parë.
O.K. A mendoni se është një trend natyral, ku do të vijë një pikë dhe do të ndalet vetë?
D.F.W. Ku eshte duke shkuar, nuk jam i sigurt. Në Amerikë, dhe imagjinoj edhe në pjesën më të madhe të Europës Perëndimore, ka një problem, që është fakti se korporatat kanë marrë gjithmonë e më shumë fuqi kulturalisht dhe poltikisht. Tani në Amerikë duhen shuma të mëdha parash për të ndërtuar lloje të ndryshme zyrash demokratike. Korporatat kanë më shumë para se qytetarët privatë, korporatat bëjnë këto donacione, të cilat më pas sjellin ligje që i favorizojnë korporatat edhe më shumë, dhe ka një lloj cikli. Dhe korporatat janë shumë të çuditshme, janë të përbëra nga njerëz, kanë statusin ligjor të një personi, por nuk kanë një ndërgjegje apo shpirt siç kanë zakonisht njerëzit.
Ju përfundoni me këtë shtrembërim në rritje të vlerave amerikane, ku gjithçka bëhet rreth parave dhe shitjes, blerjes dhe dukjes. Ne kemi arritur një pikë me presidentin aktual dhe administratën aktuale, ku korporatat kanë kaq shumë ndikim dhe kaq shumë kontroll dhe po bëjnë aq shumë dëmtime, gjë që është e dukshme për të gjithë, se mund të ketë një reagim të ashpër, një lloj reaksioni kundër tij. Dhjetë vitet e ardhshme këtu në Amerikë do të jenë shumë interesante, ndoshta për të gjithë botën që do ta shohë.
OK: Interesante duke folur si optimist, apo interesante si në shikimin e shpërthimit të një vullkani?
DFW: Epo, këto janë dy mundësi. Ose votuesit amerikanë do ta kuptojnë se duhet të ketë disa kundërpesha për forcat e korporative dhe kapitaliste, dhe se ky ekuilibër mund të arrihet përmes procesit politik. Ose mund të përfundojmë shumë mirë këtu me një formë të fashizmit. Shumë njerëz në Amerikë përmendin termin “fashizëm”, veçanërisht për terroristët e Lindjes së Mesme, por në fakt ajo që fashizmi është në të vërtetë, është një aleancë e ngushtë midis ekzekutivit unitar dhe një shteti, dhe korporatave të mëdha dhe një shteti. Ne mund të hyjmë në një periudhë shumë të ngjashme me periudhën që Rusia kalonte nëpër pjesën më të madhe të shekullit të njëzetë, me një numër të madh të represionit dhe artificialitetit të kulturës.
OK: Një shkrimtar rus, popullor, modern, Viktor Pelevin, ka thënë se personazhi kryesor më popullor i kinemasë moderne e letërsisë dhe i gjithë të kulturës pop, është një çantë e zezë e mbushur me para. Ne ndjekim më së shumti fatin e tij dhe fatet e personazheve të tjerë varen prej saj.
DFW: Kam dëgjuar për Viktor Pelevin, dhe gjithçka që kam dëgjuar për të është se ai është shumë i zgjuar dhe shumë i mprehtë. Unë mendoj se një nga arsyet pse imazhi i tij është kaq qesharak është fakti se ai është disi i saktë. Të paktën këtu në Amerikë, ne jemi në një kohë që është, shumë, po shumë cinike. Kështu që kur në një pjesë të pop-kulturës ka një person shumë të virtytshëm ose një hero, njerëzit i shohin këto cilësi shumë më tepër si prezantime nga dikush që përpiqet të marrë diçka, qoftë para apo miratim, sesa si virtyt apo cilësi e vërtetë njerëzore. Një pasojë e asaj që dijetarët amerikanë e quajnë epokë postmoderne, është se të gjithë kanë parë kaq shumë dukje, saqë shikuesit dhe lexuesit amerikanë, thjesht supozojnë tani se gjithçka është një shfaqje, strategji dhe taktikë. Është një situatë shumë e trishtuar dhe mendoj se shanset janë që kombet të kalojnë periudha të idealizmit të madh dhe cinizmit të madh, dhe se Amerika dhe Evropa, të paktën Evropa Perëndimore, tani janë në periudha të një cinizmi të madh.
OK: A ka ndonjë mënyrë për të dalë prej saj? A mund të shihni ndonjë zhvillim, edhe pse të vogël, që mund të sjellë disa rezultate të mira në të ardhmen?
DFW: Duke folur krejtësisht si një amator dhe jo si ndonjë ekspert i qeverisë, unë do të thosha se Amerika tani po fillon të përballet me realitete të caktuara ekonomike, nga të cilat ne kemi qenë të mbrojtur prej shumë vitesh. Çmimi i naftës ngadalë po bëhet më afër asaj që është në pjesën tjetër të botës -Ndërgjegjësimi se klima e tërë e Tokës prek të gjitha kombet dhe Shtetet e Bashkuara, dhe se sa më larg prodhuesi i dioksidit të karbonit, aq më shumë ka përgjegjësi të veçantë për kolapsin e mundshëm të mjedisit më vonë. Amerikanët ngadalë po zgjohen nga një lloj ëndrre për përjashtim të posaçëm dhe privilegj të veçantë në botë. Për të përdorur termin tuaj, kjo mund të rezultojë në një lloj vullkani, dhe Amerika, duke u bërë një lloj force perandorake, duke u përpjekur të marrë burime nga shtetet e tjera me forcë, siç mund të rezultojë, mendoj se ndodh në shumë vende, në cikle, një lloj i ngadalshëm në zgjimin e faktit se pasuria, konsumimi dhe shterimi i burimeve në fakt nuk është një grup shumë i mirë vlerash për jetesë.
Pra, në cilën mënyrë do të shkojë? Unë nuk e di. Dhe kjo është një arsye pse është një kohë shumë e frikshme në Amerikë, veçanërisht me njerëzit që tani janë në pushtet – shumë prej nesh kanë më shumë frikë nga vendi ynë dhe qeveria jonë, sesa ne nga ndonjë armik i supozuar diku tjetër. Për dikë si unë, i cili u rrit në vitet gjashtëdhjetë, në kulmin e Luftës së Ftohtë dhe ndërgjegjja e të cilit u formua si; “ne jemi djemtë e mirë dhe ka një armik të errët, të madh dhe ky është Bashkimi Sovjetik”, ideja e zgjimit ndaj faktit që në botën e sotme ne jemi zuzarët, ajo forca e errët, të fillojmë ta shohim veten pak nga sytë e njerëzve në vende të tjera – mund të imagjinoni se sa e vështirë është për amerikanët ta bëjnë. Megjithatë, me shumë njerëz e di se po fillon ngadalë të ndodhë.
OK: A mund të ekzistojë arti i pastër pa asnjë vlerë komerciale apo propagande sipas mendimit tuaj?
DFW: Unë jam spektik për fjalën “i pastër”. Është një standard mjaft, shumë i lartë, që duhet t’i bashkëngjitet një fjale si “arti”, duke qenë se situata themelore është vazhdimësi. Më lejoni t’ju jap një shembull; gruaja ime është një artiste dhe piktore fantastike, por ajo nuk përpiqet ta shesë punën e saj për një shumë të madhe parash. Ajo nuk ka bërë asnjë përpjekje në galeritë apo muzetë e shumtë, në mënyrë që ata ta blejnë punën e saj. Ajo ka pasur ekspozita, ajo mund të shesë gjëra kur ajo dëshiron, por kryesisht i bën ato si dhurata për njerëzit. Është shumë interesante për mua të shikoj punën e saj. Ka një botë të tërë arti në Amerikë, ku mund të zhvillosh një emër apo reputacion, dhe arti yt bëhet gjithnjë e më shumë i vlefshëm, e mund të përfundosh shumë i pasur. Ajo ka frikë nga i gjithë ky proces, sepse beson se do t’i marrë diçka nga arti, gjë që do ta bëjë këtë të fundit më pak të këndshëm për të. Për atë është gjëja më e rëndësishme e jetës. Pra, ajo është për mua – unë kam vetëm dy vjet i martuar – shoh punën e saj dhe pastaj shkoj në garazhin ku punoj, përpiqem të bëj punën time duke u përpjekur të mos mendoj, “Oh, çfarë bën ky recensues nga The New York Times”-i, bie fjala, në mënyrë që ta mbaj veten të zënë dhe të hutuar nga të gjitha llojet e atyre, që me të vërtetë janë gjëra të vogla, të papjekura, zbavitje te kota dhe kjo është shumë edukative. Ndoshta mënyra e vetme në Amerikë për të prodhuar art të pastër do të ishte mënjanimi i vetes nga sfera publike dhe prodhimi i artit vetëm si dhuratë, ku nuk ka pará dhe asnjë përpjekje për publikim të përfshirë. Problemi është se nëse të gjithë e bëjnë këtë, atëherë nuk ka arte publike këtu. Pra, gjithçka bëhet me të vërtetë një paradoks, gjë për të cilën kam kaluar shumë nga vitet e fundit duke e menduar dhe nuk e kam një përgjigje.
OK: Le të flasim për kohë të mira dhe kohë të këqija. Është një besim i përbashkët se kemi një përparim moral, një përparim shoqëror, një përparim politik. Por duke parë shekullin e njëzetë duket se ishte shekulli më i egër nga të gjithë. Është e pabesueshme ajo që njerëzit u bënë njerëzve të tjerë dhe çfarë bëjmë akoma me kafshët. Ne kemi ndërtuar në të vërtetë kampet e përqendrimit për lopët dhe pulat që jetojnë vetëm për t’u vrarë, gjë që strukturon të gjithë jetën e tyre. A besoni në përparimin shoqëror apo moral? Apo ndoshta nuk pajtoheni me atë që sapo thashë dhe nuk mendoni se panorama është kaq e errët?
DFW: Është sigurisht e vërtetë se sa teknologjia dhe mekanizmat ekonomikë kanë përparuar, është gjithnjë e më e mundur të kryejmë mizori të tmerrshme tek qeniet njerëzore dhe kafshët. Ju dhe unë, mendoj, pajtohemi se një nga tmerret e mëdha të pashprehura të kapitalizmit modern është fenomeni i asaj që njihet si “bujqësia e fabrikuar”. Këtu në Amerikë, për shkak se është lirë, kafshët rriten në një numër aq të madh, në një robëri aq të ngushtë, në kushte të atilla të mjerueshme, saqë, nëse supozoni se ato kanë një sistem nervor dhe janë të afta të vuajnë, është tmerri i madh i Amerikës tani. Nuk është një pikëpamje ku shumica e amerikanëve janë të interesuar, pasi kjo shumicë beson se ekziston një hierarki morale dhe nevojat e njerëzve vijnë së pari.
OK: Unë personalisht besoj se nevojat e njerëzve vijnë së pari, por është çështje e shkallës; nevojat e kafshëve duhet të konsiderohen së paku.
DFW: Jam absolutisht dakord. Unë kam pasur shumë argumente me miqtë për këtë. Mua më duket se nuk ka asnjë shembull më të mirë se pse interesat e korporatave dhe logjika ekonomike duhet të jenë të balancuara me ligjet dhe kufizimet në sjelljen e korporatave, sesa fakti që jo vetëm kaq shumë kafshë janë vrarë, por janë bërë për të jetuar jetë ku asnjë nga instinktet e tyre nuk nxirret jashtë, ku në çdo çast të jetës së tyre ato vuajnë dhe torturohen, të gjitha në mënyrë që mishi të prodhohet për pesëdhjetë cent më pak për kile. Për mua është një monstruozitet.
Nga ana tjetër, të paktën në Amerikë, një nga gjërat që na bën të çmendemi është ideali ynë që të përpiqemi të jemi të drejtë ndaj të gjithëve. Të përpiqemi të mos përjashtojmë apo të diskriminojmë. Dhe në njëfarë mënyre Amerika ka bërë përparim në realizimin e saj si kulturë, për shembull se si janë trajtuar amerikanët e zezakët, sa janë trajtuar padrejtësisht gratë, se si njerëzit me handikap janë diskriminuar nga gjëra aq të thjeshta sa shkallët ku karriget me rrota nuk mund të ngrihen. Sidoqoftë, ajo që shihni në Amerikë, është një reagim tjetër. Është kaq e shtrenjtë dhe kaq e vështirë të përpiqesh të jesh i drejtë ndaj të gjithëve dhe përfundon me shumë çështje gjyqësore dhe kaq shumë njerëz që ulërijnë për të drejtat e tyre, saqë shumë nga ana e djathtë dhe shumë në biznes, thjesht duan të ngrenë duart dhe të thonë: “Në djall e gjitha kjo, le të kthehemi përsëri në gjendjen e Nënës Natyrë dhe në luftën e të gjithëve kundër të gjithëve”. E gjithë kjo bëhet vërtet e ndërlikuar.
Besimi im personal është se për shkak të teknologjisë dhe ekonomisë, logjika është bërë kaq e sofistikuar, tani mund të kryhen mizoritë që do të ishin të paimagjinueshme dy ose treqind vjet më parë. Prandaj jemi nën një obligim moral për t’u përpjekur shumë-shumë-shumë për të zhvilluar dhembshurinë, mëshirën dhe ndjeshmërinë. Që do të thotë se këto janë kohë shumë të këqija në Amerikë, sepse elektorati amerikan, tani, thjesht nuk është i interesuar për pjesën më të madhe të shumicës së kësaj.
OK: Ju keni shkruar “Infinite Jest” dhjetë vjet më parë, dhe pas kësaj nuk keni shkruar ndonjë roman tjetër, vetëm ese dhe histori. A mendoni se e keni mbyllur me romanet e mëdha? A është më interesante të shkruani tregime tani?
DFW: Në Amerikë ka shkrimtarë, të cilët e konsiderojnë veten vetëm novelistë. Bëj të gjitha llojet e gjërave të ndryshme. Unë ndoshta në një moment do të përfundoj një roman. Nëse do të jetë i mirë mjaftueshëm për t’u botuar, nuk e di. Unë prirem të filloj tre ose katër gjëra për çdo gjë që përfundoj. U trajnova kryesisht si një shkrimtar i tregimeve të shkurtra dhe kështu fillova të shkruaja, por gjithashtu interesohem edhe për nonfiction-in, për shkak se kam marrë disa punë në revistë në kohët kur isha me të vërtetë i varfër dhe kisha nevojë për para dhe doli se nonfiction-i ishte shumë më interesant sesa mendova se ishte. Kështu që unë jam, si gjithë shkrimtarët amerikanë, shumë eklektik. Unë nuk kam marrë asnjë vendim për një ndonjë lloj zhanëri të caktuar. Dua ta lexoj poezinë, por ndoshta nuk do ta shkruaj kurrë sepse nuk kam asnjë talent për të. Por përveç kësaj unë ndoshta dua të provoj gjithçka.
OK: Por tani thjesht nuk ndiheni sikur shkruani një roman tjetër?
DFW: Hëm, ju e bëni të tingëllojë sikur shkrimi i një romani është çështje e punës së një pasditeje. Unë, për pesë apo gjashtë vitet e fundit fillova të bëja gjëra. Unë nuk e kuptoj me të vërtetë termin “roman”, por mendoj se diçka rreth 150 faqeve është një roman. Unë kam bërë disa gjëra më të gjata, thjesht nuk më pëlqejnë shumë tani dhe nuk e di nëse do t’i rishkruaj. Nuk kam nevojë për pará. Gruaja ime dhe unë jetojmë shumë thjesht. Jam i sigurt se do të shkruaj më shumë romane. Nuk e di nëse do t’i publikoj apo jo. Shumë gjëra që shkruaj thjesht shkojnë në një kuti të madhe në zyrën time dhe askush tjetër nuk i sheh.
OK: Tregimet tuaja janë shumë filozofike dhe mjaft politike. A ka ndonjë ndryshim të madh midis një tregimi dhe një eseje?
DFW: Nuk di sa jam dakord që fiction-i im është me të vërtetë i gjithi politik.
OK: Të paktën filozofik.
DFW: Njerëzit shpesh befasohen, mendoj se jam krejtësisht një shkrimtar, tradicionalisht konservator. Unë prirem të mendoj për fiction-in, kryesisht për karakteret dhe qeniet njerëzore dhe përvojën e brendshme, ndërsa esétë mund të jenë shumë më ekspozuese dhe didaktike dhe më shumë për tema ose ide. Nëse disa njerëz lexojnë fiction-in tim dhe e shohin atë thelbësisht për idetë filozofike, ajo që me siguri do të thotë është se këto janë copa ku personazhet nuk janë aq të gjallë dhe interesante sa kisha ndër mend të ishin.
OK: Çfarë mendoni për gjendjen e letërsisë moderne amerikane?
DFW: Ugggggghhhhh. Dikush ma bëri këtë pyetje disa javë më parë. Unë mendoj se e vërteta është se kjo është një periudhë shumë emocionuese, por është e tillë që ndoshta njerëzit në vende të tjera nuk do të kenë aq shumë akses në të. Për shkak se 30 ose 40 vjet më parë, letërsia amerikane ekzistonte kryesisht në dhjetë figura gjigante letrare, dhe tani ka më shumë se 100 apo 200 figura letrare, të cilat janë të gjitha mjaft të mira dhe mjaft interesante, por vërtet asnjë prej tyre në staturën dhe reputacionin ndërkombëtar të, për shembulll; Saul Bellow ose William Faulkner ose Ernest Hemingway.
OK: Ndoshta kjo është vetëm çështje kohe?
DFW: Ndoshta. Por gjithashtu mendoj se për arsye që janë jashtëzakonisht të ndërlikuara në aspektin e kulturës dhe medias … Dua të them se tani jam dyzet e katër vjeç, kështu që jam gjysma e rrugës mes një shkrimtari të ri dhe një shkrimtari të vjetër. Duke filluar me gjeneratën time, brezat janë shumë më të shpërndarë dhe shumë më të vështirë për t’u karakterizuar. Të kesh dy ose tre zëra të një brezi bëhet gjithnjë e më e vështirë dhe ndoshta kjo do të bëhet më shumë nga disa shfaqje televizive klasike apo filma, se sa nga shkrimtarët. Shkrimtarët në Amerikë janë shumë më tepër në zgrip kulturor sesa kanë qenë zakonisht, dhe kjo është shumë emocionuese për sa i përket lirisë dhe aftësisë për të eksperimentuar, por gjithashtu do të thotë se ka shumë më pak kohezion dhe unitet. Do të ishte shumë e vështirë për dikë në një vend tjetër, vetëm nëse ata do të bënin një biznes me kohë të plotë, për të vazhduar ende aty ku është letërsia amerikane tani.
Përktheu: Arlinda Guma
Shënim i përkthyeses: David Foster Wallace nuk është një shkrimtar i masave. Nё Shqipёri është fare i panjohur. Për këtë arsye, gjatë përkthimit, disa shprehje të tij nuk u përpoqa t’i shqipëroja, pasi dua që lexuesi të njihet me mendimet e tij “brutto”…
David Foster Wallace i dha fund jetës më 12 Shtator, 2008. Romani i tij Infinite Jest (1996) është listuar nga Time Magazine si një nga njëqind më të mirët e shkruar në gjuhën angleze të publikuar midis viteve 1923 and 2005.
Për shkak të njohjes me Lanksch-in, u mëdysha disi, nëse në këtë bisedë duhej t’i drejtohesha me ju, por mendova se do të ishte më etike për lexuesin kjo formë komunikimi, edhe pse e parashikova reagimin e tij prej antikonformisti.
Një bisedë mjaft interesante, në veçanti aty ku përkthyesi rrëfen me humor se si shqiptarët e kanë etiketuar shpesh si “Lanshi serbovil” (me “v” jo me “f”)…
Një vështrim nga jashtë mbi Shqipërine dhe shqiptarët, i një të apasionuari pas letrave… (shqipe edhe…)
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Fëmijë, dëgjoja shpesh rrëfimet e grave të moshuara, që e kishin parë me sytë e tyre Luftën e Dytë Botërore. Dhe mbaj mend përbuzjen (por edhe mëshirën) e tyre, për profilin tipik të ushtarit italian, i cili u thërriste nga larg:-Signorinaaa! Ndërsa ushtarin gjerman, ato e përshkruanin kështu:-I egër, i pashëm, i ndershëm! Këtij tiparit të fundit ato i mëshonin fort, ndoshta si kundërpeshë ndaj italianëve që ua kishin sjellë në majë të hundës. E shumta gjermani do t’i kishte vrare, por nuk do t’ua kishte cenuar nderin. Çdokush me një vështrim të parë, këtë do ta quante Sindromë Stokholmi (vlerësim për pushtuesin), por jo unë që e njoh mirë psikologjinë tyre. Them se kjo është pika e takimit midis dy kombeve tona, kaq të pangjashëm. Nderimi për virtytin. E mendoni kështu edhe ju?
Hans Joachim Lanksch: Eeh Arlinda, pse më drejtohesh me “ju”? E di se është zgjidhja më e zakonshme dhe më “serioze” në rastin kur dy miq bisedojnë para mikrofonit, kamerës, para publikut, etj. Mirëpo, mua më duket shumë e panatyrshme. Përveç kësaj i kam tejkaluar të shtatëdhjetat ku njeriu nuk merr më aq seriozisht seriozitetin!
Hmmm. Më ngel thellë në kujtesë një pasazh nga Ditarët e Max Frisch. Autori zviceran përshkruan një mbrëmje në një kështjellë në Francën e okupuar në LDB. Komandanti gjerman, një oficer i lartë, rri me pronarin e kështjellës pranë oxhakut, të dy pinë verë të kuqe dhe oficeri bisedon me shumë kulturë dhe dije për detaje nga krijimtaria e Goethes. Gjatë ditës, oficeri e kishte urdhëruar pushkatimin e dhjetë francezëve të pafajshëm të marrë peng për vdekjen e një ushtari gjerman.
Fjala virtyt në Gjermani dhe në gjuhën gjermane doli jashtë përdorimit.
Nuk di se si qëndron puna në Shqipëri.
Jam skeptik. Mendoj se është problematike të flasësh për tiparet e një populli.
Arlinda Guma: Ju jeni përkthyesi i Martin Camajt. Poetit që në gjallje nuk arriti të merrte vëmendjen e lexuesit shqiptar për shkak të armiqësisë që mëkoi ndaj figures së tij diktatura. Por unë mendoj se edhe po të jetonte në këto kohë, poeti i shkëlqyer Martin Camaj, me klasin dhe natyrën e tij të tërhequr, nuk besoj se do ta kishte të lehtë rrugëtimin letrar. A mendoni se integriteti i fortë i njeriut-shkrimtar, e pengon rrugëtimin drejt famës të shkrimtarit-njeri?
Hans Joachim Lanksch: Ai jetonte dhe shkruante mu në ato kohë kur në Shqipëri lulëzonin poemat socreale. Ai e kishte të vështirë rrugëtimin letrar në Gjermani – nga një anë e kishte lirinë e plotë të fjalës, por ama nuk kishte lexues. Integriteti i tij e ruante nga çdo kompromis në punët e artit, e ruante nga cektësia dhe nga gjuetia për çmime, suksese etj. Martin Camaj dhe “fama” – ahahahahaaaaa! Ai urrente fjalë të mëdha (siç thoshte vetë), gjeste të mëdha, etj. Aq i interesonte “fama”. E lëre “fama botërore”. Termi “fama” është i papajtueshëm me shkrimtarin-njeriun Martin Camaj. Aq sa poezia simboliste me Donald Trump. Martin Camaj dëshironte vetëm që të lexoheshin librat e tij dhe të kishte kontakt me lexuesin. I mungonte dialogu me lexuesin. Titulli origjinal i librit të tij të cituar aq gabimisht (Njeriu me vete e me të tjerë), “Njeriu më vete e me tjerë” shpreh mirë dëshirën dhe nevojën e Camajt: kur rrinte “më vete” d.m.th. i tërhequr, vetëm, ai shkruante, meditonte, filozofonte. Po aq e nevojshme ishte për të koha me njerëz të tjerë për shkëmbim mendimesh, për bashkëbisedim.
Arlinda Guma: Ç’qëndrim mbajnë elitat gjermane ndaj profilit kompleks të shkrimtarit Günter Grass? Po populli gjerman?
Hans Joachim Lanksch: E çmojnë si autor, piktor, skulptor, intelektual, shkrimtar dhe njeri i angazhuar për demokracinë dhe socialdemokracinë, si shkrimtar që angazhohej kundër nazizmit.
U shokua gjithkush nga outing-u i vonë i Grass (2006) për të kaluarën e tij në nazizmin në rininë e hershme. Elitat ia lexuan librin autobiografik “Duke qëruar cipat e qepës” ku ai përshkruan hollësisht se qysh e pse e tërhiqte pubertentin organizata rinore “Rinia hitleriane”, ku 15-vjeçari u lajmërua si vullnetar në armatë dhe 17-vjeç e morën në organizatën famëkeqe SS.
