Bisedë me përkthyesin Urim Nerguti, mbi letërsinë, sfondet politike ku ajo vendoset, dhe procesin e përkthimit.
Ai citon Holderlin kur thotë se poetët duhen në kohë rreziku, dhe shton gjithashtu se siç duket njerëzit nuk janë ende në rrezik…
Jeton në Francë prej vitesh dhe sjell herë pas here autorë ende të panjohur në Shqipëri, të cilët asnjëherë nuk kalojnë pa vëmendjen e lexuesit të kultivuar.
Bisedoi Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju jeni përkthyesi i disa romaneve të shkrimtarit francez Michel Houellebecq. Mendoni se nëpër botë ai po bëhet një autor mainstream? Dmth., njerëzit e lexojnë për hir të parashikimeve të tij profetike dhe jo për merita të tjera, shumë më solide. Midis shumë “mynxyrave” që thuhen për të, përmendet edhe fakti që nuk ka stil letrar. Veçse mungesa e stilit nuk e pengon aspak të lexohet. Në të vërtetë mua më terrorizon një mendim se romanet e së ardhmes mund të mos kenë fare stil letrar, ato mund të jenë diçka hibride midis stilit të një eseisti-filozofi apo sociologu. (kur lexoj këta dy të fundit më kap një gjumë dimëror.) Madje them se në to mund të mos ketë fare një bosht ngjarjeje të mirëfilltë letrare, por vetëm grumbuj idesh dhe tezash. Ёshte ca e frikshme dhe e zymtë e gjithë kjo, po të kesh parasysh se letërsia është nëna e të gjitha arteve. Si e mendoni ju këtë? Sa e rrezikuar është letërsia e mirëfilltë nga e gjithë kjo rrëmujë sensacionesh… teknologjike edhe… Mendoni se do të rezistoje edhe kësaj here?
Urim Nerguti: Eshtë e vërtetë se kam përkthyer disa romane të Houellebecq, por për të botuar, është botuar vetëm një. Mendoj se është mjaftueshëm. Të paktën aq sa të them se Houellebecq ka një stil. Stili i tij është një lumë i njëtrajtshëm, i ngadaltë që sheh vetëm përpara dhe aq i bën për shtigjet anash ku mund të ketë gjëra interesante, si për shembull një çift i ri duke bërë seks, në mungesë të një dysheku të mirë në shtëpi. Ky lumë ka meritën se është i qetë, i menduar, i shtruar dhe e di shumë mirë ku do të derdhet. E gjitha kjo përbën një stil. Për ata që çmenden pas Jojo Moyes a Nicholas Sparks, për shembull, do të thosha se stili i Houellebecq është antiheroi. Nuk ka heronj në librat e tij, por ka gjithmonë një antihero, një që e nxjerr veten mënjanë shoqërisë dhe vetëm vëzhgon. Vëzhgon dhe analizon ftohtësisht. Sidoqoftë, nuk dëshiroj të ndalem më tepër mbi këtë personazh që është kthyer Houellebecq.
Përsa i përket letërsisë, dua t’i qetësoj të gjithë ata që i shohin me dyshim esetë apo tekstet filozofike, e të them se edhe këto janë letërsi. Nuk ka eseist, as filozof pa stil. Stili është njeriu, thoshte Buffon. Të gjithë kemi një stil, edhe ne që s’jemi shkrimtarë. Kur flasim me shokët, prindërit apo me vete, të gjithë kemi stilin tonë. Kështu, një historian është thjesht një person që ka një stil në rrëfimin e disa ngjarjeve reale. Po ashtu një filozof është dikush që ka një stil në përcjelljen e disa koncepteve dhe ideve. Stili është ngado.
Kemi një nobeliste si Svetlana Alexieviç që dëgjon, regjistron dëshmi dhe ndërton me to një rrëfim, një histori. Na jep një copëz jete. Me fjalë të tjera, Svetlana është një shtruese pllakash e cila duhet të bëjë kujdes që në fund të dalë një figurë, sepse pllakat janë të gjitha të ndryshme. Aftësia e saj është që të kapë lidhjen e brendshme mes pllakave. Gjithashtu, fituesi i Goncourt 2017 në Francë, Eric Vuillard, ka shkruar një rrëfim dhe jo një roman. Tregon një ngjarje historike. Por mënyra si e tregon, e fut atë plotësisht në letërsinë e mirëfilltë. Sepse fundja, edhe ai që i trillon ngjarjet, edhe ai duhet ta tregojë ngjarjen e trilluar si të ishte e vërtetë. Domethënë, qëllimi është të krijojnë një realitet të mirëqenë. Kështu, kur Vuillard tregon një ngjarje historike të mirëfilltë, ai dëshiron ta sjellë atë sa më të gjallë, me të gjitha ngjyresat, që lexuesi të besojë se ishte aty, me po ato drithërima që mund t’i ketë pësuar një dëshmitar real. Pra, asgjë për t’u shqetësuar.