Grass çmohet më shumë nga intelektualët se sa nga shtresat e gjëra. Nuk ishte një autor “mainstream”. Librat e tij nuk janë argëtues. Gjuha e tij dinte të jetë drastike. Nuk ka qënë dhe nuk është autor i popullarizuar.
Grass ishte një shkrimtar dhe njeri politik i spektrit i majtë, socialdemokrat. Shpesh mbajti qëndrime jo popullore. Për shembull e hodhi poshtë valën kombëtariste për bashkimin e dy shteteve gjermane, u angazhua kundër energjisë atomike, për të drejtat e njeriut, e themeloi një fondacion për mbrojtjen e popujve Sinti dhe Rom (popullorçe: “ciganët”), gjëra për të cilat ne me orientim të majtë (si puna ime) e respektonim e donim. Sidomos për arsye se ai përkrahte aktivisht politikën dhe partinë e mikut të tij dhe idolit tonë, Willy Brandt.
Kuptohet se shtresat e gjëra të popullit që zgjidhnin katër herë kancelarin Adenauer, katër herë kancelarin Kohl, katër herë kancelarën Merkel – të gjithë konservatorë, plus një herë nazistin e vjetër Kiesinger, nuk e dashuruan dhe nuk e dashurojnë majtistin Grass.
Arlinda Guma: Në dallim prej disa përkthyesve të tjerë, të cilët merren vetëm me shkrimtarët e njohur të Letërsisë Shqipe, ju tregoni vazhdimisht kujdes dhe empati ndaj pjesës më te papërkrahur të shkrimtarëve shqiptarë. (Të njëjtën gjë jemi duke bërë te ky “Sallon të Refuzuarish”). A keni zbuluar mes tyre poetë apo shkrimtarë që ju kanë impresionuar?
Hans Joachim Lanksch: Po. Mjaft. Kur merresha me Martin Camajn, në vitet e 80-ta, ai ka qënë plotësisht i panjohur tek shqiptarët. Kasëm Trebeshina, autor i “Odin Mondvalsen”, është i papërkrahur dhe gjërësisht i panjohur edhe sot e kësaj dite. Poeti i madh dhe i përndjekur Frederik Rreshpja vdiq i vetmuar dhe në varfëri. Jamarbër Marko (“angry young man” në letrat shqipe), Zef Zorba – njëri i burgosur dhe pas lirimit punëtor hamall, pas një aksidenti në punë, i papunë, i vetmuar dhe i varfër, tjetri i burgosur dhe ai dhe pas burgut poet klandestin. Ata më kanë impresionuar thellë. Ata janë strumbullari i kësaj kohe (1945 – 1990). Po të përpiloja një histori të letërsisë shqiptare, kapitullin për periudhën e Realizmit Socialist do ta mbushja me këta dhe autorë të tjerë nonkonformistë, ndërsa shkrimtarëve të regjimit do t’ua kushtoja pak vënd, nja dy-tri faqe. Do të shtoja ndoshta dhe një meskapitull me ata që shkruanin edhe pleh socrealist edhe letërsi të vërtetë si Fatos Arapi, Xhevahir Spahiu e të tjerë.
Sot përpiqem të angazhohem për penat e reja, sidomos për pena të reja femërore si p.sh. Manjola Brahaj nga Shqipëria dhe Ervina Halili nga Kosova.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për letërsinë shqipe të pas nëntëdhjetës. A mendoni se ka ndopak shpresë? A është mjaftueshëm e lirë sa të mos vetëcensurohet? A mund të quhet ajo – një letërsi e denjë europiane?
Hans Joachim Lanksch: Në Shqipëri është bërë modë të shahet dhe denigrohet kjo letërsi. Mendoj se ajo ka merita të mëdha, pikërisht ajo e orëve të para. Ajo që filloi nga e para pas gjysmë shekulli vrastar për letërsinë. Ervin Hatibi, Agron Tufa, Mimoza Ahmeti, Rudian Zekthi e të tjerë krijonin një letërsi si reagim dhe kundërshtim kundër pseudoletërsisë së indoktrinuar socreale.
Përndryshe, letërsia pas 90-ës, pas hapave të parë e kishte të vështirë, meqë zhvillimi normal dhe vazhdimësia organike e krijimit letrar që kishte arritur kulme si Migjenin, Lasgushin, Kutelin, u ndërpre rreptësisht nga letërsia e diktaturës.
Letërsia pas 90-ës ka autorë që mund të konkurrojnë me autorët në Europë. Mirëpo, sipas meje, asaj i duhet një ri-orientim tematik. Me pak përjashtime si p.sh. Ridvan Dibra e Moikom Zeqo proza shqipe dhe jo pak poezi të kohës sonë jane ende omfaloskope, apo me një fjalë tjetër, albanocentriste. Sipas mendimit tim, për të qënë letërsi europiane, letërsia shqipe e sotme duhet të emancipohet nga e vetmja temë e saj: Shqipëria dhe shqiptarët.
Kur merret me tema shqiptare, ajo i nënshtrohet manisë së përgjithshme shqiptare pas së shkuarës. Mbretëresha Teuta, Skë……, Priftëreshat ilire, diktatura…. Në vëndet e Perëndimit ka mjaft letërsi që merret me të sotmen, me problemet aktuale e të tashme të shoqërisë, politikës, filozofisë, psikologjisë, etj. Nëse letërsia shqiptare rrëmon nëpër tema shqiptare, le të hedhë dritë mbi të tashmen (mendoj unë).
Natyrisht ka shpresa. Shpresë ka gjithmonë aty ku ka breza të rinj, në këtë mes pena të reja. Shkrimtare dhe shkrimtarë të rinj pa ballast dhe hipoteka mendore dhe letrare, pena që kërkojnë rrugë të reja. Pena që nuk jepen pas çmimeve, sukseseve dhe pseudokritereve të tjera demodé. Autore dhe autorë integër dhe autentikë. Jashtë klaneve, tarafeve.
Arlinda Guma: Në një intervistë për Paris Review, Haruki Murakami dha një përgjigje interesante për romanin e tij “Pylli Norvegjez”. Ai theksoi se dëshira e tij nuk ishte të shkruante romane të lehtë si romani në fjalë, por se atë libër e shkroi si strategji, të tërhiqte të gjitha kategoritë e lexuesve, sidomos ata të lehtët, të cilët janë të shumtë në numër, në mënyrë që, më pas, fama ta ndihmonte për t’u pranuar prej lexuesit me librat e tij të dëshiruar, kompleksë. Po për ju përkthyesit, si funksionon? Sa jua vështirësojnë jetën librat e ndërlikuar? A do të zgjidhnit të përkthenit një libër të lehtë? (Mua kjo më duket pak si puna e atyre djemve pa kurajë, të cilët zgjedhin të rrinë me një vajzë që nuk e dashurojnë, por që nuk ju sjell andralla, sepse ajo tjetra që dashurojnë është shumë trillane.)
Hans Joachim Lanksch: E kuptoj mirë motivimin e Haruki Murakami. Nuk mund të flas për përkthyesit në përgjithësi. Siç e përmënde më lart, jam pak ndryshe nga përkthyes të tjerë. Përveç kësaj, përkthej poezi. Në këtë gjini nuk ka tekste të “lehta”. Dhe nëse ka, nuk meritojnë të përkthehen. Jam nga ata djem që nuk joshen nga vajza jo trillane. Ato janë të merzitshme.
Arlinda Guma: Kur Martin Schulz vizitoi Parlamentin Shqiptar, ai kërkoi ndjesë për masakrën e Borovës. Madje edhe Ambasadori i mëparshëm Gjerman, ka bërë të njëjtën gjë kur ka vizituar atë fshat ku u masakruan gra e fëmijë. Ndërkohë që në Shqipëri askush nuk ka kërkuar falje për krimet e diktaturës. As Amerikën nuk e kemi dëgjuar ndonjëherë të kërkojë falje për ndonjë bombardim. Duket sikur ju gjermanët dini të rilindni prej hirit dhe në çdo rrethanë, dini t’i bëni të tjerët t’ju respektojnë. Ç‘është ky mekanizëm që vepron në kombin tuaj?
Hans Joachim Lanksch: Mendoj se është ajo që gjermanisht quhet “Anstand”, anglisht: “sense of decency”. Populli gjerman botës i ka sjellë aq shumë të liga (në parentezë: në afërsi të Kiew-it e kam vizituar dhe parë me sytë e mi greminën “Babyn Jar” ku armata gjermane dhe SS kanë pushkatuar mbi 33 000 hebrenj), aq shumë paranojë dhe krime, sa një politikani e përfaqësuesi të Gjermanisë i ka hije të kërkojë ndjesë, edhe pse personalisht nuk ka faj për këto të liga.
Socialdemokrati Martin Schulz dhe ish-ambasadori gjerman vepruan në vazhdën e një traditë që e ka themeluar ish-kancelari Willy Brandt, kur më 1970, në Varshavë u gjunjëzua para përmëndores për të vrarët e Gettos. As ai nuk kishte të bënte gjë me krimet naziste, përkundrazi, e kishte luftuar regjimin nazist.
Nuk e di dhe nuk e kuptoj psenë e politikës shqiptare, ku pas 27 vjetësh, askush, as parlamenti dhe as ndonjë politikan i lartë (presidenti, kryeministri, etj.) ende nuk kanë kërkuar ndjesë për krimet e Komunizmit. Është një gjë e pakuptueshme, e paparë dhe e pandëgjuar. Pa “Anstand” (“sense of decency”). Mbase punë fodullëku. Me një fjalë: është turp.
Arlinda Guma: Një gazetar anglez, i cili shkroi se shqiptarët nuk mbajnë kurrë orë në dorë, pasi nuk u duhet asnjëherë të jenë në orar, shkaktoi zemëratë te atdhetarët tanë. Në të vërtetë, mua ai shkrim më bëri të buzëqesh, edhe pse jam mjaftueshëm atdhedashëse. Më ndodh shpesh të lë takim me dikë dhe personi paraqitet; e pakta 20 minuta me vonesë. Po ju, si keni reaguar kur keni lexuar romanin “Tre vetë me biçikleta“ të Jerome Jerome, i cili flet për tre anglezë që vizitojnë Gjermaninë, e kam fjalën për atë fragmentin ku Jerome shkruan se kur shteti duhet ta ekzekutojë gjermanin me vdekje, ai i jep litarin, bashkë me një manual dhe e dërgon të varet në shtëpinë e tij, i sigurt se gjermani do t‘i zbatojë pikë për pikë udhëzimet… Keni buzëqeshur me këtë fragment? Keni qeshur me zor? Keni rrudhur vetullat? Jeni inatosur? A mendoni se bindja që kanë gjemanët ndaj rregullave, përveçse mund të ndërtojë shtet të përsosur, mund të jetë dhe një premisë e mirë për instalimin e diktaturave?(por edhe ne që nuk u jemi bindur rregullave, nuk e kemi ndritur…)
Hans Joachim Lanksch: Mjerë ai njeri, mjerë ai popull që di të qeshet vetëm për tjetrin, për të tjerët… Kam qeshur. I dashuroj murgjit tibetanë (Lamat). Qeshen shumë, shpesh, nga zëmra.
Në gjermanishte ekziston termi “Kadavergehorsam” (“bindje prej kufome”; bindje qorre). Fjala dhe parimi i bindjes absolute ndaj pushtetit dhe autoritetit, origjinën e kanë kryesisht në fushën e fesë katolike, sidomos të Urdhrit Jezuit. “Kadavergehorsam” është rrënjosur në nënvetëdijen kolektive gjermane. Nga ana tjetër, sot, gjithnjë e më shumë humbet ndikimi i kishës dhe fesë. Njerëzit këtej bëhen gjithnjë e më shumë individualistë. Humbet respekti ndaj autoriteteve. Mirëpo, mund t’ua mbushësh mëndjen masave këtu me karreme të tjera si antiislamizmi, nacionalizmi (“Gjermania gjermanëve”), etj.
Arlinda Guma: Sa herë ju kanë shpallur shqiptarët “armik të popullit”, kur ju u keni thënë të vërtetën e hidhur?(Edhe pse e keni justifikuar me fjalët:- Më falni! Jam gjerman! Them atë që mendoj!)
Hans Joachim Lanksch: Bukur shpesh. Me fjalë të rënda: “bashkëpunëtor i Akademisë Serbe”, “Lanshi serbovil” (me “v” dhe me “f”), “i pagum prej sllavogrekëve”, më së shumti: “antishqiptar”. Kjo sëmbon. Tash shkruaj më rrallë në gazeta, më shumë merrem me komente dhe postime në Facebook. Në të më lexojnë mike dhe miq, jo më ata që mendojnë që gjithçka në botë është shqiptare dhe gjithçka shqiptare është e mirë. Bile zogjtë në qiell janë shqiptarë. Bajgat që bien nga lart qënkan të të huajve.
Arlinda Guma: Ju e doni shumë poezinë. A keni shkruar ndonjëherë poezi? A keni ëndërruar të bëheshit poet? Nëse po, ç’ju ka penguar? Mos ndoshta ajo teoria cinike se njerëzit që merren me poezi janë “mall i dëmtuar”?(A nuk janë këta “mallra të dëmtuar” ca specie të guximshme që “i bien ferrit pash më pash”?)
Hans Joachim Lanksch: Kuptohet se kam shkruar poezi, kam filluar me sonete në italishten e vjetër. E kisha mësuar apostafat këtë gjuhë (apo varietet të italishtes) për të lexuar Danten, Komedinë Hyjnore (qysh i ri kisha kuptuar se nuk mund t’u zësh besë përkthyesve). Kam shkruar dhe poezi moderne gjermanisht. Besoj se përkthyesi letrar duhet të ketë potencial krijues letrar e të jetë i aftë të shkruajë tekste të gjinisë a gjinive letrare që e/i përkthen.
Kam ëndërruar të bëhesha këngëtar operistik dhe koncertor. Dhe kam dëshiruar të bëhesha poet. Mora pjesë në tri konkurse letrare. Çmimi i konkursit të tretë kanë qënë 99 shishe verë të kuqe franceze. Me të fituar, mendoja, do të bëhem poet i mirë. Vera e mirë na e liron frymën, apo jo?
Fati qe i pamëshirshëm me mua. 99 shishat i fitoi tjetërkush. I thashë vetes: më mirë një përkthyes deri diku i mirë se një poet i dështuar.
p.s.
Arlinda, të lutem: mos m’i fshi këto “e me dy pika” ku nuk i lejon standardishtja – vënd, mënd, zëmra, etj. “Ë”-ja: çfarë tingulli me sonoritet dhe ngjyrë e karakter! “E”-ja standarde është e zbehtë, pa jetë.
Përveç kësaj e dëgjon në çdo hap, në tv, në radio, në rrugë, me bashkëbisedues të kultivuar…
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Një bisedë interesante me Arbër Zaimin mbi të majtën dhe poezinë.
Ai flet me modesti për poezinë e tij, ndërsa bën ironi me veten kur thotë se ka nja dy vjet që po përpiqet ta lërë veten në mes të rrugës…
Jeton prej disa vitesh në Kosove dhe është i angazhuar me Lëvizjen Vetëvendosja.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: A e dinin autoritetet kosovare se ju, përveç të tjerash shkruani edhe poezi, kur jua mohuan qëndrimin në shtetin e Kosovës dhe ju detyruan të ktheheshit në Shqipëri? Vërtet paraqitnin rrezikshmëri të lartë njëmbëdhjetërrokëshat tuaj?(njëmbëdhjetërrokëshat-e thënë simbolikisht,pasi unë nuk i kam numëruar rrokjet në vargjet e poezive tuaja…)
Arbër Zaimi: Nuk besoj. Kjo pyetje madje më vjen e papritur krejt. Nuk kanë pasur pse të dinin ndonjë gjë për mua përveç ndonjë daljes sime në TV si aktivist i Lëvizjes. Nga ana tjetër as unë nuk di ndonjë gjë jo të përgjithshme për ata.
Unë nuk jam poet, pra as poet i famshëm. Çfarë shkruaj në atë drejtim e shkruaj kryesisht për vete dhe hezitoj ta botoj. Në fakt as nuk e bind dot veten të mendoj një gjest aq vetëvlerësues sa ç’është botimi i një libri. Poezitë e mia një pjesë i kam në një blog personal, ku i lexojnë besoj kryesisht njerëz që më njohin ose kureshtarë. Nuk më ka zbuluar njeri si poet, dhe unë s’jam nga ata që zbulojnë vetveten. Edhe pse m’i kanë nxjerrë disa poezi hera-herës në ndonjë revistë letrare.
Arlinda Guma: Kryeministri Shqiptar është shprehur se Lëvizja Vetëvendosja ku ju jeni koordinator, është një pasuri kombëtare. Madje ai nuk mungon të shfaqet përpara kamerave përkrah Albin Kurtit. Kjo më duket si ajo çështja e atleteve të tij Adidas; “një çun tirone” që sheh në pasqyrë se i shkojnë, dhe kërkon të duket pak trendy, pa i hyrë në thellësi gjërave dhe pa u përpjekur të kuptojë me të vërtetë kauzën tuaj. Anëtarët e lëvizjes suaj janë burgosur, madje kanë vdekur në burg “nga asfiksia” (dhe jo në burgje serbe, por në burgje shqiptare), por Kryeministrin Shqiptar nuk e kemi dëgjuar të prononcohet. Edhe media e Shqipërisë e ka mbuluar me dy radhë të thata vdekjen e Astrit Deharit, pa ndonjë ndjeshmëri të veçantë. Dukeshit shumë të vetmuar në kauzën tuaj ndërsa protestonit për Astritin. Ndiheshit vërtet ashtu apo është thjesht një përshtypje imja e gabuar?
Arbër Zaimi: Këtë gjë në fakt e ka thënë edhe lideri i së djathtës e jo vetëm Edi Rama. Nuk e di a e kanë thënë sinqerisht. Por më tremb pak kur di se çfarë kanë bërë Rama e Basha me pasuritë kombëtare. Për atletet e Ramës nuk di ç’të them, mund të ketë pasur kallo apo fungus në këmbë. Por mund të jetë dhe mënyrë për të tërhequr vëmendjen me shfaqje, kur e di se nuk e tërheq dot me brendi.
Përshtypja e tyre për Vetëvendosjen mund të jetë e cekët. Edhe sakrifica nëpër burgje e dhënia e jetës mund të shihet si fenomen i estetizuar, si një qëndresë heronjsh epikë, ku i bukur e i vlerësueshëm është vetë heroizmi e epizmi në vetvete.
Në fakt, epizmi e heroizmi i qëndresës dhe i sakrificës janë të bukura e frymëzuese, por nuk janë thelbi. Thelbi është ideja që e prodhon idealizmin. Jo çdo ide është e barabartë apo e vlefshme, sado mobilizuese të jenë. Ndaj mendoj se nuk mjafton të vlerësohet mobilizimi dhe estetizimi i sakrificës. Unë vlerësoj thellësisht idenë dhe parimet mbi të cilat është ngritur Lëvizja VETËVENDOSJE!, pastaj vlerësoj ata njerëz që në jetën publike e private i mishërojnë sa më intensivisht ato parime. Mendoj se njeriu që aktualisht i mishëron më intensivisht idenë e parimet e Lëvizjes është Albin Kurti, e pastaj shumë të tjerë, në densitete, potenca e nuanca të tjera.
Ç’duhet të marrë shembull politikani i Shqipërisë nga Lëvizja është qëndrimi për parimet dhe kundërshtimi ndaj trajtimit të politikës si aktivitet fitimprurës.
Arlinda Guma: Ju shkruani poezi mjaft të mira, disa janë edhe të angazhuara. Por kritikët thonë se arti i angazhuar dëmton cilësinë. Cili është mendimi juaj në lidhje me këtë? A duhet të mbyllet artisti në kullën e fildishtë për të prodhuar art cilësor?
Arbër Zaimi: Falemnderit për vlerësimin, nuk jam i sigurt që e meritoj. I angazhuar jam vetvetiu, dhe kjo del pa dashje, ndoshta në forma ku s’pritet. Mendoj se arti është i pavarur nga politika, siç është e pavarur e bukura nga publiku. Arti mund të jetë politik, mund të qëllojë që i flet publikut, por kjo nuk është ajo çka e bën artin art. Nga ana tjetër mendoj se artisti – dhe sigurisht që s’e përdor për vete këtë etiketë – duhet të jetë i angazhuar, pavarësisht asaj se si është arti i vet. Artisti dhe arti i vet nuk janë e njëjta gjë, ndaj artisti mund të jetë i angazhuar edhe pa e patur artin “politik”. E në kohët kur shoqërorja shndërrohet në fushëbetejë, askush, as artisti, nuk rri dot neutral. Sot nuk ka “kulla fildishi”, nuk i lejon tregu, spektakli, rrjeti, edhe pse unë nuk do të isha kundër tyre po të kishte. Sot maksimumi ka “shpella”, për t’u izoluar si eremit, por artisti i sotëm rrallë është i tillë.
Arlinda Guma: A keni pasur shokë që ju kanë lënë në mes të rrugës, ndërsa luftonit për kauzat tuaja?
Arbër Zaimi: Ka nja dy vjet që po përpiqem ta lë veten në mes të rrugës, nëse rruga është angazhimi për të majtën, demokracinë dhe barazinë. Por nuk po bëhem dot “i djathtë”, as nuk korruptoj dot veten, edhe pse kam bërë përpjekje serioze. Nuk arrij ta kuptoj pse nuk po mbërrij të konformohem me “pragmatizmin” e përgjithshëm dhe me synimin për komoditet, para e pushtet. Plot shokë e shoqe ia kanë dalë me sukses, dhe s’është që më kanë zili.
(Kuptohet se kjo përgjigje është ironike. Vetja është gjithnjë rezultante e një përplasjeje dialektike mes idit dhe superegos. Aty ku fiton idi, nevoja për qejf e rehati, aty ndodh kompromisi apo dorëzimi. Për ta vazhduar ironinë si autoironi, mund të mburrem që unë kam superego të fortë siç duket, dhe idi im nuk ka shans ta fitojë betejën brenda meje.)
Arlinda Guma: Në Kinematografinë Europiane, profili i personazhit me bindje komuniste, zakonisht është ndërtuar me një aureolë romantike. Në të shumtën e rasteve ai është skalitur në mënyrë mjaft dinjitoze. Madje kësaj skalitjeje të përkorë, çuditërisht nuk i kanë shpëtuar edhe disa regjisorë amerikanë. Ndonjëherë më duket sikur mendjet më të ndritura të njerëzimit kanë qenë të gjitha me bindje të majta, dhe ndërkohë kemi një shoqëri globale fare të paskrupullt. Çfarë u mungon të majtëve për t’i zbatuar në praktikë idetë dhe pikëpamjet e tyre?
Arbër Zaimi: Dinjitioze sigurisht, pasi pjesa më e madhe e integritetit njerëzor është e depozituar majtas (por edhe djathtas tek disa tradicionalistë dhe konservatorë të vjetër – në kuptimin europian të kësaj fjale). Romantizimi që ju përmendni është kryesisht melankoli e kineastit apo i publikut që e romantizon personazhin. Ndoshta ky romantizim vjen nga fakti se në sundimin ideologjik të neoliberalizmit, apo të kapitalizmit të egër, personat me integritet vetjak, që fitojnë përballjen me egoizmin e tyre, duken si qenie të pazakonta. Çfarë iu mungon të majtëve? Deromantizimi i vetes, që do ta bënte të lehtë për shumëkënd të ishte si ata. Po ashtu shpeshherë u mungon sensi organizativ. Kur e kanë sensin organizativ nuk kanë parimet e duhura politike dhe i mbyt oportunizmi. Shumë pak të majtë që njoh janë të kthjellët organizativisht pa çeduar principialisht. Nuk do të ketë avancim të së majtës thjesht me protesta e demonstrata, as thjesht me organizime ad-hoc. Duhen ruajtur parimet pa dogmatizëm, duhet dashur ideja dhe personat që i përkasin (jo ideja pa persona) dhe duhet krijuar një organizatë që synon të transformojë shoqërinë përmes pushtetit, kjo është e vetmja rrugë që të mund të ketë sukses e majta.
Arlinda Guma: Mendoni se figura e Che Guevara-s në ditët e sotme ka arritur një pikë ku nuk arrijmë ta ndajmë dot mitin prej personit real? Ç’mendim keni për atë anën tjetër të Che-së, kur pushkatoi shumë njerëz pa u bërë gjyqin fare?
Arbër Zaimi: Nuk jam as historian as rrënues mitesh, madje as mitoman. Për figurat që flitet shumë, shpesh e nga kushdo, s’kam ç’them, do t’i shtoja më shumë zhurmë zallamahisë.
Arlinda Guma: Albin Kurti është një figurë dinjitoze dhe mjaft frymëzuese, koherenca me të cilën ai u ka qëndruar kauzave të tij është pёr t’u admiruar. Ç’përgjigje u ka dhënë Vetëvendosja akuzave se në këtë lëvizje nuk ka demokraci të brendshme dhe se ajo është shndërruar gati në një sekt?
Arbër Zaimi: Nuk kam dëgjuar apo lexuar ndonjëherë akuza të tilla, dhe do të më dukeshin të çuditshme. Lëvizja është tashmë një subjekt me 200.000 votues, e aty brenda lulëzojnë dhjetëra qëndrime e mendime tërësisht të ndryshme. Vendimet merren kryesisht kolegjialisht dhe unë di plot raste që vendimet janë marrë edhe kur Albin Kurti ka qenë kundër, për shkak se është mbivotuar një opsion tjetër.
Arlinda Guma: Cili është qëndrimi i Vetëvendosjes ndaj besimtarëve myslimanë, të cilët nuk e njohin si hero të tyre Gjergj Kastriotin? Nëse ajo nuk e ka një të tillë, cili është mendimi juaj?
Arbër Zaimi: Besimtarët myslimanë me sa kam dëgjuar të shprehen përfaqësues të rëndësishëm të tyre, e respektojnë Skënderbeun si hero të shqiptarëve. Sigurisht ka të tillë që nuk e respektojnë heroin zyrtar por këta janë pakicë e pazakontë, se po të ishte e zakonshme nuk do të na bënte kaq përshtypje. Jetojmë në një kohë kur sajë dështimit të programuar të shkollave në Shqipëri e Kosovë; sajë decentralizimit dhe kaosit informativo-mediatik (që nuk është i paanshëm sepse dirigjohet nga aktorë privatë me agjenda jotransparente); por edhe sajë nevojës kanibale të industrisë së spektaklit – shpesh paraqiten para publikut njerëz gjithnjë e më “kontroversë” të cilët nxisin konflikte e keqkuptime pa pikë përgjegjësie, duke “marrë më qafë” komunitete të tëra. Këtu nuk e kam fjalën për traditën “kontrariane” të letërsisë e publicistikës europiane, sepse ajo kërkon gjithsesi thellim kulturor e sinqeritet intelektual. E kam fjalën për agjentë provokatorë banalë, që vendosen në pozitën e “përfaqësuesit” të komuniteteve pa u zgjedhur nga vetë ato. Mendoj se ky fenomen i rëndon edhe myslimanëve, fakti që media zgjedh të nxjerrë si “përfaqësues” të myslimanëve ndonjë injorant, ndonjë pervers, ndonjë mitoman, ndonjë anti-shqiptar. Por të tillë ka brenda secilit komunitet, dhe media nuk bën mirë që peshkon pikërisht ata, sepse për hir të spektaklit ndërton perceptime të gabuara.
Personalisht jam kundër çdo diskriminimi, pra edhe kundër islamofobisë, ashtu siç jam për lirinë e kritikës ndaj çdo njeriu e fenomeni, përfshi edhe kritikën ndaj ndonjë myslimani, të krishteri a ateisti, apo ndaj figurave e koncepteve të fesë islame, të krishterë apo ateizmit.
Arlinda Guma: Jetojmë në një epokë konsumiste. Të rinjtë rriten me komoditetin teknologjik. Vaniteti i tyre në rrjetet sociale është në majat më të larta. Integriteti si koncept është zëvendësuar nga followers-at. Televizioni u shpëlan trutë, marijuana që gjendet ngado gjithashtu. A mendoni se ky është një terren me të vërtetë pjellor, i cili mund të rrisë një formë të re të fashizmit? (Unë do ta quaja fashizmi ekcentrik…)
Arbër Zaimi: Rrjetet sociale dhe realiteti virtual janë arratisje nga realiteti, ndoshta më joproduktivja prej arratisjeve. Sigurisht që varësia ndaj tyre e ndaj drogërave e bëjnë njeriun më të tulatur e më të topitur. Të sundueshëm lehtë.
Mburrjet dhe cektësia e përfaqësimit të vetes në rrjete sociale janë simptomë e një epidemie të skizofrenisë. Të varfërit paraqiten duke “kaluar mirë” e “duke konsumuar”, injorantët paraqiten si citues e lexues dijetarësh, moralistët duket sikur vdesin nga dëshira që të prostituohen, pushtetarët shfaqen si të ndjeshëm e korrektë. Të vetmit të sinqertë janë prostitutat që postojnë hiret e veta, dhe hajdutët e vegjël që postojnë fotot e plaçkave të vjedhura.
Dekadenca në histori ka gjetur përgjigje të ndryshme. Dekadenca e kishës që shiste indulgjenca e poste ipeshkvnore e kardinalate psh. është mjekuar me “reformën protestante”, gjë që mund të konsiderohet si progres historik për atë kohë. Gjetiu është mjekuar me kundër-reformën, që ishte momenti ndoshta më kulminant konservator në Evropën katolike. Dekadenca e Luigjëve në Francë e mori përgjigjen me një kulm progresiv dhe transformativ, siç ishte Revolucioni Borgjez. Dekadenca e feudalizmit të fundit në Evropë, ajo e carëve, gjeti përgjigje te bolshevizmi. Dekadenca e Republikës së Vajmarit gjeti përgjigje tek SA-të e tek histeriku me mustaqe. Por dekadenca, që gjithnjë është karakterizuar nga laksizmi apo nga nuanca të ndryshme të “laissez-faire”, kurrë nuk ka zgjatur shumë dhe kurrë nuk ka ikur pa kosto të mëdha njerëzore e kulturore.
Çfarë më shqetëson është fakti se sot dekadenca është perëndimore, njësoj si bota, ndaj mund të themi se dekadenca është globale. Çfarë përbindëshi, i cilit lloj, do të lindë për t’i dhënë fund kësaj dekadence? Disa alternativa që paraqiten duken të frikshme, ndërkohë që mungon një vizion progresiv për t’i dhënë fund dekadencës. Kjo është detyrë e së majtës, zhvillimi i një programi të ri utopik.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për një pjesë të rinisë së Shqipërisë, e cila në vend që të protestojë për kauza të ndryshme, e sheh mbijetesën tek prostitucioni me forumet politike?
Arbër Zaimi: Mendoj se shumica e të rinjve në të vërtetë thjesht punojnë ose synojnë të gjejnë punë a të emigrojnë. Për ata që prostituohen kam veçse ndjenjë solidariteti, edhe pse e di se kjo ndjenjë e imja nuk ngre peshë për ta e nuk i ndihmon. Por assesi nuk i ofendoj.
Ata që angazhohen në strukturat apolitike të korporatave që vetëquhen parti në Shqipëri, janë si muçmollat. Bien nga pema, para se të piqen. Futen në ato kazane pa patur as dijen e as integritetin e formuar brenda vetes dhe shtrydhen si fytyra të reja për avazin e vjetër.
Arlinda Guma: Më thoni diçka piktoreske që ka Prishtina, të cilën nuk e gjeni në Shqipëri… dhe e kundërta…
Arbër Zaimi: Më pëlqejnë disa qarqe të mbyllura ku diskutohet thellësisht ndonjë lloj shumë specifik arti apo filozofie, këto ende ekzistojnë në Prishtinë, sigurisht “underground” dhe gjithnjë e më pak.
Në Tiranë nuk ka të tilla. Çfarë gjej në Tiranë janë kthesat dhe rrugicat që më kujtojnë fëmijërinë, por edhe këto po zhduken për t’i lënë vend lakmisë së kryebashkiakëve dhe ndërtuesve, që po ndërtojnë një qytet të stërdendur e të pajetueshëm, njëkohësisht duke zbrazur qytetet e fshatrat e tjerë të Shqipërisë që të krijojnë blerës e qiraxhinj për apartamentet e Tiranës.
Arlinda Guma: Ju falёnderoj pёr bisedёn!
Bisedë me regjisorin Joni Shanaj.
Në të vërtetë unë kisha përgatitur disa pyetje për të, por u duk se pyetja ime e parë e shënjestroi në ca pika që i dhimbnin, kështu ai u përgjigj gjatë dhe me nerv në lidhje me të. Përgjigjia e tij mund të qëndrojë më vete edhe si një formë eséje.
I shoh si mjaft të vlefshme këto biseda, pasi tharmi mbi të cilin ato formëzohen, nuk është ai i “glamour-it” të suksesit të artistit, por ai i shqetësimeve, parehative dhe mosmarrëveshjeve të tij si individ i lirë me realitetin ku jeton dhe krijon.
Shanaj është i drejtpërdrejtë dhe therës kur thotë se në filmat e sotëm shqiptarë personazhi trajtohet si një i vonuar mendor, ndërsa sjell në vëmendje një anektodë foklorike, ku një dhëndri të ri i cili viziton shtëpinë e nuses për herë të parë i duhet të thotë diçka të madhe për të bërë përshtypje, dhe ai gjen pikërisht fjalën “buall”… Një paralelizëm i trishtё me kinemanë shqiptare të pas 90-ës, e cila kërkon të impresionojë botën me atë që nuk është.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Në filmat pas viteve 90-të ka një prirje vetëviktimizuese për të impresionuar shikuesin e huaj me tragjeditë shqiptare, të hiperbolizuara e të patetizuara. Për ta joshur këtë publik drejt ekzotikës (paraqitur pa dinjitet, në një atmosferë mbytëse) dhe pa e bërë të thellohet në dramën e vërtetë të saj. Aq sa, kur këtij shikuesi do t’i qëllojë të vizitojë Shqipërinë, ai me siguri do të pyesë veten: – Pse nuk shoh rrugëve asnjë kriminel, asnjë prostitutë dhe mbi të gjitha; asnjë burrneshë? Ku i kanë fshehur burrneshat? Madje them se i gjithë normaliteti që ai do të gjejë nëpër rrugë do t’i duket dëshpërues. E ndoshta, një ditë, për ta impresionuar edhe më, do arrijmë të ndërtojmë dhe ndonjë rezervat natyral për “kultivimin e burrneshave”, të ngjashëm me atë të arushave Panda, ku i dihet… Në punët tuaja unë nuk e shoh këtë. Ju nuk merreni me tema ekzotike. Ju i shkoni drejt e në zemër realitetit. A është e vështirë ta interpretosh realitetin në kinematografi, në mënyre kaq të drejpërdrejtë, pa akumuluar më parë?
Joni Shanaj: Shqipëria është në luftë. Lufta kryesore është ajo mes njeriut normal, që kërkon të jetojë jetën e tij/saj, të bëjë punën e tij/saj, të dojë e të krijojë atë që di e mundet, të rregullojë ambientin që e rrethon, dhe maskarallëkut makut, intrigave, abuzimit me çdo vlerë e simbol, gënjeshtrës dhe korruptimit të gjithçkaje, konvertimin e gjithçkaje në tallje dhe mohim, të punuarit vetëm në interes të ngushtë personal, papërgjegjshmërisë për çfarë ndodh dhe lihet pas, pra llogjikës të banditit ordiner.
Jemi ndoshta një nga popujt më luftarakë që mund të ketë mbi dhé.
Nga ana tjetër, arti dramatik i cili në çdo shoqëri ka funksion të evidentojë konflikte, tek ne ka marrë funksion të kundërt. Është plotësisht i pacifizuar, i kthyer në dekor dhe kështu ndihmon, me apo pa dashje, gjithmonë palët agresore.
Shqiptari di të jetë i vërtetë pothuaj vetëm në dy momente, në luftë dhe në valle. Fatkeqësisht filmi shqiptar nuk ka arritur t’i përafrohet dot kësaj të fundit, e aq më pak të parës. Filmi është thjesht i plakur.
Nuk përjashtohet këtu kultura në tërësi e as njerëzit që i kanë hyrë këtyre punëve, të cilët rrallëherë bëjnë diçka të qenësishme përveç ‘eventeve’ efemere.
Vitet e fundit më ka bërë përshtypje se edhe të huajt që vijnë në Shqipëri për të qenë pjesë në ndonjë festival filmi, të ftuar nga ndonjë institucion vendas apo i huaj, pasi kanë qëndruar e janë shoqëruar nga shqiptarë për ndonjë javë apo disa, nuk kanë parë asnjë film shqiptar, për me tej as që kanë që dëgjuar të flitet nga ndokush për ndonjë autor shqiptar.
Pra ne jemi në luftë dhe lufta jonë kryesore është gjithnjë me veten.
Në vijim do të doja të fokusoja bisedën jo në diskutim se si filmi ynë ndikon tek të huajt, sepse këtë as mund ta di, por më shumë se si filmi ynë shfaq imazhin tonë për veten dhe arsyet pse publiku e ka braktisur filmin e sotëm shqiptar.
Filmi nuk riprodhon por prodhon ndoshta realitet, ndoshta diçka që është vështirë t’i vihet emër, dhe është pikërisht kjo diçka që filmi krijon, që e kornizon atë si një formë arti autonome dhe përjetësisht të re. Ky realitet, le ta quajmë virtual, është pasqyra më e vërtetë e shoqërisë, sado false, përgjithësuese apo e shtrembëruar të perceptohet nga syri i sotëm.
Mirë është të kemi në mendje, se sado i stisur, i sajuar, pa besueshmëri dhe i realizuar dobët të duket edhe produkti më i keq i kohëve të sotme, filmi në natyrën e tij është polivalent. Ai përsëri reflekton diçka ndoshta shumë më të vërtetë se sa jemi të aftë të kuptojmë ne bashkëkohësi.
Kam bindjen se filmi shqiptar i këtyre viteve do të shihet me shumë kuriozitet në një të ardhme jo shumë të largët, pasi pavarësisht kualitetit të punëve të veçanta, ai arrin të ekspozojë të vërteta si për autorin ashtu edhe për shoqërinë.
Krijuesi shqiptar është pjesë e stofit njerëzor të habitusit të vet. Me apo pa dashje shoqëria shfaq veten. Këtë publiku e ndjen, ndoshta kësaj edhe i ikën, i fshihet ose më keq akoma në gjendje mohimi, i mohon ekzistencën.
Humbja e publikut natyrisht ekspozon dobësi profesionale. Ka mangësi të thella në ndjekjen e proçedurave të proçesit krijues. Baza e kësaj humbjeje është rënia shkurt e proçeseve të shtresëzuara të punës. Lidhet kjo drejtpërdrejt edhe me autoritetin e rënë të autorit shqiptar.
Nuk ka gjë më tragjike se të shohësh kalorës të konfliktit dramatik të rënë nga vakti me dorën e shtrirë ndaj kujtdo që i del përpara. Varfëria absolute e kineastit apo intelektualit shqiptar bën që ai të bjerë vullnetarisht viktimë e çdo lloj agjensie apo hegjemonie pushteti sado banal që shfaqet në horizont. Viktima e parë është vërtetësia.
Konkluzioni që unë si shikues nxjerr nga filmi shqiptar është se jetoj në një shoqëri ku mungon liria individuale, mbizotëron stisja dhe sundon artifica.
Ndërkohë në jetën tonë të përditshme, të gjithë e dimë që njeriu i vërtetë nuk është dorëzuar, por lufton dhe nuk janë të paktë njerëzit që në përditshmëri i kanë shpallur luftë shtirjes. Çfarë mungon në filmin shqiptar është dëshmia e artikuluar e kësaj lufte.
Filmi ka marrë anën e palës tjetër. Është kthyer në kolaboracionist të genocidit të gjithçkaje njerëzore, në koflikte të përditshme që ndodhin tashmë jo vetëm jashtë por edhe brenda vetes. Fatkeqësisht, tashmë vrima të zeza që përpijnë çdo energji të lirë dhe të pastër të jetës qytetare shqiptare, nuk janë vetëm ekranet e televizioneve.
Në filmin shqiptar të viteve 80-të, ka një fenomen që mund ta sjell si shembull. Ishte kthyer në modë në ato vite që në filmin e ashtuquajtur me ‘temë të ditës’, apartamentet, njerëzit, veshjet, pjesë të shfaqura të fshatrave apo qyteteve të pasqyroheshin në mënyrë sa më ”të hijshme”.
Mjetet karakteristike të kinematografisë janë manipulimi i kohës dhe hapësirës. Është në natyrën e kinematografisë të luajë me to për qëllim përforcimin e rrëfimit. Kështu që ka disa filma ku psh dialogu mes dy personazhesh zhvillohet në ecje në një të supozuar të Tiranës. Biseda nis psh diku tek ‘Postiqet’, vazhdon në një rrugë tjetër të sapo ndriçuar mirë të qytetit, evolon më tej diku buzë një trotuari të ri të sapo shtruar në Lushnje dhe një copë tjetër bisede që supozohet të jetë po në vazhdimësi kohë-hapësirë mund të jetë xhiruar pranë luleborave apo trëndafilave të Fierit për t’u përmbyllur pranë ndonjë shatërvani të sapo inauguruar të Kavajës apo Elbasanit.
Krijohet kështu nga “filmi i temës të ditës” një gjeografi totalisht inekzistente e një “qyteti” të supozuar, që ekziston si qytet imagjinar vetëm në atë X film.
Këto teknika përdoren normalisht në reklama, ku qëllimi është të shiten produkte. Janë përdorur në filmin western dhe janë pjesë integrale e kinematografisë para neorealizmit, por kjo bëhet vetëm kur është e domosdoshme, ta zemë në një film për luftën e Vietnamit që xhirohet në lokacione të ndryshme në xhunglën e Indonezisë.
Por të shpiket një qytet i paqenë e të shitet për një qytet të qenë, të ribëhet një qytet ekzistent duke arnuar një gjeografi të pa qena, kjo mund të ndodhë vetëm në shije estetike njerëzish që jetojnë në dikatura bizare.
Ku dua të ndalem është se n.q.s. kinemaja e atëhershme transformonte qytetin për ta nxjerrë sa më ‘të bukur’, sot kemi një fenomen të ri. Them fenomen sepse nuk po flas për një rast apo dy ku mund të kemi zgjedhje individuale të autorëve.
Në shumicën e filmave tanë të sotëm ngjarja nuk ka adresë. Zhvillohet diku në një fshat. Diku në një qytet. Rëndësi ka që ngjarja është në “Shqipëri”. Asnjë fshat nuk ka emër. Nuk merret vesh ku është. Asnjë personazh nuk merret vesh nga vjen. Nga cili qytet. Nga cila krahinë. Rëndësi ka që personazhi është “një shqiptar” diku në Shqipëri.
Manipulimi i hapësirës tashmë ka evoluar në një katrahurë shtresore, spaciale, socio-linguistike me të gjithë vendin si arenë të njësuar, duke shndërruar Shqipërinë në një melting pot absurd të “unifikuar” pa kolorit real dhe që ekziston vetëm në virtualitet.
Tashmë që jemi të gjithë një, edhe personazhet tanë janë të tillë, të njëtrajtshëm, hapësira pushtohet nga uniformitet gri me njerëz që të zhveshur nga koloriti lokal nuk janë më askush dhe nuk rezonojnë dot me asnjë shikues.
Ylli i shuar i kinematografisë shqiptare po përpin kështu në gravitacionin e errësirës së konfuzionit gjithçka, përfshi edhe vetë nocionin e kohës dhe hapësirës.
Ky është për mua fenomeni më i ri që po prodhon kultura e sotme shqiptare. Ajo po vërvit jetët tona në drejtime të panjohura identitare.
Kultura drejtohet nga të verbër, ku verbëria më e madhe duke qenë njohësja më e mirë e errësirës, kthehet në drejtuese të karvanit.
Konkretisht në filmat tanë mund të shfaqen ide dhe qëndrime nga më të papriturat, por gjithnjë e më tepër në sejcilin film mungon personazhi, njeriu, karakteri, në specifiken, veçantinë e tij. Kemi personazhe stereotipë të pabesueshëm, të ekzagjëruar, të keqvendosur vend e pa vend, të padepërtueshëm, hermetikë, të palexueshëm, që përgjithësisht trajtohen si mendërisht të vonuar.
Personazhet duken si fotomontazhe letre të psonisur me kilogramë nga pirgjet e gazetave të pashitura.
Mungon çfarë na bën të ndryshëm, specifikë dhe unikë. Mungon thelbi dhe themeli i trashëgimnisë të artit. Kështu rrjedhimisht filmi dhe letërsia e sotme shqipe kanë eleminuar përkohësisht njeriun.
Pra jemi në luftë dhe kemi humbje të rënda. Paratë që futen në xhep janë kthyer në gijotinë, ndërsa njeriu i ndrydhur brenda kostumit të kastrimit artistik, kënaqet duke i marrë erë vetes nouveau riche.
Gjuha e drunjtë letrare e personazheve që nuk është përdorur në këtë masë as në kohën e Kinostudios është kthyer në konvencionin më anti-kinematografik të mundshëm dhe evokon vetëm spikerët e lajmeve.
Në kapardisjen e vetkrijuar dhe të mbajtur veshur si kostum mortor ajo merr rolin e dhëndrit në vizitë tek krushqit, që për të thënë gjëra të mëdha që zenë vend në një botë ku mbetet gjithnjë e më i papërfillur, di të thote betem ”Buall”.
Çfarë mbetet pas dhe çfarë ai gjen në kthimin në shtëpi, është ikja e vazhdueshme nga vetja që unë e shoh si kapitullimin e plotë të njeriut. Hipur mbi këtë “Buall” pa fre dhe pa drejtim, filmi shqiptar po tenton të zhvendos Tiranën nga Europa për diku tjetër.
Po ndodh e kundërta e çfarë thuhet dhe propagandohet. Filmi shqiptar po vetë izolohet.
Nuk mohoj se qasja e vazhdueshme ndaj njeriut në filmin shqiptar reflekton marrëdhëniet në jetën reale ku tjetri trajtohet në forma monstruoze me mekanizmat instiktivë të species të kopesë, ku jetike është mbijetesa dhe marrëdhënia hierarkike e dominuesit ndaj të dominuarit.
Rëndësi të vetme ka kush ecën i pari, i dyti, i treti dhe kush kandiset i fundit i kavallit.
E them këtë sepse kur filmi nuk arrin dot të shfaqet në esencën e tij, si art për të rrëfyer dhe lënë dëshmi të hapësirave private, personale, njerëzore, vetjake, të thjeshta apo të ndërlikuara, kjo është shenja numër një e shkëputjes me vetëdije nga qytetërimi.
Kur flasim për filmin e sotëm ftoj pra të observojmë se si njeriu sheh tjetrin që ka përkrah, përpara, pas, sipër apo poshtë dhe reciprocikisht si ai sheh veten, tjetër për tjetër. Kështu, tjetër për tjetër, na konfigurohet edhe e ardhmja bashkë me hyrjen e saj servile në domainin e medias që tashmë ka trajtën e një balene që përpin gjithçka që i avitet.
Mjafton një vizitë në panairin e të fundit të librit dhe gjendesh i përpirë në domenin e një hapësire ku bëhesh deshmitar i një katastrofe që mbi të gjitha është kataklizmë etike.
Vihet re se shqiptarët përkthejnë tmerrësisht keq. Gjithçka është tjetër për tjetër.
Mbase shqiptari i letrave apo intelekti shqiptar ka vërtet vështirësi të kuptojë, të njësohet me mendimin, “të vrasë mendjen”, e më tej të thotë pothuaj të njëjtën gjë, si autori.
Ndoshta thjesht anskush nuk arrin dot të njësohet me mendimin e botës përtej, as në përkthim.
Për t’u lidhur me pyetjen tuaj dua të theksoj se kur shqiptari e ka kaq të vështirë të përkthejë tekstin e shkruar, qoftë edhe të interpretojë saktë deklarata nga përfaqësuesë diplomatikë apo kancelari të huaja, si mund të konvertojë kineasti, e aq më tepër producenti gjysmë analfabet shqiptar se çfarë do apo kërkon mendja dhe shija e një audience të huaj?
Gjuha filmike i përket universales. Kjo bën që krijuesi shqiptar rend të kapë audienca jashtë vendit shpesh herë duke u denatyralizuar. Ndoshta sepse flet këtë gjuhë, filmi pritet naivisht nga një publik mesatar të marrë rolin ceremonial së të qenit përfaqësues zyrtar i atdheut. Por kjo nuk është detyrë e kineastit. Detyrë e kineastit është të jetë i vërtetë me veten, qoftë kjo vete brenda arealit të traditës botërore të kinematografisë.
Fatkeqësisht, Tirana gjithnjë e më shumë po hesht dhe nuk po guxon të shfaqë veten.