Arlinda Guma: Përpara tre vjetësh më qëlloi t‘u shkruaja disa shtëpive botuese këtu në Tiranë dhe nuk merrja asnjë përgjigje, ndërkohë që në të njëjtën kohë i shkrova shtëpisë botuese Feltrinelli në Itali dhe ajo m’u përgjigj menjëherë. Nuk di pse atë çast i përfytyrova botuesit shqiptarë, nëpër shtëpitë e tyre rrethuar me flori si në dinastinë Trump, duke refuzuar t’u përgjigjen email-eve që nuk janë qëndisur me germa ari. A keni patur edhe ju një eksperiencë të tillë me botuesit e Tiranës, apo ky privilegj ka qenë eskluzivisht vetëm për mua? Me sa di, ju keni bashkëpunuar edhe me shtëpi botuese të Kosovës për përkthimet tuaja.
Urim Nerguti: Po. Kam bashkëpunuar me shtëpi të Tiranës, e me shtëpi të Prishtinës. Praktikat e punës ndryshojnë. Kosova është një hap përpara nesh, të paktën në ato fusha që më interesojnë mua : kulturë demokratike, kulturë debati, kulturë pune. Për arsye nga më të ndryshmet, ndihem më mirë përpara një debati kosovar, sesa një debati shqiptar (shqiptar dhe kosovar, këtu janë thjesht mbiemra të ardhur nga emrat përkatës të dy shteteve tona, dhe s’kanë asnjë domethënie tjetër në kontekstin tim). Di dhe që i kam ndërprerë bashkëpunimet me shtëpitë e Tiranës, për disa arsye : lodhje të kota, shpenzim energjish, dhe pse jo, një lloj ndjesie e keqe që dikush po më merr për idiot. Të marrësh për idiot dikë që s’është, sjell me vete rrezikun që të marrësh për dikë të zgjuar një idiot. Gjë që ka ndodhur gjerësisht në Kuvendin e Shqipërisë.
Kam bashkëpunuar me Prishtinën, me shtëpinë botuese Buzuku. Për kushtet e vështira të një shteti të ri ende të panjohur nga pesë vende europiane, e me një fqinj si Serbia, them se ky vend ia del më së miri. Ajo që pëlqej më shumë në Prishtinë, është se të zotët e kësaj shtëpie jetojnë për librin, mendojnë për të, e ndjekin librin, letërsinë, dhe shohin në afatgjatë. Këto gjëra nuk i shoh aq shpesh në Tiranë. Anekdota e emailit është kuptimplote sepse emailet me disa shtëpi botuese tiranase janë thjesht një punë shtesë për përgjuesit amerikanë të antiterrorizmit. Emailet e mia mund t’i lexojë shumë më lehtë njëfarë John Trapp në Amerikë, sesa personi të cilit ia kam dërguar në Tiranë. E kështu, pasi të kem dërguar emailin dhe pritur tre muaj për një përgjigje, më duhet dhe t’i gjej numrin e telefonit për ta pyetur a e ka marrë një email para tre muajsh. Natyrisht, nuk e ka parë emailin sepse ka qenë jashtëzakonisht i zënë me projekte të ndryshme. Fundja, si shumica e bashkatdhetarëve të mi që kanë nga pesë a gjashtë projekte në të njëjtën kohë, në një vend ku papunësia është gjysmë për gjysmë.
Arlinda Guma: Si adhuruese e poezisë franceze, më qëllon të kërkoj nëpër librari poezi të poetëve të ndryshëm francezë. Disa herë kam kërkuar poezitë e Louis Aragon-it, por i kam gjetur të përkthyera me rimë dhe nuk e kam blerë librin fare sepse më tmerrojnë përkthimet me rimë. Si lexuese dua të njoh poetin, jo aftësitë vargëzuese të përkthyesit. Kur do të kemi një antologji të poezisë franceze të përkthyer me seriozitet, dhe mbi të gjitha, pa rimë?