Festivalin TIFF të këtij viti e vizitova vetëm për të parë programin me filma të shkurtër shqip. Me përjashtim të një filmi ndër rreth 20 të tillë, përveç shëmtisë estetike, çfarë më bëri shumë përshtypje se mungonte dhe bërtiste me mungesën e saj ishte vetë Tirana. Mund të them se nuk pashë asnjë film me jetën e Tiranës. Filmat ishin kryesisht nga autorë të rinj që jetojnë dhe punojnë në qytet, por asnjë film nuk trajtonte njeriun që jeton, punon dhe frymon këtu. Qyteti vetë nuk ekzistonte. Imagjinoni për një sekondë që New York-u të mos shëmbëllente apo shfaqej në asnjë film të New York Film Festival. Të mos ketë asnjë film të prodhuar nga një kineast njujorkez ku shfaqet jeta, mendësia, stili, përditshmëria e atij qyteti. Të mos ketë asnjë kineast që të përcjellë, dëshmojë, shfaqë, rrëfejë jetën e tij, të njerëzve me të cilët jeton apo të shprehë ajrin dhe atmosferën e qytetit ku ndodhet dhe ka lindur. Nuk besoj se ka njeri që nuk e di se çdo qytet në botë është pothuaj edhe një trademark. Kjo në sensin e asocimit të emrit të qytetit me një frymë të caktuar që çdo qytet përfaqëson.
Filmi shqiptar, i shkurtër, i gjatë a i mesëm, ka marrë arratinë nga të katër anët në kohë dhe hapësirë në të gjithë periferitë e mundshme spaciale, kohore dhe mendore, duke mos i bërë asgjëje drejtësi.
Duket sikur ka marrë dhenë barra e përgjegjësisë për të përfaqësuar dhe zgjidhur dhimbjet e të gjithë skajeve anembanë historisë dhe hapësirës së jetuar të kombit.
Provincë pas province, katund pas katundi, sekuenca e vazhdueshme e gjendur në çdo film të prodhuar nga kineasti kryeqytetas është skena kur personazhi kryesor i avitet një shtëpie të zgjedhur me shumë kujdes, pak më të mirë se të tjerat, në një fshat të braktisur, dhe shtyn një derë që gërvisht veshin dhe kërcet me një sokëllimë monstruoze.
Ndërkohë në të kundërt me këtë hapje të shtirur gjysmë aliene, çfarë filmi shqiptar nuk po arrin është hapja e vetes me shqetësimet dhe frymëzimet e jetës të drejtpërdrejtë për atë që njeh, jeton, do, kërkon, kupton, nuk kupton apo ëndërron.
Jemi në luftë, por nuk kemi të bëjmë me fatalitete. Liria personale edhe në këto kushte arrin të shprehet. Ajo përpiqet të japë dëshmi të ekzistencës edhe pse kjo ekzistencë shpesh herë pluskon në ujëra ahumanë.
Sa herë të shihni në një film shqiptar një derë të vjetër katundi që mezi hapet, mendoni se ndoshta kur të kthehet në vete, qyteti do të ringrihet në autoritetin e humbur në respekt për jetët që mbart. Ndoshta kur të arrijmë këtë gjë kaq të thjeshtë, kinemaja e filmit të qyteteve tona nuk do të jetë më bosh.
Bisedë me përkthyesin Urim Nerguti, mbi letërsinë, sfondet politike ku ajo vendoset, dhe procesin e përkthimit.
Ai citon Holderlin kur thotë se poetët duhen në kohë rreziku, dhe shton gjithashtu se siç duket njerëzit nuk janë ende në rrezik…
Jeton në Francë prej vitesh dhe sjell herë pas here autorë ende të panjohur në Shqipëri, të cilët asnjëherë nuk kalojnë pa vëmendjen e lexuesit të kultivuar.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju jeni përkthyesi i disa romaneve të shkrimtarit francez Michel Houellebecq. Mendoni se nëpër botë ai po bëhet një autor mainstream? Dmth., njerëzit e lexojnë për hir të parashikimeve të tij profetike dhe jo për merita të tjera, shumë më solide. Midis shumë “mynxyrave” që thuhen për të, përmendet edhe fakti që nuk ka stil letrar. Veçse mungesa e stilit nuk e pengon aspak të lexohet. Në të vërtetë mua më terrorizon një mendim se romanet e së ardhmes mund të mos kenë fare stil letrar, ato mund të jenë diçka hibride midis stilit të një eseisti-filozofi apo sociologu. (kur lexoj këta dy të fundit më kap një gjumë dimëror.) Madje them se në to mund të mos ketë fare një bosht ngjarjeje të mirëfilltë letrare, por vetëm grumbuj idesh dhe tezash. Ёshte ca e frikshme dhe e zymtë e gjithë kjo, po të kesh parasysh se letërsia është nëna e të gjitha arteve. Si e mendoni ju këtë? Sa e rrezikuar është letërsia e mirëfilltë nga e gjithë kjo rrëmujë sensacionesh… teknologjike edhe… Mendoni se do të rezistoje edhe kësaj here?
Urim Nerguti: Eshtë e vërtetë se kam përkthyer disa romane të Houellebecq, por për të botuar, është botuar vetëm një. Mendoj se është mjaftueshëm. Të paktën aq sa të them se Houellebecq ka një stil. Stili i tij është një lumë i njëtrajtshëm, i ngadaltë që sheh vetëm përpara dhe aq i bën për shtigjet anash ku mund të ketë gjëra interesante, si për shembull një çift i ri duke bërë seks, në mungesë të një dysheku të mirë në shtëpi. Ky lumë ka meritën se është i qetë, i menduar, i shtruar dhe e di shumë mirë ku do të derdhet. E gjitha kjo përbën një stil. Për ata që çmenden pas Jojo Moyes a Nicholas Sparks, për shembull, do të thosha se stili i Houellebecq është antiheroi. Nuk ka heronj në librat e tij, por ka gjithmonë një antihero, një që e nxjerr veten mënjanë shoqërisë dhe vetëm vëzhgon. Vëzhgon dhe analizon ftohtësisht. Sidoqoftë, nuk dëshiroj të ndalem më tepër mbi këtë personazh që është kthyer Houellebecq.
Përsa i përket letërsisë, dua t’i qetësoj të gjithë ata që i shohin me dyshim esetë apo tekstet filozofike, e të them se edhe këto janë letërsi. Nuk ka eseist, as filozof pa stil. Stili është njeriu, thoshte Buffon. Të gjithë kemi një stil, edhe ne që s’jemi shkrimtarë. Kur flasim me shokët, prindërit apo me vete, të gjithë kemi stilin tonë. Kështu, një historian është thjesht një person që ka një stil në rrëfimin e disa ngjarjeve reale. Po ashtu një filozof është dikush që ka një stil në përcjelljen e disa koncepteve dhe ideve. Stili është ngado.
Kemi një nobeliste si Svetlana Alexieviç që dëgjon, regjistron dëshmi dhe ndërton me to një rrëfim, një histori. Na jep një copëz jete. Me fjalë të tjera, Svetlana është një shtruese pllakash e cila duhet të bëjë kujdes që në fund të dalë një figurë, sepse pllakat janë të gjitha të ndryshme. Aftësia e saj është që të kapë lidhjen e brendshme mes pllakave. Gjithashtu, fituesi i Goncourt 2017 në Francë, Eric Vuillard, ka shkruar një rrëfim dhe jo një roman. Tregon një ngjarje historike. Por mënyra si e tregon, e fut atë plotësisht në letërsinë e mirëfilltë. Sepse fundja, edhe ai që i trillon ngjarjet, edhe ai duhet ta tregojë ngjarjen e trilluar si të ishte e vërtetë. Domethënë, qëllimi është të krijojnë një realitet të mirëqenë. Kështu, kur Vuillard tregon një ngjarje historike të mirëfilltë, ai dëshiron ta sjellë atë sa më të gjallë, me të gjitha ngjyresat, që lexuesi të besojë se ishte aty, me po ato drithërima që mund t’i ketë pësuar një dëshmitar real. Pra, asgjë për t’u shqetësuar.
Arlinda Guma: Përpara tre vjetësh më qëlloi t‘u shkruaja disa shtëpive botuese këtu në Tiranë dhe nuk merrja asnjë përgjigje, ndërkohë që në të njëjtën kohë i shkrova shtëpisë botuese Feltrinelli në Itali dhe ajo m’u përgjigj menjëherë. Nuk di pse atë çast i përfytyrova botuesit shqiptarë, nëpër shtëpitë e tyre rrethuar me flori si në dinastinë Trump, duke refuzuar t’u përgjigjen email-eve që nuk janë qëndisur me germa ari. A keni patur edhe ju një eksperiencë të tillë me botuesit e Tiranës, apo ky privilegj ka qenë eskluzivisht vetëm për mua? Me sa di, ju keni bashkëpunuar edhe me shtëpi botuese të Kosovës për përkthimet tuaja.
Urim Nerguti: Po. Kam bashkëpunuar me shtëpi të Tiranës, e me shtëpi të Prishtinës. Praktikat e punës ndryshojnë. Kosova është një hap përpara nesh, të paktën në ato fusha që më interesojnë mua : kulturë demokratike, kulturë debati, kulturë pune. Për arsye nga më të ndryshmet, ndihem më mirë përpara një debati kosovar, sesa një debati shqiptar (shqiptar dhe kosovar, këtu janë thjesht mbiemra të ardhur nga emrat përkatës të dy shteteve tona, dhe s’kanë asnjë domethënie tjetër në kontekstin tim). Di dhe që i kam ndërprerë bashkëpunimet me shtëpitë e Tiranës, për disa arsye : lodhje të kota, shpenzim energjish, dhe pse jo, një lloj ndjesie e keqe që dikush po më merr për idiot. Të marrësh për idiot dikë që s’është, sjell me vete rrezikun që të marrësh për dikë të zgjuar një idiot. Gjë që ka ndodhur gjerësisht në Kuvendin e Shqipërisë.
Kam bashkëpunuar me Prishtinën, me shtëpinë botuese Buzuku. Për kushtet e vështira të një shteti të ri ende të panjohur nga pesë vende europiane, e me një fqinj si Serbia, them se ky vend ia del më së miri. Ajo që pëlqej më shumë në Prishtinë, është se të zotët e kësaj shtëpie jetojnë për librin, mendojnë për të, e ndjekin librin, letërsinë, dhe shohin në afatgjatë. Këto gjëra nuk i shoh aq shpesh në Tiranë. Anekdota e emailit është kuptimplote sepse emailet me disa shtëpi botuese tiranase janë thjesht një punë shtesë për përgjuesit amerikanë të antiterrorizmit. Emailet e mia mund t’i lexojë shumë më lehtë njëfarë John Trapp në Amerikë, sesa personi të cilit ia kam dërguar në Tiranë. E kështu, pasi të kem dërguar emailin dhe pritur tre muaj për një përgjigje, më duhet dhe t’i gjej numrin e telefonit për ta pyetur a e ka marrë një email para tre muajsh. Natyrisht, nuk e ka parë emailin sepse ka qenë jashtëzakonisht i zënë me projekte të ndryshme. Fundja, si shumica e bashkatdhetarëve të mi që kanë nga pesë a gjashtë projekte në të njëjtën kohë, në një vend ku papunësia është gjysmë për gjysmë.
Arlinda Guma: Si adhuruese e poezisë franceze, më qëllon të kërkoj nëpër librari poezi të poetëve të ndryshëm francezë. Disa herë kam kërkuar poezitë e Louis Aragon-it, por i kam gjetur të përkthyera me rimë dhe nuk e kam blerë librin fare sepse më tmerrojnë përkthimet me rimë. Si lexuese dua të njoh poetin, jo aftësitë vargëzuese të përkthyesit. Kur do të kemi një antologji të poezisë franceze të përkthyer me seriozitet, dhe mbi të gjitha, pa rimë?
Urim Nerguti: Poezia nuk është në ditë të mira. Holderlin na thotë se poetët duhen në kohë rreziku, por siç duket njerëzit nuk janë ende në rrezik. Poezia do të mbetet gjithmonë një gjini letrare për pak vetë. Nuk ka art masash, nuk ka më traktoristë në fushë që në pushimin e drekës ia këpusin të shkruajnë një poezi, që pas nxitjes nga disa miq e shokë, e dërgojnë për botim tek revista Ylli.
Nuk di kur do të ketë antologji poezish franceze, sepse në fakt duhet të ketë botues. Çështja e rimës është delikate sepse rima ka qenë normë për shekuj të tërë. Mendoj se kjo bëhej për dy arsye : për arsye mbajtjeje mend, dhe për të përcjellë njëfarë muzike të gjuhës. Një sonet për shembull, nuk mund të kuptohet pa rimë. Megjithatë, nuk përzihem shumë në fushën e poezisë, përkthej me qindra e mijëra kështu për kënaqësinë time, pa i rënë në qafë asnjë shtepie botuese.
Arlinda Guma: Cila është ajo gjë që ju nervozon me letërsinë shqiptare të para 90-ës? Po me këtë të sotmen? Po ajo që nuk ju nervozon? (Po kursehem të mos përdor si rëndom në gazetat shqiptare;“ç’ju ngazëllen”, meqë nuk dukeni tip i ngazëllyeshem.)
Urim Nerguti: Gjëja që më nevozon më shumë me letërsinë shqiptare të para 90-ës, është vetë letërsia e para 90-ës. Nuk mund të pretendosh për letërsi në një vend diktatorial, përveç asaj disidente. Diktaturat nuk e duan letërsinë, nuk e duan mendimin. Duan thjesht nënshtrimin, dhe për më tepër kërkojnë që të nënshtruarit të jenë gjithashtu të kënaqur. Mirëpo letërsia është një çështje të pakënaqurish. Kështu që, gjithçka që shkruhet në një diktaturë, është një rrenë. Diktatura ka këtë veti që nuk e lejon rrenën të kthehet në letërsi, e cila s’është tjetër veç një rrenë. Mirëpo, rrena e mirëfillte dallohet nga rrena letrare në këtë që kjo e fundit është një realitet që ka marrë trup, që fillon dhe jeton bashkë me ne, aq sa të na krijojë dyshime nëse kjo letërsi që sapo lexova është më e vërtetë se dy këmbët e mia të këputura pas një dite të lodhshme pune. Dhe kështu rrena letrare nderohet me çmime, ndërsa rrena e mirëfilltë dënohet me burg, ose gjobë. Para 90-ës, ne kemi lexuar një grumbull rrenash që s’arrinin të merrnin formën e letërsisë. Kjo është arsyeja që shumë pak lexues i mbajnë mend rrenat e librave që lexonin. Një pikë tjetër shumë interesante është se në diktaturë, më shumë e hante ai që gënjente bukur sesa ai që lëshonte një rrenë të trashë. Që do të thotë se shkrimtari i mirëfilltë rrezikonte më shumë se një gënjeshtar i rëndomtë. Dhe kjo vinte pikërisht ngaqë letërsia (si rrenë e bukur) ka veti molepsese, turbulluese, dhe trazuese në mendjen e lexuesit. Ndërkohë që ajo e rëndomta ka veti neveritëse, domethënë ta shpif.
Ndërsa për letërsinë e sotme, nuk është se e ndjek dhe aq shumë. Çështje kohe, energjish. Megjithatë, sa kohë që Shqiptarët nuk do të shkruajnë një roman të madh mbi tre trauma që kanë kaluar ata, vështirë se do t’i marr parasysh ndonjëherë. Këto tre trauma, siç e dinë të gjithë ata që janë të ndërtuar normalisht, janë : periudha e diktaturës, viti 1990 me përmbysjen e një epoke, është pastaj viti 1997 me çmendurinë dhe turpin kolektiv, dhe në fund, 1999 me luftën dhe vuajtjet e Kosovës. E kam shumë të vështirë ta marr seriozisht një letërsi të një vendi kur ajo merret me gjithfarë sendesh të tjera, vetëm me këto tre trauma jo.
Arlinda Guma: Me atë pak frëngjishte që di, unë mund të them pa frikë se Macron-i është i vetmi francez, të cilit ia kuptoj të gjitha fjalët. Zakonisht politikanët kanë fjalor të varfër, ndaj kuptohen mirë prej fillestarëve të gjuhës. Uroj shumë që ky të mos jetë rasti i tij, sepse kam krijuar simpati, kjo edhe për faktin se në kabinetin e tij shumica janë njerëz të letrave. A janë qeverisës të mirë njerëzit e letrave? A ndihet kjo prani në jetën kulturore franceze?
Urim Nerguti: Emmanuel Macron, në maj 2017, siç është shprehur një politikan i së djathtës franceze, ka bërë « vjedhjen e shekullit ». Pa kurrfarë partie deri një vit më parë, me gjasat thuajse zero për ndonjë fushatë presidenciale, ai arrin të fitojë mëse bindshëm. Mendoj se fitorja e Macron duhet lexuar si një mbingopje, një pështirosje me fytyrat legjendare të politikanëve. Të shohësh fytyrën e Gramoz Ruçit dhe Sali Berishës që prej 27 vjetësh në politikë, kjo nuk kalon mirë për Francezët. Sigurisht që në Francë nuk bëhet fjalë të kemi kriminelë në parlament, këta janë më tepër në burg, ose duke u ndjekur për aty. Kuptohet që edhe zgjuarsia, aftësia, dhe njëfarë hovi rinor (vetëm 39 vjeç, fundja !) i Macron kanë bërë të vetën. Franca, si një vend thellësisht konservator përsa i përket filozofisë së pushtetit, i dorëzon çelësat një presidenti-mbret 39 vjeçar. Megjithatë, Macron nuk është një njeri i dalë nga hiçi, nga makaronat e skutave të pista të Parisit, por ka një shkollim për t’u admiruar : ish-asistent i një filozofi të nderuar si Paul Ricoeur, një filozof francez protestant në një Francë katolike, vepra e të cilit është e përqëndruar kryesisht rreth nocionit të kuptimit. I duhet gjetur gjithmonë një kuptim asaj që bëjmë.
Çështja e raportit mes njeriut të letrave dhe qeverisësit të mirë, është më e ndërlikuar se kaq, sepse në histori kemi plot shembuj që letrari apo filozofi shpesh gabohej në parashikimet e tij. Si rast flagrant mund të përmendim Heidegger, megjithëse ai nuk ishte ndonjë qeverisës më i lartë sesa një rektor universiteti për disa muaj.
Në kushtet shqiptare, jemi shumë larg kësaj mëdyshje mbi politikanët-letrarë, sepse ne jemi ende në fazën e Al Kapones dhe më tepër na duhet një Kevin Kostner që di ta përdorë pisqollën mirë, sesa një filozof që edukon popullin.
Arlinda Guma: Nëse do të dilnit një pasdite për kafe me personazhin e Holden-it të romanit “Kapësi në thekër”, i J.D.Salinger-it, cilat do të ishin temat e bisedave që do të donit të bënit me të? (Natyrisht, përveç pyetjes se ku shkojnë patat e egra kur liqeni ngrin. Unë ende nuk ia kam gjetur përgjigjen.)
Urim Nerguti: Në fakt, nuk kam kurrfarë dëshire të dal një pasdite me Holden Cauldfield, për vetë arsyen që ai është vetëm një 16 a 17 vjeçar që flet në zhargon, e që nuk mund të mbajë një bisedë më të gjatë se 5 minuta. Holdeni është një tip që gjithkush prej nesh e ka njohur dikur, një si harrakati i klasës që s’çan kokën për asnjë, por që ka sidoqoftë një vështrim goxha të mprehtë mbi gjërat e kohës. Dhe kjo kohë i duket më e qelbur se kurrë. Ç’është e vërteta, ai është një personazh atipik sepse dëshiron pikërisht të kundërtën e asaj që dëshirojnë fëmijët : dëshiron të mos rritet. Të mos futet në botën e të rriturve, ngaqë kjo botë i duket e egër dhe e rreme. Në përgjithësi, fëmijët mezi presin të rriten, pa dyshuar fare se kjo rritje do të shoqërohet me luftra të vazhdueshme në jetë. Holdeni ka meritën se e ka kuptuar që rritja nuk është kushedi çfarë, dhe do të pëlqente më tepër lojrat e fëmijërisë. Shkurt, nuk do të rrija as dy minuta me Holdenin, sepse duke qenë se vetë jam i rritur, do të m’i lëshonte ca ironira të përziera me sharje dhe do të më linte aty, duke shkuar për vete në ndonjë hotel dhe humbur virgjërinë me ato pesë dollarë që i kanë mbetur në xhep.
Arlinda Guma: A e njohin francezët mjaftueshëm letërsinë shqipe? Duket sikur Franca, më shumë se çdo vend tjetër ka botuar vepra të autorëve shqiptarë. A flitet ndokund në ndonjë media për këta autorë, apo thjesht janë botime me vetëfinancim, që në Shqipëri shiten si suksese?
Urim Nerguti: Kjo është një temë e gjatë. Franca ka njëfarë tradite në lidhjet me Shqipërinë, që nga lufta e parë botërore, me kolonelin francez që mbrojti Korçën për të mos u janullizuar nga Grekët. Më vonë vazhdoi me hapjen e liceut francez të Korçës, nga i cili dolën burra shteti dhe pusht-eti. Franca ka gjithmonë një mendësi koloniale alla republikë e Tretë, me të famshmin Jules Ferry që mendonte (mbase me të drejtë) të përhapte kulturën frënge në gjithë botën, aty ku të shkelte këmba franceze, nëpër koloni për shembull. Kështu, Franca ka krijuar një traditë shumë të mirë shkëmbimesh kulturore, por duke qenë pakëz më finoke se kaq, sepse ajo është krejt e vetëdijshme që, në këtë shkëmbim kulturor, për shkak të peshës së stërmadhe të kulturës së saj, e fituar do të jetë ajo. Është fakt se shtëpitë botuese franceze përkthejnë jashtëzakonisht shumë nga kultura të tjera të botës, në të njëjtën kohë që i eksportojnë më së miri figurat e veta. Për t’u njohur me letërsinë shqiptare, Francezëve iu është dashur të kalojnë nga Ismail Kadare. Francezët e viteve 60 apo 70, ishin ende të ndarë përsa i përket dobisë së socializmit sovjetik, Partia komuniste ishte goxha e fortë. Kuptohet, të rrallë ishin ata që nuk ishin sqaruar mbi diktaturën staliniste, Doktor Zhivago e kishte bërë punën e vet, e më vonë Solzhenicini. Gjenerali i ushtrisë së vdekur, pavarësisht një damari të fryrë nacional–komunizmi, mbetej një roman i mirë, dhe Francezët nuk mundeshin tjetër veç ta pëlqenin. Kuptohet, për komunistët e Enver Hoxhës, ky ishte një rast i artë për t’u eksportuar paksa, pas izolimit të tmerrshëm që solli prishja me Hrushovin. Nuk di kush ka qenë më finok : a Kadareja që shfrytëzon Enver Hoxhën për t’u ndërkombëtarizuar, a Enver Hoxha që shfrytëzon Kadarenë për t’u ndërkombëtarizuar, gjithashtu. Kjo çështje ishte kryekëput një « thyerje bllokade » : Kadare për ambicjet e veta si shkrimtar (krejt të kuptueshme), dhe Enver Hoxha për ambicjet e veta si diktator (krejt të kuptueshme dhe këto). Gjithsesi, kjo bëri që Kadare të përflitej në Francë si një shkrimtar i mirë, që duhet ndihmuar sepse jeton në një vend diktatorial, por sidoqoftë me një diktator frankofon. Kjo pastaj ka hapur udhën për ndonjë shkrimtar tjetër shqiptar, por duhet thënë se kjo mbetet shumë anekdotike. Sot për sot, letërsia shqiptare njihet në Francë me emrin Kadare. Por të mos keqkuptohemi : Kadare nuk është i njohur në Francë siç mund të jetë Kundera apo Philip Roth, të cilët janë më të referencuar e më të përmendur. Shkak, mbase, dhe një humbje e interesit perëndimor për vendet e Lindjes, pas rënies së komunizmit.
Nuk di gjë për vetëfinancimin e autorëve shqiptarë. Herë pas here shfaqet diçka (Vorpsi, Mustafaj, apo Kongoli), por pa rënë në sy, e pa u bërë objekt i ndonjë diskutimi letrar. Por, siç thashë më lart, mirë është dhe me kaq. Sepse unë pres gjithmonë romanin e madh për traumat e Shqiptarëve, 1990, 1997, 1999. Sa kohë që s’më ka ardhur ky roman i madh, të them të drejtën nuk më intereson shumë se çfarë botojnë Shqiptarët në Francë. Iu uroj suksese, megjithatë.
Arlinda Guma: Cilat janë ato perkthime tuaja, që do i veçonit nga të tjerat? Po autorët që ju lodhin? Po ata të cilëve mund t’ju keni hyrë ndopak në hak? E kam fjalën për autorë, të cilëve nuk keni mundur t’u qëndroni besnik mjaftueshëm gjatë përkthimit.
Urim Nerguti: Përkthyesit janë si shkrimtarët : lëvdojnë gjithmonë punën e fundit. Për shkrimtarët, edhe e kuptoj, sepse fundja ata s’mund të mos bëjnë pa këtë idenë e më së mirës që vjen gjithmonë më pas. Por për përkthyesit, mbase mund të jenë më objektivë ngaqë fundja nuk janë veprat e tyre, s’kanë bërë gjë tjetër veç përkthyer. Por do të doja të tërhiqja vëmendjen mbi disa tituj, prapëseprapë. Së fundi kam përkthyer një roman madhor të Mathias Enard, ZONA. Është një roman i çuditshëm sepse është i ndërtuar në një mënyrë origjinale : ka vetëm një fjali e cila shtrihet në rreth 500 faqe (në botimin frëng). Megjithatë, ka një këputje të vogël me ndërfutjen e një romani (po ashtu të trilluar) që personazhi kryesor i librit, Francis Servain Mirkoviç, e lexon në tren. Ky përkthim ka qenë nga më të zjarrtët për mua, për arsye se më duhej të mbaja një ritëm të shfrenuar ku sintaksa nganjëherë fluturonte, ku shkeljet e syrit apo nënkuptimet janë të shumta, ku anekdotat erudite janë vërtet marramendëse, shkurt, ka qenë një lumturi e plotë. Çuditërisht, nuk kam hasur në vështirësi, me ta ndezur motorin dhe u futur në kokën e këtij ish-koloneli kroat gjatë luftrave të Jugosllavisë së 91-it, nuk ndalesha më. Enard nuk është një shkrimtar i panjohur për lexuesit shqiptarë sepse shtëpia botuese Buzuku ka botuar dhe dy romane të tjerë të Enard, ku për shembull romani BUSULL flet për disa lidhje të hershme mes Orientit dhe Oksidentit, lidhje të cilat ngjarjet e sotme që po ndodhin në Orient, na kanë bërë t’i harrojmë.
Gjithashtu, do të përmendja dhe përkthimin e një tjetër romani madhor si DASHAMIRЁSET të Jonathan Littell, roman i cili ka kaluar në një heshtje të plotë, për arsye nga më idiotet. Mbi 1000 faqe që trazojnë gjithë Luftën e Dytë botërore, e ku gjejmë faqe shumë të bukura me këndvështrime letrare dhe filozofike mbi Europën e paraluftës.
Një tjetër titull që mund të kthehet në një çështje bisede mes të rinjve të Shqipërisë, është dhe SEKS DHE GЁNJESHTRA, libri më i ri (shtator 2017) i autores franko-marokene Leila Slimani, fitueses së çmimit Goncourt 2016 me KЁNGЁ E ЁMBЁL, gjithashtu në shqip tek e njëjta shtëpi botuese, Buzuku. Ky libër trajton disa probleme të mprehta të shoqërive muslimane apo dhe me traditë muslimane, dhe kryesisht problemin e lirisë seksuale, ose lirisë për të vendosur lirshëm mbi trupin tënd. Këto shoqëri jetojnë në një lloj skizofrenie, në një jetë me dy korsi, pak a shumë si Shqipëria… Mendoj se ky libër do të na fuste në mendime mbi mënyrën tonë të të shikuarit të grave dhe lirisë së tyre.
Dhe së fundi, por që do të dalë besoj shpejt, është dhe një përkthim i KONTRATA SHOQЁRORE të Jean-Jacques Rousseau, kësaj here një përkthim i plotë e i mbushur me shënime të hollësishme për një kuptim sa më të mirë. Besoj do të jetë një ndihmë e mirë për studentët e Shqipërisë dhe Kosovës. Edhe ky libër do të dalë tek Buzuku.
Ka dhe shumë përkthime të tjera që do të shfaqen në panairin e librit në Tiranë, por u mjaftova me kaq.
A.G. – Çfarë ju mërzit dhe çfarë ju gëzon më shumë kur jeni në Tiranë? Dalloni ndonjë progres kur vini këtu? Si ju duket raporti midis betonit të kullave dhe atij betonit tjetër mendor?
U.N. – Në Tiranë vij rrallë. Jam një provincial i përjetshëm dhe, për çudi, i lumtur që jam. Kështu, Tirana as më mërzit, as më gëzon. Jam kalimtar. Por në përgjithësi, nuk mërzitem aspak në Shqipëri, jam shumë i lidhur me dy gjëra : familjen dhe librat. Me këta dy pranë, nuk e ndjej fare kalimin e kohës, nuk gjej asnjë arsye për t’u mërzitur.
Përsa i takon zhvillimit të Tiranës, siç e thashë, e marr siç është, pa asnjë gjykim. Nuk jetoj në të, kështu që nuk më intereson. Nëse Tirana është bërë e pajetueshme, është bërë nga banorët e saj, votues dhe të votuar, e jo nga Vladimir Putini apo Harvey Veinstein. Iu takon banorëve të Tiranës që ta bëjnë të jetueshëm qytetin e tyre. Për aq orë sa kaloj në Tiranë, nuk është se më shkurtohet jeta nga pështyrjet në tokë apo të folurat si në bjeshkë nëpër restorante. E gjej lumturinë time kudo, s’kam nevojë për dekorin e jashtëm.
Ndërsa betoni mendor, është gjë tjetër. Ka dy lloj betonesh mendore: njëri, është ai që vjen nga mosleximi, dhe tjetri, nga leximi i « keq ». Më shkoqur : ka beton mendor kur një i ri në Tiranë nuk di apo nuk është i interesuar se çfarë ndodh sot me idetë në botë, të paktën në Perëndim. Dhe betoni i dytë, është ai kur një i ri në Tiranë lexon vetëm një tip ideje, një tip shkolle, dhe nuk di apo nuk interesohet për idetë e tjera. Po ta them edhe më qartë, sot në Tiranë kemi betonin e pagdhendur dhe betonin e gdhendur marksist. Të rinjtë ose nuk lexojnë, ose lexojnë Marx, Engels, Chomsky, Badiou, Rancière, Bourdieu, domethënë ajkën e ndritur të një gazete franceze, Le Monde diplomatique, e cila bën kërdinë në mjediset rinore altermondialiste alla Gjenova apo Seattle në SHBA. Që të dy janë duke ndërtuar një beton : ai që s’lexon, betonin e trurit të vet të ngrirë, e ai që lexon këto që thashë dhe asgjë tjetër, betonin ideologjik që i bën të flasin në një zhargon të caktuar, pa kurrfarë nuance. Më vjen keq për të dy. Por keqardhja s’ka shpëtuar askënd, asnjëherë. Më tepër se të merrem me ata tituj librash që mendoj se fusin në diskutimet tona dhe nuancën e harruar, nuk kam ç’bëj. Domethënë, nuk kam ç’bëj asgjë tjetër veç t’i jap fund kësaj interviste dhe të kthehem tek librat e mi.
Bisedë me shkrimtarin Flurans Ilia, mbi letërsinë, jetën në emigrim; telat me gjemba fizikë e mendorë, dhe arktikun e ftohtë, ku siç thekson ai “shkrimtari kridhet në ndeshje me një forcë gati mbinjerëzore, sikur ‘njeriu pa strehë’ me të gjithë vitalitetin e përballjes, pa kushte”.
“Të ndeshesh me arrogancë stallierësh, ndihesh si delja e zezë në kohë të tufëzimit”, shton ai në lidhje me marrëdhënien shkrimtar-botues, ndërsa ka për zemër të nënvizojë se shqiptarët në emigrim i duken më të njerëzishëm se në dheun e tyre.
Jeton prej vitesh në Kanada dhe është autor i vëllimit me poezi “Atavizëm” (Jonalda, 2000), “Baraka e kopshtit të mollëve” (Përmbledhje me tregime Eugen, 2003), “Thembra e kujteses (Përmbledhje me tregime “Ideart”, 2008) dhe i romanit “Jashtë sezonit” (Buzuku, 2013).
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Si gjendet një njeri i letrave në Kanada? Duket sikur ka diçka të magjishme arti aty. Ndoshta jam subjektive në këtë konstatim për shkak se një nga artistët e mi më të dashur; Leonard Cohen, ishte pjesë e kësaj aureole magjepsëse… por ndonjëherë më duket sikur Kanadaja juaj e njerëzishme është kundrahelmi më efikas ndaj atij kapitalizmit arrogant amerikan, të cilin ne shqiptarët mezi presim ta provojmë në kurrizin tonë nëpërmjet lotarisë …
Flurans Ilia: Nga një gojëdhënë mësojmë se njeriu i parë në Amerikën e Veriut, binjakët e autoktonëve të sotëm, supozohet të kenë ardhur nga ngushtica e Beringut, midis Siberisë dhe Alaskës rreth tridhjetë mijë vjet më parë. Këta eksploratorë primitivë, sot të njohur si eskimezë, pyesin veten në atë çast vendimtar ballë dy kontinenteve, dy botëve, nëse duhet të kthehemi pas dhe ripërballemi me të këqijat tona të gjer’ tanishme? Apo duhet të rrezikojmë dhe përpiqemi të kapërcejmë nga njëri breg në tjetrin? Ky vend arktik teje i ftohtë, ku prania e njeriut mund të përngjajë si një çudi, midis bishave dhe brigjeve, ky çast, kjo dilemë, kjo vramendje si violinçel, kjo borë e pashkelur, si fleta e bardhë ende e pashkruar, përngjan me mjedisin në të cilin gjendet njeriu i letrave në Kanada. Nga legjenda mësojmë se njëri nga bashkëbiseduesit e atyshëm quhet Natak. Natak në gjuhën autoktone Inuktituk të Inuitëve përkthehet “i pa strehë”. Përpos qiellit dhe ëndrrave njerëzore ai mbart një veti, guximin për t’u përballur me të panjohurën, për t’i shpëtuar urisë, të këqijave dhe barbarisë, të ftohtit ekstrem. Magjia e artit i përngjan pikërisht kësaj vendim-marrjeje pa kompromis. Shkrimtari kridhet në këtë ndeshje me një forcë gati mbinjerëzore, sikur “njeriu pa strehë” me të gjithë vitalitetin e përballjes, pa kushte. Ai hyn në këtë “aventurë” për t’i shpëtuar vetvetes, së pari. E gjithë kjo aureolë magjepsëse është një dëshmi e pashoqe e njerëzores në këtë peizazh të ftohtë ku temperaturat shpesh zbresin gjer në -30 gradë nën zero. Leonard Cohen, Richard Desjardins, Neil Young, etj, të cilët kam pasur fatin t’i shoh dhe lexoj “për së gjalli” në këtë jetë, janë eksploratorë të fjalës. Ata kanë kuptuar këtë çast fatlum ku fjala nuk i përket më atyre, as Zotit, as temperaturës zero, madje as zeros absolute, por të gjithëve ne. Ndaj poezia e tyre ka forcë përballë arrogancës, brutalitetit, që dhunon të qenit njerëzor në ditët tona. Që e shndërron njeriun në ingranazh. Fjala pra bëhet kundrahelm. Lum ai që lotaria e fatit e ka hedhur në këtë sprovë vendimtare. Sepse aty kupton se kush është thellë në thelb. Mendoj se për cilindo dhe në çdo kohë, dyert e fatit janë të hapura po qe se përpiqesh, përpiqemi. “There is a crack, a crack in everything. That’s how the light gets in.” – shkruan Cohen. Personalisht besoj se, njohja e vetvetes ngelet pika vendimtare në jetën e një njeriu dhe shoqërie. Të gjitha optikat optimistike të “njeriut të ri” & “së ardhmes së ndritur” ngelen një bla-bla-bla propogandistiko-pornografike, çmimin e taksuar të së cilës je ti ai që do e paguash sërish.
Arlinda Guma: Romani juaj i fundit “Jashtë sezonit” është botuar prej një shtëpie botuese kosovare; “Buzuku”. Përse nuk bashkëpunuat me një shtëpi botuese në Tiranë? Nuk ishin miqësore me ju? Kohët e fundit vërej gjithnjë e më shpesh se shkrimtarët e Shqipërisë i drejtohen Kosovës për botimet e librave të tyre. Çfarë po ndodh me Tiranën? Janë arrogantë botuesit që jetojnë këtu? (Ky projekt bisedash mirëpret para së gjithash përgjigjet jodiplomatike…)
Flurans Ilia: Në vitin 2005 kthehem në Tiranë pas njëmbëdhjetë vitesh mungesë. Rikthehem me një trastë përvojë njerëzore mbi shpatulla, me libra dhe autorë, me një kontinent magjepsës në gjoks, sy e krahë. Vendosem mu në zemër të ndryshimit për tre vite. Frut i këtij ndryshimi është libri im “Thembra e kujtesës” (2008). Përveç kontaktit të drejt’-për-drejtë me njerëz të letrave, ndihmesë e jashtëzakonshme kjo, u përpoqa të kuptoj se si funksionon mekanizmi i artit në gjuhën tashmë të betonuar të atdheut. Në këto vite përvojë kuptova se Shqipëria ka njerëz, nga ata që shkruajnë dhe lexojë përmes sakrificës për të mbijetuar, ka njerëz që e duan të bukurën dhe dijen dhe refuzojnë të jenë ndryshe, ka botues inteligjentë dhe të përkushtuar për të cilët kam respekt, sepse nuk është e kollajshme puna me librin. Sikurse ka njerëz që për nga natyra e kushteve njerëzore, në mesin e të cilave janë brumosur, ngelen të pandryshueshëm. Nga antikiteti kemi një shprehje e cila thotë se ka dy lloje njerëzish në këtë botë, barbarë dhe të qytetëruar! Respekti im maksimal ka qenë përherë me bujkun që është fort i lidhur me tokën! Nuk ka asgjë të keqe në këtë botë me qenë bujk, por të qenit “bujkrob” si mentalitet dhe filozofi, të lidh pazgjidhshmërisht aq fort me interesin plebejan, sa je i paaftë të shkëputesh më tej. Në librin e Abetares shqip që sapo më erdhi nga atdheu, i lexoj në mbrëmje tim biri :
“Shih, pa shih,
Ka dhe më keq,
Për një b,
Që ti e heq,
Fjala bujk
Bëhet ujk.”
Ngërçi aktual i librit në Shqipëri vjen nga kjo supernova. Nga ky lapsus. Nga kjo pikë nevralgjike. Më lejoni të jem i drejtpërdrejtë me sinqeritetin tim. T’i kërkosh lekë autorit për botimin e librit të vet është makabre, fyerje që i bëhet njeriut, krijuesit, artistit dhe të qytetëruarit. Të botosh dhjetëra libra pa redaktim (me gabime drejtshkrimore) si me qenë tulla parafabrikat për hir të interesit, është njësoj si të kesh një ereksion të shpejtë, e jo të plotë, në këmbë, në sipërfaqe, me veten tënde e më tej me shoqërinë. Të ndeshesh me arrogancë stallierësh, ndihesh si delja e zezë në kohë të tufëzimit. Të mos gëzosh të drejtën minimale kundrejt të drejtave të autorit, shpërndarjen, si edhe subvencionim të kulturës dhe librit, është papërgjegjësi, e cila fillon prej rregullatorit dhe mekanizmave, kundrejt principeve të botës së qytetëruar në të cilën kërkojmë të hyjmë. Të gjitha këto mjaftojnë në procesin e ftohjes së lexuesit. Por të gjitha këto mjaftojnë njëherazi të besosh se cili je. E kemi këtë të drejtë për t’i thënë “ik pirdhu” të shëmtuarës sepse thjesht jemi, ndihemi ndryshe. Kur u largova nga ky mjedis dhe rigjeta kontinentin tim sërish, e kisha të kristalizuar në mendje romanin “Jashtë sezonit” (2014) por, më duhej një botues. Kështu u njoha me Buzuku-n, një sipërmarrje familjare me njerëz të përkushtuar me librin dhe kryesisht kundrejt autorit. Prishtina u bë streha e romanit tim të parë. Nuk kam për ta harruar. Kosovës i kemi shumë borxhe. Një nga këto borxhe është botimi i shtetasve të “republikës amë” matanë kufirit, në “territorin” e Kosovës! Për të qenë politikisht korrekt, përdorim termin “territor” dhe “kufi ndarës” kur në fakt(!), e përbashkëta është dhe do të jetë në jet’ të jetëve te shqipja, toka shqiptare dhe ndër shqiptarë.
Arlinda Guma: Babai juaj, gazetar, u nda nga jeta prej një aksidenti në krye të detyrës kur ju ishit vetëm tre muajsh. Cila është gjëja më e papërballueshme e të përditshmes së një fëmije që rritet pa figurën atërore? Sa ngushëlluese bëhet letërsia përgjatë këtij rrugëtimi të brishtë?
Flurans Ilia: Mendoj se gjëja më e papërballueshme e përditshmërisë është “boshllëku”. Çdo njeri ka përvoja individuale në raport me jetën. Kjo ndodh sepse jemi qenie unike. Pse jemi të tillë, universi ynë është i larmishëm. Unë jam një besimtar që formën e vet të besimit e ka të vendosur pikërisht te mungesa. Mungesa e babit ka konfiguruar tek unë praninë e Atit, me A të madhe, në një kuptim gjithëpërfshirës. Komunikimit me të dhe nëpërmjet tij me botën që më rrethon. Ky familjarizim më ka ndihmuar në dekodifikimin e shtresave semantike të gjuhës. Kuptimin e logjikës matematike si “gjendje dhe dëshmi reale”, si fakt i realitetit. Marrjen seriozisht të metaforës. Vendosjen e poezisë si formë gjuhësore të epërme. Ngushëllimi im shndërrohet kështu në bekim. Jam me fat që si bekim mbart zërin e nënës time, teksa ende fëmijë më lexonte fragmente nga Iliada dhe Don Kishoti, libra të trashëguar po nga im at’. Jam me fat që boshllëku im mbart aromën e fjalës, fletëve të një libri, letërsisë, përgjatë këtij rrugëtimi të brishtë. U çlirova nga kjo ndjenjë “boshllëku” pas gati dyzet vitesh, me ardhjen në jetë të tim biri. Procesi i rrugëtimit kishte kryer tashmë ciklin e vet. Unë që po rrëfehem në këto rreshta, nuk jam gjë tjetër këtë çast, veçse ura midis dy brigjeve. Nganjëherë Arlinda, mendoj se është mirë të kuptosh se cili je, nga vjen dhe ku shkon.
Arlinda Guma: Në mediat sipërfaqësore shqiptare, Kryeministri Kanadez përmendet zakonisht për faktin se si e sa po çmend vajzat në internet (!) Asnjë fjalë për faktin se vitin e shkuar ai mirëpriti 26.000 refugjatë sirianë duke ua uruar vetë mirëseardhjen në aeroport… Ёshtë vërtet kaq njerëzor dhe i përulur ky djalë? Apo është thjesht marketing? Dhe meqë jemi këtu; cilat janë politikat e qeverisë së tij për kulturën?
Flurans Ilia: E shprehët bukur, “mediat sipërfaqësore”. E ku e njohin në thelb Kryeministrin Kanadez dhe artin e të bërit politik këto media? Para ca ditësh po i hidhja një sy këtyre “medieve” ku ishin “totalisht” të shqetësuara për “poturet” e Kryeministrit Shqiptar. A thua se Shqipëria nuk ka probleme të tjera më thelbësore se veshja apo paraqitja e dikujt? I thithuri me hundë i “skupit mediatik” është i dëmshëm për shëndetin. Gjithkush e vendos marrjen e informacionit në bazë të formimit të vet. Dhe meqë erdhëm në këtë pikë, mendimi im për Kryeministrin aktual Kanadez është në sa vijon; Kanadaja me politikën e vet është për hapjen e kufijve ndërnjerëzore! Mos harrojmë se ky kryeministër vjen në një kohë ku konservatorizmi e ka mbledhur botën si japrak nën gjethen e dollarit. Të qenit liberal nuk do të thotë domosdoshmërisht të jesh “libertin”. Përkundrazi dëshmon se në një botë të egër si kjo e sotmja, vlerat e lirisë janë kriter themeltar që mbathin me atribute njerëzore kohën tonë. Ky planet, që është i yni, duhet të jetë një vend i banueshëm për të gjithë së bashku. Kjo zë vend edhe në spektrin e kulturës, e sidomos në atë të fjalës së lirë, ku Kanadaja me politikat e saj është një atdhe i avangardës sociale.
Arlinda Guma: Jeni arratisur prej Shqipërisë në një moshë kur njeriu formëson atë që do të bëhet më vonë. Në vend të shkonit të jepnit provimin e gjuhë-letërsisë, ju u gjendet papritur në statusin e vështirë të refugjatit, në fillim në Greqi, pastaj Europë, më tej Amerikë, e përfundimisht Kanada. A e dëmton, apo më mirë të themi, a e çorodit krijimtarinë e një shkrimtari largimi prej dheut amë? Ju flisni shtatë gjuhë, dhe unë gjithmonë kam menduar se mësimi i një gjuhe të huaj është mënyra më e mirë për të depërtuar në psikologjinë e një kombi. A e ka bërë kjo krijimtarinë tuaj më të hapur e pa kufij (e kam fjalën për ata telat me gjemba që ju kapërcyet kur e latë Shqipërinë…)
Flurans Ilia: Jam larguar herët nga Shqipëria. Arratia ime e parë daton pikërisht ditën (më saktë natën) e festës së Republikës, më 11 Janar të vitit 1991. Sezon provimesh. Sezon telash me gjemba që prisnin të binin nga dita në ditë. Sezon kufijsh. Sezon ëndrrash. Zhgjëndrrash kolektive. Jashtë sezonit, tepër i ri për të kuptuar se sprova të tilla mund të të kushtojnë jetën. Tepër i ri për të kuptuar se shkolla e jetës është një nga rrugët më të vështira drejt vetvetes. E vetmja. Përvojë e asaj përmase për të cilën nuk ke as më të voglin kthim pas (njësoj si Natak për të cilin folëm më sipër). Përvojë që shndërrohet kryesisht në bukë (shqip), dhe book (anglisht) kur është e nevojshme (po buzëqesh!). Përvojë që i hap të tjera shtigje kureshtjes, dijes. Njohja e gjuhëve të vendeve ku ke bujtur ndihmon së pari për të kuptuar këtë “ngjasim rastësor” midis këtyre dy fjalëve ku të ka hedhur fati prej njeriu, midis fjalës “bukë” dhe “book”, ndihmon për të kuptuar tjetrin në “librin e bukës tënde”. Kjo është një liri e pashtershme për të gjetur burimin prej ku rrjedh realiteti i ditëve të tua. Mendoj se të qenit jashtë atdheut është dhe nuk është dëmtues për shkrimtarin. Kjo lloj largësie është i gjithë sekreti i formulës magjike midis teje dhe atdheut. Për këtë shkrimtari nuk flet kurrë në publik. Kjo largësi bën pjesë në alkiminë e fshehtë të asaj që shkruan. E vetmja pengesë reale e shkrimtarit që jeton jashtë atdheut është barriera e gjuhës në vendin ku jeton. Kufi i padukshëm ballë të cilit shkrimtari përgatit arratinë e tij të ardhshme. Ku? Cilën arrati në fund të fundit? Qysh nga lindja, ndryshe nga zanatçinj të tjerë, ai është i lidhur pazgjidhshmërisht me këtë nyje, dhimbje e ëmbël, gordiane.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për bashkëkohësit tuaj letrarë shqiptarë të pas nëntëdhjetës? A ka ndopak shpresë letërsia e re shqiptare? A vazhdojnë autorët e kësaj periudhe t’i kenë telat me gjemba të autocensurës në mendje? Cilët janë autorët që ju terheqin prej kësaj letërsie?
Flurans Ilia: Vështirë të flasësh për bashkëkohësit sepse duhet të kalojë më e pakta edhe një çerek shekulli tjetër që të kristalizohet fytyra e kësaj periudhe të letërsisë. Jam krenar për bashkëkohësit e mi. Po. Ndaj dhe nuk dua të përmend emra për hir të respektit kundrejt punës në vazhdim të këtyre kolegëve. Ata janë, vlojnë brenda këtij çasti ku po flasim, dhe kjo më bën të ndihem. Ndjesi optimiste kundrejt kësaj periudhe letrare të vendit tim ngaqë ka vlera dhe prurje të furishme. Ajo çka unë druhem është vdekja klinike e ideve. Padyshim më tiranikja nga të gjitha llojet e censurave, autocensura! Sa artistë ka që për hir të të vetëndierit “në bashkësi” janë pjesë e një opinioni gjithëpërfshirës kundrejt tjetrit vetëm e vetëm për të marrë një copë vëmendje mediatike, 100-gram publicitet të shpifur? Urrejtja, qoftë kjo e lidhur përdhunësisht edhe me mungesën e materiales, xhelozia intelektuale, heshtja, arma më vrastare, indiferenca, arma më e sofistikuar, qoklliku – ti shkruan për mua unë do shkruaj për ty se jemi pjesë e së njëjtës mendësi pavarësisht nga vepra, e kush e pjerdh veprën?, as që lexohemi midis nesh!, debatet pa bukë, ekzaminimi i kockave të tjetrit, shfarosja e tjetrit në rrafshin intelektual dhe mendimit të lirë, a janë pjesë përbërëse e jona të gjitha këto? Po apo jo? A jemi ne të aftë të bashkërendojmë opinionet tona për njëri tjetrin pa qenë njëkohësisht të çliruar nga të gjitha këto atavizma? A jemi të aftë që për një të vetme herë në jetë të mos bëjmë të shumëdijshmin dhe ta hedhim tej maskën eskiliane të të pasurit të së drejtës gjithmonë me vete? A jemi vërtet individë të lirë? Mendimtarë të lirë? Pa qenë të survejuar apo më keq, autocensuruar?! A kemi te drejtë, guxim, apo më thellë dëshirën e mirë që të çrrënjosim të keqen e përbashkët, këtë ndjesi primitive, që qarkon të trashëguarën e hershme për t’i dhënë një tjetër hov dialogut të përbashkët në të ardhme? Vë bast që heshtja kundrejt këtyre pikëpyetjeve është akoma edhe më e madhe. Kjo është si të thuash ajo fytyra e dytë e letërsisë shqipe, të cilën nuk do keni fatin ta gjeni në asnjë antologji këto 27 vite të fundit.
Arlinda Guma: Ka ndonjë organizim të komunitetit të artistëve shqiptarë në Kanada? A janë mirëdashes ata me njëri-tjetrin, apo edhe atje njëlloj si këtu në Tiranë; bërryla dhe një luftë e verbër e të gjithëve ndaj të gjithëve?
Flurans Ilia: Ka shoqata kulturore por jo një bashkësi të mirëfilltë shkrimtarësh dhe artistësh. Jemi ende të paktë në numër dhe ndoshta, jo edhe aq të fuqishëm ekonomikisht. Jemi të kapur në ngërçin e përditshmërisë për të paguar faturat e mbijetesës. Por kam vënë re një gjë që më habit jashtë mase. Shqiptarët kur janë jashtë vendit të tyre kanë një sjellje dashamirëse kundrejt tjetrit. Kanë dëshirën e mirë për t’u përqafuar me tjetrin dhe bërrylat duket sikur i kanë lënë pas, te Bërryli i Unazës së Tiranës. Një unazë e habitshme ku çdo pikë e vetme përbën rrethin. Asnjëherë nuk e kam kuptuar këtë ndryshim midis individit të gjendur brenda apo jashtë këtij qarku vicioz. Sepse në origjinë është po ai njeri.
Arlinda Guma: Mund të më përshkruani një çast prej procesit tuaj të të shkruarit? Vendin ku shkruani, orën dhe atmosferën… Pse jo, edhe dëborën jashtë…
Flurans Ilia: Bëj pjesë në atë grupim lëvruesish që shkruajnë jo sistematikisht. Jo ngaqë nuk dua. Thjesht, ngaqë nuk kam kohë. Koha ime është buka që duhet të sjell në fund të ditës, në shtëpi. Jam në pritje të vazhdueshme të atij çasti kur fjala është tërësisht e lirë, dhe vjen me atë bukuri vrastare të pashmangshme, me dinjitet çlirues nga vetja drejt supit tënd, si me qenë trupi i të fundit njeri mbi këtë tokë. Oraret ekstreme kur gjumi flakërin zgjimin, kur shtëpia flë si flogë e flakës ndër fjalë, aroma e kafesë, troku i kuajve të egër që rendin në drejtimin e së panjohurës brenda meje. Ky është çasti magjik prej nga ku fillon i gjithë ky proces prej të cilit kam kuptuar se nuk kam shërim. Është si punë droge, nevojë për të qenë esëll, domosdoshmëri të cilën askush tjetër nuk mund ta kuptojë, përveç hemorragjive të mia poetike. Më pëlqen kthjelltësia e zgjimit herët në mëngjes, pa zbardhur dita. Jam i bekuar brenda këtyre mureve. Në kuzhinë ku gatuhet jeta. Ku jetojnë shishet e mesazheve të një nate, njëzet viteve, apo shekulli më parë. Në studion time, një kthinë e mbushur me libra në të gjitha gjuhët, ku pleqëron nëna ime në sezone të caktuar të vitit. Në kanape, midis zërit të tv, pikëpyetjeve të tim biri, radios lokale, dhe vizuales kompjuterike. Shpesh ime shoqe më tërheq nga të gjitha këto për të më shpënë nëpër vende të bukura në jug, ku bën ngrohtë, si netët e Havanës, portokalliet e Floridës, Gjiri i Meksikës, drejt Karaibeve dhe Amerikës Latine, në udhëtime që mund të zgjasin si “realizmi magjik” ndoshta edhe për një natë të vetme, pas së cilës rikthehem po në ag drejt një tjetër realizmi, fletës sime të bardhë. Thjesht, ngaqë nuk mund të jem ndryshe.
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Flurans Ilia: Ju lutem! Kënaqësia është e imja. Ju përqafoj me pikën e fundit të rakisë që më kishte ngelur nga atdhèri dhe e ndamë së bashku përgjatë kësaj bisede për të cilën ju falënderoj. Mirë-u-lexofshim së shpejti. Uroj të ketë njohje dhe mirënjohje midis nesh dhe për shumë mote gëzuar!
Janar 2018
22 shtator 2017
Agron Tufa
U zgjova nga ecejaket e nxituara të tre të mëdhenjve që gatiten për shkollë. Periodikisht dëgjohen frazat e shkurtëra e alarmuese të Elvanës, me gjysmë zëri: “Akoma ti?! Po shpejt pra, se vajti vonë… Veeesa!”. “Po priiiit moooj, priiiit…”, – zëri i tejzgjatur , i pakënaqur i time bije. Kërkoj celularin: ora 7.35′. Ngrihem, vesh pantallonat dhe një këmishë dhe dal në koridor. Tashmë të gjithë kanë dalë në shkallë, te kangjellat; Elvana po i vesh një xhakovento të kuqe Nikut, i cili vazhdimisht ankohet: “Kam ftooohtë, maaa…”. E kuptoj se gjendja shpirtërore e kalamajve nuk është aq e mirë. Pa ka ku e ku më keq… “Je shtirë vonë mbrëmë?” – më pyet Elvana me rrokje të cesuruara përçudshëm ngase ka kapur me dhëmbë dhe po këput një fije peri, që varet nga kopsa e xhakoventos së Nikut. “Aty nga dyshi”, them duke m’u hapur goja. Në këtë kohë Niku kundërshton. Nuk i pëlqen xhakoventoja. Është ftohtë, a nuk the vetë se kam ftohtë, i thotë Elvana. Pastaj shton: “Shihe dhe babin, jeni njësoj – edhe ai ka veshur këmishë të kuqe”. Sytë e mëdhenj e dyshues të Nikut më shohin me dyshim. I shkel syrin dhe i buzeqesh. Po ai kundërshton: “babi nuk e ka të kuqee… është vishnje maaa… me kuadrata të zeza!”. Tre të tjerët kanë dalë në shkallë. Bubulina dhe Shendi thonë “paçim ba” dhe nisin të zbresin shkallët. Ditë të mbarë, u them, duke puthur dorën. Aty Vesa kujtohet: “O ba, ba, ba… do ma japësh një pesqind lekësh?”. “Ç’të duhet?”, e pyet si një perëndi e rreptë e ëma. “Ou, mua këto ditë më pihet shumë ujë!”, ankohet ajo. Kërkoj në portofol: lekshe të vogla nuk ka. I zgjas një dymijë lekësh të vjetër. “Po na saboton tashi, po mirë, mirë… ti e di”, ankohet Elvana. S’ka gjë, i them, Vesa është e përpiktë… e ke vënë re, që gjithmonë e sjell kusurin? Nuk më kthen përgjigje. E putha Nikun në kaçurrela dhe doli me të ëmën përdore. Në krye të shkallëve Elvana: “zgjoje Agun… lëre dhe nja gjys ore… po mos harro kur të dalësh, futi një pampers në çantë, përveç atij që do t’ia ndërrosh… pse po rri si i përhumbur?”. Ka filluar të zbresë. Po kujtoj një biçim ëndrre, i them. Një kamion më dru të thata. Po hahesha me shoferin për çmimin e shtrenjtë, por ai kundërshtonte, duke u betuar se janë dru nga shpatet e Korabit, të rritur në shullâ dhe se digjen mirë… Varja! Drutë në ëndërr janë mirë? Përkundrazi, them, janë shumë keq… Po varja! Ika, thotë. Shihemi te kafja… mos harro pampersat!
Tani dëgjoj vetëm hapat në shkallë dhe një ankesë të paqartë të Nikut. Nga jashtë thërrasin tre të mëdhenjtë e shkollës. E ëma u përgjigjet. Pastaj heshtje. Shtriqem. Nga tullat e vrimëzuara të pallatit futet një erë e lehtë, po pak e ftohtë. Por jashtë llamurit një diell tipik shtatori. Ora ka shkuar tetë pa dhjetë. Bëj tualetin e mëngjesit dhe kujtohem, se sot është një ndër ditët e rralla që s’kam lënë takim as në institut, as me kënd tjetër. Mund ta marr pa ngut këtë mëngjes. I afrohem krevatit ku fle i vogli: as që ka ndërmend të zgjohet vetë. Përgatis çantën e tij të çerdhes dhe bëj një çaj mali me mjaltë. Mëdyshem të hap televizorin për ndonjë informacion, por heq dorë. Qëroj një banane, hurb çajin e nxehtë dhe mundohem të përqendrohem tek fragmentet pluskuese të ëndrrës. Nuk më pëlqen ta kujtoj. Si mund të kenë qenë vallë ëndrrat e njerëzve të parë? Çfarë ëndrrash mund të kenë parë Adami dhe Eva me atë përvojë minimale në Kopsht? Midis asaj monotonie që përsëritet? Çfarë ndryshimi ka pasur midis realitetit dhe ëndrrave të tyre? Ndjej, se si me tahmin po lind një figurë, një imazh. Vendos (arbitrarisht), se ëndrrat e tyre duhet t’u kenë paraprirë zbulimit dhe zgjerimit të realiteteve të ardhshme. Dhe kjo është një ndër vetitë e poezisë. E di se përgjatë ditës, nën trysninë e ngjarjeve, ky motiv i paqartë do të shkërmoqet, nuk do të mbijetojë. Shënoj me stilolaps në një bllok të vogël: “Adami dhe Eva ishin dy poetët më të njohur në popullatën antropomorfe e joantropomorfe të Edenit…”.
Pikërisht në këtë moment dëgjohet një “baaaaa” e zgjatur, e përtueshme dhe e përgjumur. Në derën e dhomës së gjumit, qëndron Agu, me sytë që i puliten nga drita e diellit që hyn në paradhomë. Ka nxjerrë doçkën e vogël para syve për t’u mbrojtur dhe thotë ankueshëm: “Fike diellin! Fike diellin, baaa”. Epo, kaq ishte, them me vete. Këpus fletën e bllokut dhe e fus në xhep. Ul perden dhe shkoj ta marr të voglin në krahë. E pështet kokën në supin tim dhe thotë: “më flihet, baaa…”. E ndërroj dhe teksa e vesh synoj t’ia nxjerr gjumin duke lodruar me të, duke e kilikosur. Por duket që është si i pirë nga gjumi, i butë dhe i ngrohtë. Megjithatë kundërshton kur i vesh pantallonat: “Jo këtë… hiqe baaa… Agu do me spiderman… te lutem ba”. Kërkoj dhe më në fund i gjej: ja i them, i gjeta! Nuk kundërshton më, por pyet: “Baaa! Ku mamii?” Na pret jashtë, i them. “Ku Noko?” Dhe gjyshi po vjen, i them.
Dalim. Ora është 8.45′. Njëmend për shkallësh po ngjitet gjyshi me një gazetë “Panorama” në dorë. Kështu, mbyll dyert dhe dalim. Agu do veçse në krahë. Gjyshi tenton ta marrë vetë në krahë, si gjithnjë, por ai ka vendosur të mos e ndërrojë vendin. Gjatë kohës që hyjmë në çerdhe vë në punë truket e zakonshme për t’ia hequr mendjen: i prek me gisht të gjitha figurat e vizatuara në mure, kafshë, lule, flutura, duke i emërtuar së bashku me të, derisa ngjitemi në katin e dytë, te teta Ina. Ky është çasti i vështirë. E puth dhe i them: kur të vij të të marr, do të blejmë ripse (lëpirëse në gjuhën e tij). Nuk ia dal të ndahem pa të qara. Zbres shkallët duke dëgjuar zërin e zgjatur e të përlotur: “ba-biii”. Po e di se nuk zgjat shumë.
Jashtë, te kafja e Dikut, pret Elvana. Thotë se gjithçka shkoi mirë. Por kafen nuk do ta pimë: ka lënë orar për librezat tona shëndetësore dhe nuk ka kohë. Shoferi i Institutit më pret me sinjale të ndezura pak më tutje, ndanë trotuarit. Hipim në makinë. I biem nga Drejtoria e Higjenës. Lëmë aty Elvanën dhe unë vazhdoj ditën time, e cila, siç thashë, është një nga ditët më të pangarkuara. Por kujtohem se 22 shtatori është një datë e veçantë në kujtesën time (si shumë prej datave 22). Ka nisur kjo, që me 22 shtator 1994 kur u nisa për së pari me shtatë vjet studime, në fillim, në Institutin “Gorki” në Moskë. Mandej datat 22 shpeshtohen këmbëngulshëm në jetën personale e familjare. Pra, ka plot arsye për të reflektuar rreth kësaj shifre, por këto i kam bërë më parë dhe sot nuk jam aspak në gjendje.
Bibliotekë e kthim
Me drojën se zyrën e ISBN-së në BK do ta gjej të mbyllur, ngase ora shkoi 11.30 (në 12.00 ka një pushim të shkurtër kafeje) u nisa në këmbë, më hap të shpejtë. Në telefon kisha dy thirrje të humbura, njëra e përsëritur. Ishte motra nga Peshkopia. E mora dhe i thashë që në fillim se kam pak kohë. E pyeta “a jeni të gjithë shëndoshë e mirë?”. Ishte thjesht telefonatë e zakonshme. Bisedova gjatë rrugës i shtendosur. Motra ankohej, se prej dy muajsh nuk kanë asnjë pikë ujë. Skandal. Gjithë qyteti pa ujë dhe askush nuk shqetësohet, askush nuk ankohet. Pse nuk i drejtoheni deputetëve që keni zgjedhur, i them, se ju i keni nga të gjitha llojet, apo jo? Epo të gjithë tërhiqen kur vjen puna këtu. Ç’më duhet mua, thonë, pse të dal unë? Dhe kështu, vazhdojmë të mbetemi pa ujë… Për telefonatën tjetër nuk kam kohë. Fatmirësisht e gjej në zyrë punonjësen, për më tepër, qëllon të jetë një ish-studentja ime e filologjikut. Mbaruam punë shpejt e gjithë përzemërsi.
Telefonatën e dytë e bëj pasi dal, në rrugën e kthimit. Është kolegia ime, B., asistente e Letërsisë së Huaj të shek. XX. Ka korrigjuar provimet e vjeshtës dhe më flet për rastin e një studentjeje përsëritëse, për të tretë herë, e për të cilën më kishte “ndërhyrë” një koleg: shihe mos e shtyn, sa të kalojë. Prof, më thotë B., kjo goca e ka fletën krejtësisht bardhë… si t’ia bëjmë? Kështu nuk kalohet, thotë. U mor vesh, i them, as që bëhet fjalë… hëm… a e di çka? Bëji një foto asaj fletës së bardhë dhe veri 4!
Pjesën tjetër të rrugës e bëj duke rezistuar të mos mendoj për zyrtarin e Dosjeve, për etalonin moral që ka proklamuar gjithë këto vite. Më erdhi inat që nuk po më vinte inat…
Sërish në institut
Bisedë telefonike me Drejtoreshën e Hapjes së Dosjeve për datën 10 tetor. Çfarë mund të bëjmë diçka përkujtimore për 10 tetorin 1946? Është “Gjyqi i deputetëve”, thotë. E di, i them, ne kemi botuar vjet dy vëllime me “Akte gjyqësore politike” të këtij grupi. Dokumentat janë. Bukuri, thotë, a vjen te ne nga e marta ta bisedojmë? Po, i them, e saktësojmë më mirë nga e hëna. Dhe sakaq mu vizatua zyra e saj, specialistët e lartë dhe, midis tyre, profili vetullan me mustaqe e syze i zyrtarit që u kap në kufi, pasi la shtatzanë të kushërirën. A e di vallë Drejtoresha këtë histori të zymtë? Është rasti t’i kërkoj të bëjë publike dosjet e zyrtarëve të lartë me të cilët punon. Pastaj ia nis edhe me kërkesë, institucionalisht.
Dreqin, nuk merret vesh kush punon me sinqeritet dhe kush është mashë në duart e pushteteve. Gjithkund konspiracion, sektantizëm, dyer të hapura për diversion. Në këtë kënetën tonë të përditshme ia kanë venë vetes qëllim, që të ndotin edhe ndonjë rrjedhë të pakët e të kulluar uji. Midis ndotit pastërtia bëhet e padurueshme. Prej shumë kohësh kam ndjesinë se rreh dukshëm e padukshëm tenja. Qëllimi kryesor i pushtetit është të molepsë gjithçka, qelizë për qelizë. Epidemia e përgjithshme, kalbja, rrënimi i tjetrit, përdhosja e shenjtërive – ja se ç’na bën solidarë.
Nuk dua të mendoj. Ulem dhe merrem me redaktimin dhe korrektimin e librit “Kalvari i grave në burgjet e komunizmit” të Fatbardha Mulletit. Para kam një fletë të shkruar me dorë: janë datat e vdekjeve të grave që kanë dëshmuar. I bika më shumë se gjysma! Një botë vuajtjesh po zhduket përgjithmonë, duke lënë narrativën e tyre të hidhur, të pangushëllueshme. Kujt i flasin, kujt i drejtohen, kush i kupton? Kanë kaluar dy orë. Tani është tre e gjysëm. Dhe celulari është plot me mesazhe. Më të ngutshme, si përherë, janë porositë e Elvanës për ushqime, perime e fruta. Kur të kthehesh… dhe një “të puth” në fund.
Teksa dal nga zyra ndeshem me L-në e studimeve shkencore. Pimë nga një cigare jashtë. Ajo është e shqetësuar me të drejtë, se ka dëgjuar, që Institutin tonë, qeveria e ka futur në një listë me ato instucione, që do të “transformohen”. Thonë se qenka botuar kjo listë tek “Panorama”… E ke parë ti? Para një jave… I them se jo. I them se ne, varësinë e kemi nga Parlamenti e jo nga qeveria. Po çdo të thotë “transformim”? – më pyet ajo. Ngre supet. Kushedi… ndoshta kanë në mendje ta na shndërrojnë në fondacionin “Qemal Stafa”, nr. 2?!
Në shtëpi
Sa për korrektesë, më thotë Elvana, Vesa nuk e solli kusurin. Dhe është sjellë me Shendin në mënyrë të tmerrshme! E kam përballë Vesën, që po bën detyrat në tavolinën e ngrënies. Jam në të mbaruar të vaktit dhe heq dorë. E shoh, por ajo bën sikur nuk dëgjon. Më në fund i ngre sytë nga detyrat, më sheh dhe buzëqesh me shejtanllëk. Mundohem të jem serioz. Po pse o bir, i them, pse e prishe traditën e mirë? Ou ba, kisha shumë uri, bleva një doner. Krim është ky? Ta thashë thjesht që ta dish, thotë e ëma, mos krijo iluzione, se ja, ajo me këtë ua dha shembullin të tjerëve. Vesa ul kokën në fletore bashkë me flokët e padepërtueshëm. Pas ngrënies shtrihem në dhomën “e prindërve”.
Vjen Vesa. Mendoj se i ka mbetur ndonjë gjë për të sqaruar, diç e pathënë, por ajo mësyn drejt e në një pyetje të pazakontë, të cilën e shqipton me zë konspirativ: “O ba, çfarë është rimishërimi?” Zgurdulloj sytë dhe e pyes: ku e ke dëgjuar ti këtë? E kam dëgjuar… edhe gocat, shoqet e mia e dinë. Mirabela e ka dëgjuar nga të rriturit, se asnjë njeri nuk vdes… por lind në një njeri tjetër. A është e vërtetë? Dëgjo bijë, i them, në siklet, kjo është një temë që kërkon kohë dhe ndoshta mund të flasim kur të jesh rritur dhe pak. Ti je vetëm 12 vjeçe dhe nuk i kupton. Ajo më sheh me dyshim, sikur mundohem t’i fsheh gjërat. A i mbarove detyrat? , e pyes rreptë. Dhe pak kam… A është e vërtetë o ba? Bën sikur largohet po prapë qëndron në vend. Po, i them, është një teori, një besim i vjetër, që grekët e lashtë… Ti e njeh Pitagorën, se njeh teoremën e tij, apo jo. Ai që ka përkufizimin: “shuma e katrorëve të trekëndëshit këndrejtë është e barabartë me shumën e katrorëve të kateteve…”. Jo, ma pret ajo, nuk e kemi bërë. Dyshoj, edhe pse heq dorë. Ok, i them, pitagoreanët me parë dhe disa filozofë të vjetër grekë, Sokrati, Platoni etj, këtë teori me origjinë nga Lindja e Largët e quanin transmigrimi i shpirtrave ose Metempsikoza. Shpirtrat, sipas tyre, nuk vdesin, por rimishërohen me një qëllim përsosjeje ndër trupa të tjerë të sapolindur. Por ka dhe njerëz të këqinj, i them, duke e parë me nënkuptim e buzagas shpotitës, shpirti i të cilëve ndëshkohet, Vesa, duke u ndarë ta kalojnë jetën e re në dy a tre gjallesa të neveritshme, psh: në një korb, në një gjarpër dhe në një mi. Iiiii, sa e shpifur, ngërdheshet Vesa fytyrëprishur. Kështu që, kij mendjen, mos u bëj e keqe…! Hajt tani, mbaro detyrat! Iku… Përpiqem të mbyll sytë e të fle, së paku 15-20 minuta, por dera hapet dhe Vesa vjen sërish: “O ba, o ba… Babagjyshi a ka vdekur me 24 shkurt?” Po, i them, e pastaj? Po Agu ka lindur me 25 shkurt, dy ditë më vonë…! Po, i them, ç’lidhje ka kjo. Vesës i shkëlqejnë sytë dhe më sheh me nënkuptim. Hë, pra, çdo thuash? Atëherë, thotë, duke rrotulluar sytë në dhomë, a ka mundësi që shpirti i Babagjyshit të jetë rimishëruar tek Agu? Dëgjo, bijë, mos u merr me marrëzira, ik e mbaro detyrat tani… flasim një herë tjetër.
Kisha fjetur rreth 20 minuta. Më zgjoi ime shoqe. Më vjen keq, më thotë, por Tina (kushërira e saj) niset për Skrapar dhe e kemi lënë, si çdi vit, të blejmë mjaltin, arrat dhe fasulet tek dajë A. Po shkove dhe tërhoqe lekët, ia çoj unë me makinë tek Dogana. Pa thënë asnjë fjalë u ngita dhe dola… E prita kur u kthye poshtë pallatit, në kafe.
Ishte në të perënduar dhe kishte një diell të vakët, anemik.
Gjithë pjesa tjetër e pasdites deri në mbrëmje – rutinë. Angazhim total për detyrat. Darka. përpjekje të dështura për t’i vënë në gjumë. Një mbrëmje e pa identitet. Lexime mes zhurmash. Celularin nuk e marr dot më: derisa të mbarojë bateria, ai është mjeti zbavitës në duart e më të voglit. Për dreq sonte nuk kishte as futboll për të qenë. Futbolli e zbut disi… Qortime, qortime, qortime… Shendi nuk mbush. sorollatet me nijetin për t’u punuar rrengje, sidomos gocave. Ankesat ndaj tij janë të pafundme. I flet, e kërcënon, prapë e bën. Përveç të gjithave, s’di nga i është shpikur frika. Po deshe ta ndëshkosh, duke e dërguar në dhomë, patakset nga frika. Në banjo- gjithashtu.
Dhe ja tek vjen kaçrrelsi, Niku me sy të mëdhenj, të cilit Bubuja ia ka ngjitur nofkën Nilien (Niku me sy alienë). Ai më ankohet me sy të përlotur: “O baaa… pse Buba, Vesa, Shendi e Agu kanë të gjithë telefona, kompjutra, Ipod? Pse vetëm unë nuk kam? Zgjat duart e zbrazëta dhe thotë: ja, asxhë nuk kam… fare-fare! U mërzita, ehu!”. E lë librin, i propozoj të lexojmë një përallë, por ai nuk do. Dëshpërim. Nuk kemi më fuqi t’ua heqim nga duart. “Diç duhet bërë, të marrë fund kjo situatë”, e bluaj me mendje. Po t’ua heqësh vrazhdë nga duart këto mjete, do të thonë menjëherë, përvajshëm: po sot është e premte! Kemi para dy ditë pushim!
E marr Nikun t’i tregoj vetë përralla, se ai nuk do t’ia lexoj nga libri. Nuk ia kam idenë se cilën përrallë. Do improvizoj, po kam frikë se do më zërë gjumi bashkë me të. E mposhta Nikun deri në gjysëm të përrallës së sajuar. Kaq ishte: e këputi gjumi. E mposhta njërin, i them Elvanës. Por të tjerët as që e kanë ndërmend të lodhen. Tani po e provon Elvana…
E në ia daltë… në ia daltë, vetëm atëherë do të ulem t’i shkruaj shënimet e kësaj dite…
Bisedë me shkrimtarin Jozef Radi, mbi letërsinë, greminat politike dhe ato artistike…
– Librat e mi kanë pasur fatin tim, -thotë ai. – Kanë jetuar pak si libra të përndjekur, dhe mbasi u ka mbaruar përndjekja, kanë jetuar pak si libra emigrantë, pra gjithnji libra të nënzëshëm.
Jeton prej vitesh në Itali dhe është botuar nga një prej shtepive botuese më të rëndësishme atje, siç eshte “Feltrinelli”.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju keni jetuar në internim, prej lindjes deri në moshën 34 vjeçare. Por ajo që unë dalloj te ju, është fakti se nuk keni asnjë fije mllefi apo hakmarrjeje ndaj ndokujt. (Në të vërtetë, këtë e kam vënë re te shumica e njerëzve që kanë vuajtur burgjeve të diktatures…) Duket sikur, sa me apokaliptike të jenë vështirësitë, vuajtjet dhe lëndimet që mund të kalojë përgjatë jetës një individ, aq më shumë lartësohet dhe fisnikërohet shpirti i tij. A ia vlen që, përgjatë një intervali kaq të shkurtër siç është jeta, ne ta paguajmë kaq shtrenjtë, vërtet shtrenjtë, këtë lartësim shpirtëror?
Jozef Radi: Nji nga problemet më të mëdha të individit dhe shoqërisë është raporti i tyre me lirinë. Është e vërtetë ajo që thoni ju, ende sot pjesa më e madhe e jetës sime është e jetuar në kampet e internimit. Kështu që, edhe thjesht prej këtij fakti, në shumë prej trajtimeve të mia është problemi i lirisë. Thuhet: “Njeriu lind i lirë!”. Unë s’e kam fort të qartë nëse kam lindur i lirë, a jo…! Megjithatë e kam të sistemuar brenda vetes idenë e lirisë dhe e kam transportuar ndër kohëra për ta kuptuar pjesë-pjesë raportin tim me lirinë! E konsideroj ndër problemet më të mëdha raportin e individit me lirinë, e në mënyrë të veçantë për të gjithë ne që vijmë prej një diktature gjysëmshekullore.
Kam ardhur si fëmija i parë i dy prindërve të sapodalë nga burgjet e komunizmit, ndërsa ata zhyteshin në një formë tjetër burgosjeje, më sollën së pari mua në jetë! Jam i bindur se aty, n’atë lirinë e tyre të munguar, më sollën në jetë mua dhe dy fëmijët e tjerë, duke besuar se duke krijuar një shpresë, ata krijonin një formë lirie! Imagjino, dy krijesa me liri të humbur, kishin sjellë në jetë një krijesë të pambrojtur diku midis pyjeve, maleve dhe humbëtirave, si një shpresë, e që në të vërtetë do të ishte vazhdim i tragjedisë së tyre! Qe fati im, të kisha dy prindër me kulturë, të cilët u përpoqën me gjithë mjetet pedagogjike dhe psikologjike ta amortizonin efektin e traumës dhe dëmin e atyre rrethanave barbare që rëndonin mbi ne, fëmijët e tyre të pafajmë!
Me nji kod disi apokrif, prej tyre kam mësuar shpirtin e lirisë dhe kam luftuar të jem i lirë! Kam kërkuar herë logjikshëm e herë instinktivisht ta lexoj dhe ta kuptoj botën në mënyrën time dhe të besoj pak nga pak se liria më së shumti është një përmasë interiore!
Im atë ka qenë një kolos i mendimit të lirë! Sokratian në shpirt dhe i kultivuar në kohën më dinamike shqiptare, vitet ’30, ai pat krijuar një kulturë solide duke e lexuar mjaft mirë kohën e vet. Përmbysja e kohërave e shtyu ta revizionojë mendimin mbi lirinë dhe të gjejë aftësinë për të mbijetuar, duke i krijuar veglave të pushtetit idenë e rrejshme se ai nuk mendonte më, ndërkohë kur ai në mënyrë konstante konservonte brenda vetes shpirtin e lirisë!
Një jetë e tillë e vështirë, pothuaj apokaliptike, e mpreh dhe e tëholl shpirtin e njeriut! Ti vuan jo vetëm fatin tënd po edhe fatin e sivëllait tënd, vuan padrejtësitë e ngulura mbi ty, po vuan edhe më shumë kur e sheh se padrejtësia ka marrë përmasa kolektive, deri në absurditet, dhe ku njeriut të rënë ne fatkeqësi s’i mjafton e keqja e pësuar, po duhet të përballojë edhe braktisjen totale! Një absurditet i tillë, i jetuar sot, është i vështirë të shpjegohet, imagjino sa i vështirë është të kuptohet! Në kësi rrethanash liria është diçka inekzistente, ajo jeton si diçka e picërruar veç në shpresë! Dhe këtë frymë urrejtjeje ndaj lirisë si koncept, e krijonte pjesa me nivelin më të ulët të kulturës dhe të emancipimit, shtresa më retrograde e një shoqërie, e cila ishte vetëcilësuar si ajka shoqërore. Kjo metodë zinxhir e trasmetimit “të lirisë”, e shtrirë në krejt një gjysëm shekulli histori të një kombi, ka pjellë dhe vazhdon të pjellë forma të përçuda antilirie dhe absurditete të paimagjinueshme! Në nji poezi fort të dashur timen them:
“Nuk janë të lirë ata që ngrejnë rrethime/
të lirë janë ata që rrethohen/
prandaj rrethohen që të vritet liria e tyne!”
Unë mendoj se kam jetuar si njeri i lirë, përsa ekzistonte liria ime interiore. Nuk i kam lejuar vetes boshllëk që të ma mbushte urrejtja! Urrejtja u ka mbetur sot e kësaj dite, atyre që besuan se e vranë lirinë, ndërkohë që sot friken nga liria e çdokujt. Ata do ta vazhdojnë urrejtjen prej boshllëkut brenda tyre, dhe do të vdesin ditën kur mos të kenë ku ta shkarkojnë krejt atë urrejtje të akumuluar! Mbi këtë filozofi ata vazhdojnë ta mbajnë peng këtë vend, pse s’mund ta pranojnë lirinë, veçse n’atë përmasë që ata e mendojnë!
Dhe pasojat dihen, shihen dhe lexohen edhe prej të verbërve!
Arlinda Guma: Ka një skenë te filmi “E dashura ime Libera”. Kur mbaron lufta, ndërsa i duhet të mbarojë një punë në një zyrë shtetërore, personazhi i Libera-s gjen në një post të administratës së re persekutuesin e saj fashist. E indinjuar ajo shkon dhe ankohet për këtë tek një drejtues i lartë shtetëror, dhe ky i fundit ia kthen se nuk mund të arrestojnë të gjithë popullin italian, i cili në shumicë kishte bashkëpunuar me fashizmin. Drejtuesi e këshillon Libera-n të shkojë në shtëpi dhe të bëjë gruan e devotshme… Por ndërsa ajo kthehet e zhgënjyer për në shtëpi, me shpenzimet e ditës në duar, një plumb e kap papritur dhe rrëzohet përtokë… Kamera fokuson perimet e shpërndara nëpër urë, ndërsa filmi mbyllet me monologun e saj: – Ku isha nisur? Çfarë duhet të bëja? Po ju si jeni ndier kur keni parë se persekutuesit tuaj, në ditët e sotme janë ende nëpër poste të rëndësishme? A e pyesni ndonjëherë veten se “Ku ishit nisur?” “Çfarë duhej të bënit?
Jozef Radi: Për fat, filmin “E dashura ime, Libera” e kam parë në vitet ’70, kur u shfaq së pari! Sigurisht është një skenë e dhimbshme, dëshpëruese, çka dëshmon se njerëzit idealistë do të jenë gjithnjë shumë afër zhgënjimeve, dhe se liria “edhe kur emrin e ka të tillë”, më së shumti është një term të cilin e përdorin vrasësit e lirisë, dhe se pushteti kalon nga një palë duar te një palë tjetër, pa asnjë katarsis shoqëror! Kështu që njeriut i duhet ta vazhdojë betejën e tij me padrejtësitë, po njëherësh edhe me veten për sa të jetë gjallë!
Zakonisht nuk i bëj pyetje vetes se çfarë nuk kam bërë! Dhe luftoj me sa mundem të vazhdoj të bëj… edhe kur e di se nuk bëj ndonjë gjë të madhe! Nuk jam njeri deluzionesh! Persekutorët i kam parë dhe i shoh me mëshirim, sepse ata përtej teksteve të mësuar përmendesh në apollogjinë e së keqes, nuk kanë të tjera. Di gjithashtu se vazhdimisht rreth tyre është një pështymë kolektive, e cila herët a vonë do të bjerë mbi fytyrat e tyre. Nëse s’mund të jetë reale, virtuale jua garantoj se është. Janë me mijëra pështymat e tragjedive të pësuara mbi fytyrat e pafytyrta të krimit!
Arlinda Guma: Cili është ai personazh femëror në letërsinë botërore (apo edhe atë shqiptare) që ju ka tronditur? A keni patur ndonjëherë ndonjë dëshirë surreale ta nxirrnit prej librave? Çfarë do t’i thoshit nëse ajo do t’jua plotësonte dëshirën, dmth., nëse ajo do të mishërohej, dhe ju do ta ndeshnit papritur një ditë në rrugë?
Jozef Radi: Një personazh femëror nga letërsia ose më mirë; një shkrimtare, e cila e ka shkruar mjaft bukur veten në tre librat e saj, për mua është Musine Kokalari! I kam lexuar tre librat e saj, e kam ndjekur krejt jetën e saj aq me kujdes, e kam përjetuar tragjedinë e saj në thellësi të shpirtit, sa shpesh më është dukur sikur e kam takuar, sikur kam ndenjtur me të, sikur kemi kuvenduar bashkë dhe i kam prekur emocionet e saj! Musineja ka nji aureolë të rrallë, jo vetëm si shkrimtare, po edhe si personazh i veprës së saj, edhe përmes kujtimeve që kanë mbërritur ndër ne! Musineja është krijesë shumëplanëshe, edhe si grua, edhe si njeri, edhe si intelektuale e rrallë… jo çdo komb e ka një Musine… ne e kemi!
Dëshirë surreale… ja do të dëshiroja ta kisha shkulur nga vetmia, nga e keqja ku e kishin zhytur, ta çoja në përmasën e saj! E kam dashur atë grua, për të cilën më kanë folur të dy prindët e mi. E kishin njohur në rrethana të ndryshme, njëri përgjatë viteve universitare, dhe tjetri përgjatë viteve të burgut…
Nëse do ta ndeshja befas në rrugë atë grua… do të ishte njësoj si ta takoja nënën time sot të gjallë… Do ta përqafoja fort dhe ngrohtë, me dhimbje e lotë të pafundmë dashurie, dhe s’do ta lejoja të kthehej mbrapsht…
Arlinda Guma: Në vitet e para, pas rënies së diktaturës, dukej sikur shqiptarët qenë gjithë shpresë dhe optimizëm. Ndoshta naiviteti, padija dhe mungesa e informimit, i bënin të mendonin se me pluralizmin politik dhe lirinë e mendimit, mirëqenia e vendit do të vinte vetiu. Por siç mësuam më pas, rezultoi më e ndërlikuar se kaq. Në të vërtetë, në ditët e sotme, në Shqipëri nuk e gjen askund atë optimizëm. Duket sikur shqiptarët nuk besojnë më në asgjë. Ata nuk janë më naivë që të besojne si dikur se do t’u bien pará nga qielli… por ndihen më të pashpresë se kurrë… E shihni këtë mungesë stimujsh si një rrjedhojë të depresionit të përgjithshëm global të viteve që jetojmë, apo ky është vetëm një fenomen shqiptar, i cili lidhet me dritëshkurtësinë tonë tipike në zgjedhjen e qeverisësve?
Jozef Radi: Kësaj pyetje me thënë të drejtën nuk do të kisha dëshirë t’i përgjigjesha, sepse është prej atyre pyetjeve që të fusin në gjykim politik të situatave, të rrethanave historike, të raportit të një shoqërie me shtetin, me të drejtat, me traumat e një diktature, me një mori faktorësh socialë dhe kulturorë, me atë përmbysje të madhe shoqërore, që veç dukjen e kishte të tillë, por që qe thjesht nji spostim krejt i lehtë elitash me qëllimin final të mosndryshimit të gjërave, një trukim demokratik që sot e ka trashur dhe bajatosur aq keq maskën, dhe ku krejt pushteti politik i diktaturës u shndërrua hap mbas hapi në pushtet ekonomik dhe krejt pasuria e grumbulluar te shteti do t’u kalonte ashtu si pa u ndjerë krejt atyre që i kishin bërë më shumë shërbime pushtetit komunist! Ligje si ai pronave, ligji i tokës, kompesimet e pronarëve, pasuria publike, minierat, apo dëmshpërblimet e të përndjekurve ishin jo vetëm ndër ligjet më antikushtetuese po edhe me demagogjiket. Ato tashmë e kanë futur shoqërinë në depresion kolektiv, në një paaftësi reagimi, frutet e së cilës janë sot: kanabizimi shoqëror, zbehja e vlerës së zgjedhjeve të lira, parlamenti i kriminalizuar, emigracioni i pandalshëm, tranzicioni i pafund, diferencimi klasor i shtresave që e pësuan nga komunizmi, e të gjitha bashkë sollën rishfaqjen në pushtet të bijve ideollogjikë të diktaturës, dhe krejt simbolet e saj!
Pra, shoqëria shqiptare sot ndjehet ashtu siç e theksoni edhe ju; e depresuar, e depersonalizuar dhe tërësisht e paaftë për ta përmirësuar vetveten, dhe për t’i krijuar një prespektivë optimiste së sotmes dhe brezave që vijnë…
Arlinda Guma: Gjithmonë kam patur bindjen se sa më afër të jetë pranë greminës një shkrimtar, aq më e shndritshme bëhet krijimtaria e tij. A ju ka shpëtuar shpesh prej greminave letërsia juaj?
Jozef Radi: Zakonisht shkrimtarin e shoh si njeri të rrafshnaltës!
Një shkrimtar shndrit si rezultat i dhuntisë së tij të shkrimit dhe aftësisë që ai ka për ta lexuar botën e për ta filtruar në laboratorin e tij shpirtëror! Shkrimtarin dhe greminën e shkëlqimit nuk i gjej dot bashkë… por Gremina e Shkrimtarit, në kët rast, e atij shqiptar, ka lindur nga raporti i tij me pushtetin! Eshtë pikërisht ky lloj shkrimtari, që i shërbeu direktivave të pushtetit, dhe krijimtarinë e tij më të shndritshme e realizoi ndërsa zhytej me vetëdije drejt greminës letrare! Edhe sot Gremina Letrare i është aq e dashur, pse është greminë që i ka sjellë begati privilegjesh, i ka dhuruar lavde dhe delire, të cilat ai i ndjen të merituara! Pikërisht pse ndodhet përballë kësaj gremine lavdie, ai ka humbur thjeshtësinë dhe butësinë e shkrimtarit…
Gremina Letrare ka përpirë me mijëra vepra të shërbimeve, ama shkëlqimin për çudi ka vazhduar t’ua ruajë!
Ajo pak letërsi e krijuar prej meje, vërtet ka lindur në greminë, po unë me krejt energjitë e mia jam përpjekur t’i jap guximin e mjaftueshëm për ta afruar me dritën! Letërsia më ka dhënë dritën e mjaftueshme për të besuar tek liria. Kështu është krijuar një simbiozë interesante: ndërsa luftoja ta përcillja kohën përmes saj, ndjeja që po e largoja edhe veten nga gremina!
Arlinda Guma: Lexoni letërsi shqiptare të pas 90-ës? Çfarë ju tërheq më shumë te kjo letërsi?
Jozef Radi: Lexoj vazhdimisht letërsi shqipe, qoftë edhe për faktin e thjeshtë, se në vazhdimësi jeta ime ka qenë e lidhur me letërsinë shqipe.
Bile shpesh jam shprehur në shtyp për libra të ndryshëm, të cilët i kam përcjellë qysh në dorëshkrime, bile edhe jam shprehur në forma kritike përpara botimit. Sigurisht më shumë më tërheq poezia, proza, eseistika, po edhe librat studimorë… Kam shkrimtarët e mi të preferuar të traditës, të cilëve u kthehem vazhdimisht, lexoj mjaft dorëshkrime, ndjek tendencat me pozitive të poezisë së sotme, kam miqësi të shumta më poetë, shkrimtarë, kritikë librash, po edhe lexues sqimatarë, komunikimi me të cilët më jep mjaft kënaqësi. Lexoj vazhdimisht, fjala vjen kohët e fundit kam lexuar libra të Trebeshinës, Gëzim Hajdarit, Erenestina Halilit, Agron Gashit, Primo Shllakut, Gjergj Jozef Kolës, Enkeleda Ristanit, Musa Ramadanit, Rezart Palluqit, Entela Tabakut, Arjola Zadrimës, Donika Dabishevcit, Adil Ollurit… jam marrë gjerësisht me vepra të personaliteteve si Et’hëm Haxhiademi, Lazër Radi, Abdulla Rami, Dine Dine… kam lexuar cikle poetike të dhjetra autorëve të rinj e tejet premtues.
Me mundësinë e gjykimit tim, them se letërsia shqipe është në një kërkim serioz të gjetjes së vetvetes…
Arlinda Guma: Si autore modeste e dy romaneve, kam një kondradiktë të madhe me veten kur shkoj ndonjëherë te Librari Adrion dhe pyes me zë të ulët (shuuumë të ulët) libraren se si kanë ecur dy librat e mi. Kjo situatë bëhet edhe më e sikletshme (dhe mjaft qesharake) kur ajo më thotë të ngre zërin se nuk e merr vesh se çfarë po i them. Dhe unë që hedh sytë përreth (sikur të jem në kërkim nga policia) ngaqë nuk dua ta marrë vesh njeri që jam autorja e atyre librave… Po ju, a e keni këtë drojë? Çfarë ndieni kur e shihni librin tuaj me poezi nëpër libraritë italiane? Rrini e kundroni gjithë kënaqësi, apo doni t’ia mbathni? (kjo e fundit më ndodh shpesh mua…)
Jozef Radi: Librat e mi kanë pasur fatin tim! Kanë jetuar pak si libra të përndjekur, dhe mbasi u ka mbaruar përndjekja, kanë jetuar pak si libra emigrantë, pra gjithnji libra të nënzëshëm. Kjo ndoshta edhe për fajin tim, sepse s’kam qenë fort këmbëngulës të hy në raporte presuese me lexuesin. Di që vazhdimisht shkrimet dhe poezia ime në komuniket online është pritur mjaft mirë, kështu që kam vendosur të ndryshoj paksa qëndrim. Fjala vjen këto ditë del nji libër me tregime dhe novela “Të gjallë edhe të vdekur” i Lazër dhe Jozef Radit. Do të përpiqem ta dëshmoj dhe të flas pak ballas me lexuesin… Do të përpiqem “të mbrohem” prej atij që guxon dhe e blen librin tim…!!
Arlinda Guma: A ka ndonjë vend piktoresk në qytetin ku banoni, ku uleni dhe shkruani? A janë dashamirës italianët me një shkrimtar që shkruan në një kafene?
Jozef Radi: Qyteti ku unë jetoj prej më shumë se njëzet vitesh, nuk ka kafe tipike letrare apo artistësh, si fjala vjen Parisi, a ndonjë qytet tjetër europian, ku kafeneja dhe personazhi letrar futen në një jetë të ndërfilltë mes tyre, e ku shkrimtari e “blen” qoshen e vet, dhe mund ta lerë librin hapur edhe për dy ditë, e askush mos t’ia lëvizë nga vendi!!!
Megjithatë edhe unë kam kafen time, ku zakonisht lexoj shtypin, bëj ndonjë bisedë të zakonshme, shkruaj në “blok notes” të celularit gjithë punët e mia letrare.
Për të dëshmuar dashamirësinë italiane, shkova para ca kohe dhe u interesova për librin tim “Poesie Scelte” te “Feltrinelli”, ku zakonisht porositej libri… dhe vinte brenda javës. I shpjegova se jam autori i librit dhe se jetoja në qytet, e do të qe mirë që të kishte një sasi kopjesh në librari. Mbas tre ditësh, në librari ishin dhjetë kopje të ekspozuara! Një kënaqësi jo e pakët t’i shihje librat e tu në një librari aq të madhe…! Kurse një mikja ime fotografe, mbasi ma kishte lexuar librin, më kishte ardhur me dhjetë faqe shënime mbi emocionet e saj, dhe me kenaqësinë e një mbasditeje bisedë. Ajo mori përsipër edhe nji promovim të librit që do të bëhet muajt e ardhshëm… Gjë e cila s’më ka ndodhur asnjëherë, as në vendin tim dhe as me bashkëvendasit e mi…
Kështu që s’kam folur nën zë dhe me droje për ndonjë libër timin… ndoshta edhe si tonalitet pak i zhurmshëm që jam!
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Jozef Radi: Edhe unë gjithashtu!
Bisedë me poeten Natasha Lako.
Në një vështrim të parë do të dukej sikur gjithçka ka ecur fjollë në jetën e Natasha Lakos, por mjaftojnë disa pyetje si vijojnë, për të zbuluar një sfond jo edhe aq idilik të rrugëtimit të saj letrar. (politik edhe)
Ajo rrëfen midis të tjerash se si i spostoheshin qëllimisht fjalimet gjatë kohës që ishte deputete në mjedisin maskilist të Parlamentit Shqiptar, ndërsa thekson se “Një poezi tregon çfarë mund të ndodhë brenda një sekonde. Dhe kjo e ndihmon shumë poezinë të japë interpretime të lira. Se një sekondë e vetme është pothuajse e pakomandueshme, në mos vetëm në rrahjet e zemrës.”
Në këtë cikël bisedash do të doja të përfshija sa më shumë gra, që rrëfejnë në mënyrën më jo politikisht korrekte të mundshme, pengesat dhe vështirësitë e të jetuarit apo krijuarit në një botë të ndërtuar në funksion të burrave.
Me Lakon kjo funksionoi.
___
Natasha Lako është autore e vëllimeve me poezi; “Marsi brenda nesh”- 1972, “E para fjalë e botës”- 1979, “Këmisha e pranverës” – 1984, “Yllësia e fjalëve” – 1986, “Natyrë e qetë”- 1990, “Thesi me pëllumba” – 1995, “Këmbë dhe duar”- 1998, “Lëkura e ujit” -2004, “Kundërpërfytyrimi”- 2016;
E romanit “Stinët e jetës” – 1977;
E përmbledhjes me esé “Energjia filmike”- 2005;
Dhe e një sërë skenareve filmash artistikë si; “Mësonjëtorja”- 1980, “Partizani i vogël Velo”-1980, “Plumba perandorit”- 1981, “Rruga e lirisë”- 1983, “Një emër midis njerëzve”- 1983, “Fjalë pa fund”- 1986, “Një vit i gjatë”- 1987, “Muri i gjallë”- 1989, “Fletë të bardha”- 1990, “Lule të kuqe, lule të zeza”- 2003
Ajo është gjithashtu përkthyese e vëllimit me poezi “Perandoria e barit”, të Tomas Transtömeri-t, poet Nobelist suedez.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Kur recitohej në filmin “Në çdo stinë” një prej poezive tuaja (njëzet qindarka për të folur me ty, etj.), antenat e mia prej fëmije çorientoheshin fare. Aty nuk kishte as vrull revolucionar, as parti dhe as luftë me shpata apo me traktorë. Dhe si një fëmijë që çdo gjë e lidhte me imazhin, e kisha një film në kokë për këtë poezi; në vargjet e para s’di pse përfytyroja një tregtar të pakënaqur, me syzet varur mbi hundë, duke bërë llogaritë e ditës pranë një llambe me vajguri, pastaj në vargun e fundit tregtari befas hiqte syzet, përmbyste llambën, dilte fare nga dritarja dhe fluturonte nëpër qiell si “Liza ne botën e çudirave”. Si do t’i dukej poezia juaj dashurive të sotme materialiste? Çfarë filmi do të kishin ato në kokë?
Natasha Lako: Për të përshkruar sadopak atmosferën letrare në të cilën unë sapo hyja, po kujtoj se vargun “pesëdhjetë qindarka për të bërë dashuri.” ju nuk e keni dëgjur në filmin që përmendët, sepse u hoq që në botimin e parë. Por kjo u bë për të mbrojtur vargjet e tjerë… Sepse nëse ka ndonjë meritë brenda tyre, e para është se dallohen që një orë larg që janë vargje femërore. Se nuk mund të përfytyrohet as sot, që një djalosh (pale një burrë) të merret me nja dy a tre qindarka apo të flasë më tepër, jo për premtime, por për këtë shpengim të Tiranës. Sot ne jetojmë në periudhën e inflacionit në dashuri, ashtu si edhe në ato qindarka të vogla, megjithëse çmimi i biletave urbane nuk është rritur shumë për shkak të presionit të varfërisë. Dhe unë në vend të atyre qindarkave, gati të padukshme sot, në vëllimin tim të ri “Kundërpërfytyrimi”, kam një poezi me tre mjellma që fluturojnë, që më duket sikur vetëm unë i kam parë në mes të kësaj bote. Dhe që atëherë kur kam botuar vargjet e parë, deri sot, më është mbushur mendja se që të pranohet një burrë në sferën e dashurisë, femrën, të paktën brenda vetes, lipset ta ketë ngritur nga toka në qiell… Dhe që të hyjë një grua në sferën e dashurisë, lipset si kusht, mashkullin ta zbresë nga qielli në tokë, me qëllim që të mos e bëjë perëndinë e vet… Sepse ndryshe mund ta kthejë veten në zero. Dhe ne sot po dëgjojmë se si edhe shumë femra të roleve të famshme të Hollivudit, dashur pa dashur i janë nënshtruar tregut artistik, nëpërmjet abuzimeve të atyre që i kanë pranuar si zotër. Plus mallit për të kaluarën, që përmban edhe fabrikimin e egërsisë, plus mallit njerëzor për gjithçka të ikur, madje edhe për njerëz që nuk i ka parë kurrë, plus për dëshirë arsyetimesh të ngurtësuara në shekuj, prapëseprapë dashuria materialiste jeton qoftë si një formë e një takse të fshehur, sa herë që vetë shoqëritë nuk dinë t’i bëjnë punët mirë. Aq sa duket sikur ne, për çudi jemi gati të pranojmë dalëngadalë vdekjen e gjërave të bukura. Kur u shkruan këto vargje unë isha një njëzetvjeçare dhe sigurisht kisha dëshirë të pohoja veten time. Ndoshta për t’i hapur vetes vend mes dhjetra e dhjetra vargjeve të shkruar, mendova se si mund të shkruaja unë për dashurinë. Dhe po të ndjekim historitë rreth trupit femëror, që kur prej tij u krijua tregu i parë i marrëveshjeve njerëzore, mund të arrijmë në përfundimin se respekti për lirinë femërore ka ndryshuar më ngadalë se sa realiteti letrar, i cili me hapa shekullorë ka kapërcyer nga egzametri i shoqërisë antike dhe vendeve më të civilizuara, te dititrabi dhe divani për perandorët dhe sulltanatet, tercinat e tingëllimave të kohës fetare, apo sonetet që klasicizmin e ndillnin te jeta e njeriut, deri te vargjet e bardhë ose të lirë… Të mos flasim për këngën popullore, aty ku është strehuar dashuria si utopi. Sigurisht njerëzit kanë pritur që trupi i vajzës dhe gruas shqiptare, shpirtërisht të ringjallet, së pari nëpërmjet kësaj letërsie. Dhe nuk ka si të mos shkaktojë çudi, që një shkrimtari si Kasëm Trebeshina, i cili u bë një shembull i shprehjes estetike edhe për ata që kanë quajtur veten promotorë të modernizmit dhe postmodernizmit, në ditarin e tij të botuar tani vonë, i gjenden fraza të shkruara plot sinqeritet, jo vetëm për zgjedhjet e tij personale tradicionale, por edhe për krenarinë për nusen që e ka lënë t’ia gjejë nëneja, për të cilën duket të ketë qenë me fat. Por edhe më të çuditshme tingëllojnë frazat e këtij ditari të një shpirti të gjallë, por tepër të rreptë, të mbushura me shpërthime konfliktuale dhe pakënaqësi, që kalojnë në fyerje për dashuritë dhe martesat e partizanëve dhe partizaneve pas Luftës së Dytë Botërore, dashuri të rinjsh, gjë që është më e natyrshmja e botës. Dhe më keq se ajo macja e Lizës në botën e çudirave, që duket të qeshë gjithmonë, nënqeshja që ka filluar të shkohet si fill peri nëpër gjithë shoqërinë shqiptare për këto vajza të reja që thyen tabutë, është “kryevepra” më e madhe e ditës. Kjo tregon se çfarë digresionesh operacionale po bën mendja jonë e sotme ekonomike ideologjike e re, në një shoqëri gati të trallisur, ku një vajzë e martojnë ende me një plak të një fshati përtej kufirit, vetëm e vetëm se atje ka më tepër pula. Sigurisht nën ambalazhimet propagandistike, realiteti shqiptar në periudhat e kapërcyera e ka pasur të pamundur të zbulohej thellë, në krahasim me shpalljen e një brutaliteti të hapur të sotëm, si për lirinë seksuale, ashtu edhe për arsyetimet materialiste të rregullatorëve të jetës. Se çfarë imazhi mund të krijohet për dashurinë që nuk është dashuri, vështirë të përcaktohet sot, sado që dinozaurët e djeshëm janë konvertuar me reklamat e jahteve në mes të shkretëtirave. Por meqë edhe brenda këtij rregullacioni të ri thuren plane dhe narracione të paramenduara, jam e sigurt se që nga strehët e pulave ballkanike, deri në studiot e Hollivudit, do të dalin libra të mirë, edhe nga vajzat e dashurive materialiste të sotme. Ashtu si jam edhe më e sigurt se sot vajzat janë më të vetëdijshme se dje për përgjegjësitë që i vënë vetes. Por e paqarta jonë më e madhe mbetet për fatin e gruas nën nënshtrimin familjar, ku jeta e saj ndahet në periudhën para erës së re dhe pas erës së re. Dhe jeta e gruas fillon të bëhet gjithnjë e më anonime dhe e papërfillshme.
Dhe ja, nga ca fletë llogarish, që më kujtojnë edhe mua ca fletë bakalli, që u shpërndanë sa andej-këndej në përfytyrimet tuaja fëminore, doli edhe ky koment i gjatë për një poezi kaq të vogël. Prandaj nuk mund të rrimë pa iu kthyer herë pas here asaj pastërtie të rrallë rinore, të cilën e ndjeva më shumë se kurrë në një 8 Mars të rrallë prishtinas, kur, si në një ceremonial të paparë diku tjetër, çifte të ulur karshi-karshi, të mrekulluar nga njëri-tjetri, i kam pasur para syve. Nuk më shqitet nga mendja ajo trullosje e bukur e të rinjve të dashuruar, që e bëjnë botën më të sigurt. Por meqë po flasim për një poezi të thjeshtë të jetës urbane, dhe një tingëllimë telefoni që fton për dashuri, më duket se duhet të kujtoj patjetër edhe një varg të poetes prishtinase, Hida Halimit, që është ndarë nga jeta para kohe:
Çfarë telefoni idiot/askush nuk përgjigjet n’të.
Sepse vargjet e poetëve plotësojnë njëri-tjetrin.
Arlinda Guma: A është e vështirë bashkëjetesa e një gruaje të letrave me një burrë nga bota e kinemasë? Ka patur herë kur e keni kaluar në plan të dytë krijimtarinë tuaj dhe keni konsideruar primare krijimtarinë e bashkëshortit tuaj? Ju ka dhembur kjo?
Natasha Lako: Që të kapërcesh nga orbita e një poezie dashurie, në një orbitë familjare, unë mendoj se duhet të kalosh nëpër purgatorin e poezisë. Kam shkruar dikur edhe një poezi që quhet “Famë-hilja”. Dhe nuk është keq që nga orbita e një poezie dashurie, të zbresim edhe te hilet që mbulon jeta familjare. Sepse e di që nuk ka burrë që të mos përpiqet të mbajë për vetë monopolin e shpenzimit të kohës, jo të pareve më. Po të bazoheshim edhe në fuqinë e sotme të imazhit, në krahasim me shpërndarjen e botës poetike, me siguri unë do të dilja përsëri e mundur. Osip Mandelstam, poet i madh disident rus, në një esé mbi Danten, pasi flet për avancimin e teknikave shprehëse të gjuhës filmike që ndryshuan kinematografinë e kohës së tij, prapë se prapë përqendrohet te teknika gjuhësore poetike, teknikë që e krahason me rrymat më të brendshme të oqeaneve dhe lumenjve, ku ndjesitë mendore lëvizin krejt si një barkë. Filmi mund të arrijë të sjellë në shtëpi një kontinent të tërë, por prapë se prapë ato rryma të brendshme, gati të nënvetëdijes, nuk i arrin dot, të paktën për mendimin tim. Kështu ne do të kishim mbetur rivalë të pashpirt po të mos kishim pasur bashkëpunime. Nga ana tjetër, jemi dy njerëz që nuk dimë t’i lëshojmë shumë pe njeri-tjetrit, dhe kjo na ka mbajtur gjallë. Por mua më duhet, të paktën një herë, të them gjithashtu se kam jetuar me një bashkëshort që nuk ka pasur biografi të keqe, një “kryevepër” tjetër e vazhdueshme kjo, që më takon mua, si atëherë edhe sot, një herë për keq, apo një herë për mirë, dhe përsëri për keq. Sepse u hoqën edhe shpërblimet për trashëgimtarët e të gjithë atyre që kanë pasur trauma, si më ka ndodhur edhe mua që javën e parë të jetës. Shkurt, politikisht, pa qenë asnjë ditë anëtar partie dhe me plot probleme të shprehjes kinematografike, kam pasur një partner që në disa raste më ka mbrojtur direkt me hijen e tij, sipas traditës shqiptare.
Arlinda Guma: Është një poezi juaja, të cilën kam për zemër ta veçoj. Titullohet “E para…” “Të gjitha e para i ndien gruaja…” Dhe aty ka një paralelizëm interesant midis çorapeve të grisura që ajo duhet të arnojë… me ndjesinë e fikjes së dashurisë. A mund të arnohen dashuritë, Natasha? Çiftet e ditëve të sotme nxitojnë të blejnë çorape të reja sapo vënë re që diçka nuk shkon, ndërkohë që ato të djeshmet kanë qenë më të fiksuara me meremetimet. E megjithatë duket se nuk ka asnjë happy-end te të dyja këto kategori… por përtej kësaj, dua t’ju pyes edhe për diçka tjetër; nuk ju shkuli veshin ndonje sekretar partie për këtë fikjen e dashurisë?A nuk ju tha ai se dashuritë socialiste rrinë të ndezura 365 ditë të vitit?
Natasha Lako: Kjo poezi, është botuar në revistën Nëntori, të Marsit të vitit 1988, kohë kur unë shkruaja edhe skenarin e filmit “Fletë të bardha”, ku flisja për skleroart. Po ta konsideroj veprën time të shtrirë në kohë, si një vepër të vetme letrare, i bie, si në gjithë veprat e tjera, që këto vargje të krijojnë premisën. Një premisë që ka mbijetuar nën një diktaturë, të cilën gjithë brezi im e gjeti të përgatitur. Sepse dihet se regjimet nuk i krijojnë foshnjat. Por kolapsi i regjimit erdhi më ngadalë se u ndërtua. Dhe kështu po krijohej një akt i dytë i stërgjatur. Dhe gruaja, unë mendoj se u bë mbretëresha e ndjeshmërisë më të lartë. Them se kjo ndjeshmëri e saj farkëtohet nëpërmjet ndjeshmërisë ndaj dashurisë. Është kjo ndjeshmëri delikate dhe e hollë, që e bën edhe atë dalëngadalë të ndiejë rreth saj edhe një krizë të thellë shoqërore, që jeton së bashku me çorapet e grisura që duhen arnuar. Dhe kësaj here, duket se këtë poezi e mbron e vetmja “sekretare partie”, gjyshja ime, që gjithnjë më ka porositur të mësoj arnimin e çorapeve ndër të parat. Dhe me sa duket, kjo ka qënë një porosi e dhënë brez pas brezi, por që duket se e mbron edhe këtë poezi me një thjeshtësi shqiptare. Mua do të më vinte mirë që në këtë poezi të ndihej ballafaqimi që bën fjala “e para” që domosdo është gruaja, me këtë fjalën “të gjitha ose gjithçka”, në një lëvizshmëri nga njëra te tjetra, si nga batica te zbatica ose anasjelltas. Po le ta lëmë këtë analizë “të punëve të brendshme”. Le të komentojmë pak krizat dashurore që u rrinë të gjithëve mbi kokë dhe ekspertë të thekur bëhen gjithë shkrimtarët. Le të kapërcejmë larg, te sonetet e Shekspirit, ku instikti i dashurisë, siç vë në dukje Vedat Kokona, një prej përkthyesve të parë të tyre, lidhet me synimin për të riprodhuar jetën. Dhe ja, Shekspiri me ndihmën e Kokonës na ndihmon të themi se edhe erozionet e dashurisë midis një mashkulli dhe një femre, ashtu hollë-hollë vijnë nga ky ndryshim i madh mes dy cikleve prodhuese, edhe më një egoizëm pa fre, por shumë të fshehur, që lidhet me pëlqime apo mospëlqime të tjera. A arnohen erozionet? Mund të arnohen vetëm këndvështrimet e kësaj bote. Por fjalën burrë dhe grua nuk e arnojmë dot. Janë dy fjalë që në gjuhën shqipe përmbajnë vetë gërryerrjen e përbashkët tingëlluese, që nuk besoj se e ka ndonjë gjuhë tjetër.
Arlinda Guma: Disa prej poezive tuaja dallohen prej një lloj antikonformizmi fare të qashtër. Mua më duket se ju keni qenë disi e pandërgjegjshme për këtë, dhe mundet që ky pandërgjegjësim ju ka mbrojtur paksa prej pasojave. Dmth., duket sikur keni jetuar në një planet tjetër… dhe herë pas here gjuanit këtej ndonjë poezi si t’ju vinte, pastaj ktheheshit sërish në planetin tuaj, pa u kokëçarë se kujt mund t’i binte ajo në çati e t‘i thyente tjegullat…
Natasha Lako: Ndoshta ju vini re një lloj antikomformizmi femëror, si punë e dorës se dytë. Ju atëherë keni të drejtë të thoni se unë e paskam menduar veten të lirë. Dhe unë mund të them, ‘Po, e kam menduar veten time të lirë’, aq sa mund ta mendojë një njeri që beson se brenda një realiteti, ekziston gjithnjë një realitet tjetër. Dhe poezia e ndan realitetin në çaste të pafundë, ndërsa dozat tregimtare i kanë marrë përsipër gjini të tjera. Nipi im gjashtëvjeçar, i cili ka filluar të lexojë tregime ose story, ku përfshihen edhe përrallat, kur pa vëllimin tim të fundit, “Kundërpërfytyrimi”, më pyeti se çfarë tregoja unë me ato poezi, që ndoshta atij po i shfaqeshin në forma të çuditshme copë-copë… Dhe unë i thashë se një poezi tregon çfarë mund të ndodhë brenda një sekonde. Dhe kjo e ndihmon shumë poezinë të japë interpretime të lira. Se një sekondë e vetme është pothuajse e pakomandueshme, në mos vetëm në rrahjet e zemrës.
Arlinda Guma: Në kopertinën e librit tuaj të fundit me poezi, titulluar “Kundërpërfytyrimi”, ju keni cituar një vlerësim që ka bërë për ju Martin Camaj. Kur e keni ndeshur për herë të parë këtë poet?
Natasha Lako: Ka histori interesante shqiptare. Martin Camaj më ka njohur gjithçka kisha botuar, si e kam mësuar tepër vonë, madje romanin tim të vitit 1977 e ka mirëpritur. Kurse unë vargjet e tij i kam hasur pak nga pak dhe herë pas here nëpërmjet shtypit kosovar. Ndoshta ai është gëzuar që po shkruante një vajzë shqiptare. Kurse unë jam tronditur nga fryma europiane dhe njëkohësisht, thellësisht shqiptare e poezisë së tij.
Arlinda Guma: Si një individ që prej pak kohësh bëj pjesë në botën e letrave, ajo që më indinjon më shumë në këtë mjedis është fakti se kur bëhet fjalë për një autore, gjinia tjetër ka ca lloj pritshmërish të çuditshme për llojin e artit që ti lëvron, duket sikur presin medoemos të lexojnë prej teje një lloj letërsie, disi të koketizuar, dhe kur nuk e gjejnë këtë në artin tënd, fillojnë e të japin mend se çfarë temash i shkojnë më shumë për shtat një gruaje, dmth., të këshillojnë tema të lehta, a thua se letërsia është një fustan apo një buzkuq… Ka ndodhur edhe me ju kjo?
Natasha Lako: Nuk ka ndodhur se nuk ka pasur ende modele të tilla për fazën e parë të krijimtarisë sime. Nuk them se më pas vëllimet e mia; “Thesi me pëllumba” dhe “Këmbë e duar” nuk u botuan mes krizave që përdorin si kopertinë sa më shumë performanca me bukuri koketash. Dhe në mes të çoroditjeve të sotme të leximit, kjo punë koketash mund të jetë kërkuar edhe në poezinë time, por tepër vonë. Por edhe dje, edhe sot, edhe motmot, është e pakuptimtë të dëgjosh të tjerët… Sikur unë të pyesja për shijet e të tjerëve nuk do ta kisha botuar sot për sot as “Kundërpërfytyrimin”. Janë tjetër betejat për territore letrare, që mbeten gjithnjë të hapura, kur edhe politikat kulturore janë përça dhe sundo.
Arlinda Guma: A kanë qenë vërtet aq të konsoliduara çiftet e kohës suaj apo e gjitha ka qenë një koracë? Dmth., vetë kornizat e sistemit nuk i evidentonin problemet, nuk ju lejonin të dilnit prej atij destinacionit fatal të fundit të lumtur, dhe më pas, ju edhe vetë sugjestionoheshit prej kësaj, e në fund përfundonit duke e besuar me të vërtetë?
Natasha Lako: Kjo pyetje që shtroni ju mbetet një nga temat më të rrahura të letërsisë botërore, që nga shekulli i XIX e deri sot. Në kulturën perëndimore ky nënshtrim pseudomoral u prish, si diskutohet, andej nga viti 1961, kur përfundimisht u legalizua një roman deri atëhere skandaloz si Çaterlej (“Lady Chatterley’s Lover”). Në Shqipëri divorce ka pasur gjithmonë. Por dihet se pas 90-ës shpërthyen. Apo të gjithë kërkonin statuse te reja shoqërore? Nuk e di. Nuk di se sa mund t’i mbante lidhur korniza e sistemit, apo rutina e jetës që të përpin çdo çast. Por nuk mendoj që korniza e sistemit të ishte kaq e fortë për lidhjet personale, kur rezistuan shumë fejesat në djep, madje u mbyllën sytë dhe u kategorizuan si shprehje të reja të lirisë edhe martesat e vajzave të mitura. Madje u legalizuan si shtëpitë e sapondërtuara.
Arlinda Guma: Mendoni se gruaja në kohën e diktaturës ka qenë më e socializuar, pavarësisht ideologjisë? Sot peizazhi në të cilin ajo është vendosur duket shumë i zymtë; e mbyllur brenda katër mureve, duke parë telenovela turke… apo një aksesor i vogël dhe i parëndësishëm në sediljen e një makine luksoze…
Natasha Lako: Nuk mendoj se mund të ketë një përgjigje në përgjithësi. Shqiptarët kanë pasur karakteristika krahinore dhe kulturore aq të diferencuara sa duhet të trokasësh derë më derë. Me e keqja do të ishte që më të socializuar të bëhen ata që integrohen në kulturën e vendeve të tjera, një arsye kjo më shumë zgjedhjeje. Për këtë duhen parë statistikat, por jo rezultatet e një censusi që ka mbetur qesharak. Sidoqoftë, ashtu siç i nevojiten shtrojet për të fjetur, njeriut i nevojiten edhe shtrojet e një përvoje jete sociale. Dhe vë bast, se pa nëna të një jete sociale aktive, nuk do të dilnin të famshme as vajzat e tyre në të gjithë botën. Sa per telenovelat turke, që të paktën për kortezi diplomatike duhet t’i shohin edhe parlamentarët tanë, kam zgjatur edhe unë kokën të shoh se çfarë ishte ose është një harem.
Arlinda Guma: Sa ju ka penguar maskilizmi në rrugën tuaj? Në ditët e sotme edhe më të frikshme duken gratë maskiliste…
Natasha Lako: Po, maskilizmi… Mendoj se që nga koha e Afërditës së parë të Sterjo Spases, dhe disa veprave të tjera letrare të viteve 30-të, kur u bënë shkriftimet e para të gjendjes së femrës, e deri më sot kur prozën po e lëvrojnë shkrimtare si ju, me ndonjë përjashtim të vogël, letërsia shqipe nuk ka pasur në qendër të veprave të mirëfillta figura të plota dhe të spikatura grash. Madje edhe në vepra të mira, ka raste të shumta ku femra trajtohet si objekt, në mos nga shkrimtari, nga personazhet e tij. Edhe më maskiliste, madje deri në perversitet, është kur mendohet se nga një shkrimtare a poete shoqëria pret vetëm tema dashurie. E di që ju prisni të them diçka edhe për maskilizmin e jetës sonë politike, eksperiencë që unë e kam provuar sado pak, por që shpesh, për mungesë kujtese shoqërore konsiderohet si e harruar. Dhe unë do të përmend atë maskilizmin më qesharak, që paraprin edhe këtë kujtesë të humbur. Se si gjatë jetës sime të shkurtër parlamentare, më ndodhte të më spostonin radhën, sa herë kërkoja të flisja. Çfarë nuk provoja për të bindur veten se ky seleksionim nuk ishte i qëllimshëm. Tentoja të shënoja emrin e para, madje me vrap, nga frika se mos ma zinte radhën ndonjë tjetër, por më kot. Kishte raste që mbarohej fare koha e diskutimeve. Dhe tani mezi pres që kjo intervistë të gjendet ndonjë ditë online që unë të lexoj komente si “Mirë ta bënë ty moj shkrimtare e përkedhelur!”, se “shkrimtare e përkëdhelur” mund të të thonë edhe kur gjendesh nëpër lista të krijuara nga persekutorët. Pasi referenca e vetme është varja në litar. Dhe çfarë nuk mund të dëgjosh në këtë botë të çartur, në sajë të lirisë që secili e mendon për gjykimet e tij. Oriana Fallaci ka shkruar një libër mbi jetën sociale të gruas në të gjithë botën, të cilin për fat e ka përkthyer Drita Siliqi, profesore imja e letërsisë në universitet, që nuk e ka zgjedhur kot, se ka qenë e mençur. Nuk di çfarë do të kishte thënë Oriana Fallaci po të kishte parë edhe Shqipërinë e gjendjeve sociale. Por në librin e saj ajo përshkruan shumë gra të tribunave politike, ose të pjesëmarrjeve të tjera aktive, që vetëm shpalosin nevojën e shoqërive për superficialitet të lartë, madje fals, veçanërisht në ato vende ku shumica jeton deri në shkallët e poshtërimit.Të shfaqet një fytyrë e botës femërore në ato që shkruan, është një mënyrë tjetër, gati zbavitëse, sot kundër maskilizmit. Dhe në një mënyrë loje të re shpengimi, shpjegoj edhe ato vajza që diku, larg trysnive tona, provojnë të shkruajnë në fytyrën e tyre nëpërmjet operacioneve plastike, Barbie-n e përrallave të vjetra, por të filmave të sotëm. Se një lëvizje e re e vogël sociale e një shoqërie ose grupi është edhe kjo.
Arlinda Guma: Cila është atmosfera në të cilën krijoni? Muzika, moti, zhurmat, drita, ngjyrat?
Natasha Lako: Qetësia. Vetëm të jem me veten. Në periudhë korrigjimesh ose rishikimesh mund të kontrolloj çfarë kam shkruar edhe në ndonjë kafene lagjeje. Sepse atje duket se sa i shkon botës rreth e qark edhe fustani që ke veshur. Por me asnjë njeri tjetër nuk kam mundur të shkruaj po ta kem pasur pranë, përveç nënës sime.
Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Natasha Lako: Edhe ju duhet të më ndjeni që iu referova disa nga njerëzve më të mëdhenj të letrave botërore ose shqiptare dhe e zgjata bisedën, por pa ata nuk do të dinim ku të fusnim kokën.