Urim Nerguti: Poezia nuk është në ditë të mira. Holderlin na thotë se poetët duhen në kohë rreziku, por siç duket njerëzit nuk janë ende në rrezik. Poezia do të mbetet gjithmonë një gjini letrare për pak vetë. Nuk ka art masash, nuk ka më traktoristë në fushë që në pushimin e drekës ia këpusin të shkruajnë një poezi, që pas nxitjes nga disa miq e shokë, e dërgojnë për botim tek revista Ylli.
Nuk di kur do të ketë antologji poezish franceze, sepse në fakt duhet të ketë botues. Çështja e rimës është delikate sepse rima ka qenë normë për shekuj të tërë. Mendoj se kjo bëhej për dy arsye : për arsye mbajtjeje mend, dhe për të përcjellë njëfarë muzike të gjuhës. Një sonet për shembull, nuk mund të kuptohet pa rimë. Megjithatë, nuk përzihem shumë në fushën e poezisë, përkthej me qindra e mijëra kështu për kënaqësinë time, pa i rënë në qafë asnjë shtepie botuese.
Arlinda Guma: Cila është ajo gjë që ju nervozon me letërsinë shqiptare të para 90-ës? Po me këtë të sotmen? Po ajo që nuk ju nervozon? (Po kursehem të mos përdor si rëndom në gazetat shqiptare;“ç’ju ngazëllen”, meqë nuk dukeni tip i ngazëllyeshem.)
Urim Nerguti: Gjëja që më nevozon më shumë me letërsinë shqiptare të para 90-ës, është vetë letërsia e para 90-ës. Nuk mund të pretendosh për letërsi në një vend diktatorial, përveç asaj disidente. Diktaturat nuk e duan letërsinë, nuk e duan mendimin. Duan thjesht nënshtrimin, dhe për më tepër kërkojnë që të nënshtruarit të jenë gjithashtu të kënaqur. Mirëpo letërsia është një çështje të pakënaqurish. Kështu që, gjithçka që shkruhet në një diktaturë, është një rrenë. Diktatura ka këtë veti që nuk e lejon rrenën të kthehet në letërsi, e cila s’është tjetër veç një rrenë. Mirëpo, rrena e mirëfillte dallohet nga rrena letrare në këtë që kjo e fundit është një realitet që ka marrë trup, që fillon dhe jeton bashkë me ne, aq sa të na krijojë dyshime nëse kjo letërsi që sapo lexova është më e vërtetë se dy këmbët e mia të këputura pas një dite të lodhshme pune. Dhe kështu rrena letrare nderohet me çmime, ndërsa rrena e mirëfilltë dënohet me burg, ose gjobë. Para 90-ës, ne kemi lexuar një grumbull rrenash që s’arrinin të merrnin formën e letërsisë. Kjo është arsyeja që shumë pak lexues i mbajnë mend rrenat e librave që lexonin. Një pikë tjetër shumë interesante është se në diktaturë, më shumë e hante ai që gënjente bukur sesa ai që lëshonte një rrenë të trashë. Që do të thotë se shkrimtari i mirëfilltë rrezikonte më shumë se një gënjeshtar i rëndomtë. Dhe kjo vinte pikërisht ngaqë letërsia (si rrenë e bukur) ka veti molepsese, turbulluese, dhe trazuese në mendjen e lexuesit. Ndërkohë që ajo e rëndomta ka veti neveritëse, domethënë ta shpif.
Ndërsa për letërsinë e sotme, nuk është se e ndjek dhe aq shumë. Çështje kohe, energjish. Megjithatë, sa kohë që Shqiptarët nuk do të shkruajnë një roman të madh mbi tre trauma që kanë kaluar ata, vështirë se do t’i marr parasysh ndonjëherë. Këto tre trauma, siç e dinë të gjithë ata që janë të ndërtuar normalisht, janë : periudha e diktaturës, viti 1990 me përmbysjen e një epoke, është pastaj viti 1997 me çmendurinë dhe turpin kolektiv, dhe në fund, 1999 me luftën dhe vuajtjet e Kosovës. E kam shumë të vështirë ta marr seriozisht një letërsi të një vendi kur ajo merret me gjithfarë sendesh të tjera, vetëm me këto tre trauma jo.
Arlinda Guma: Me atë pak frëngjishte që di, unë mund të them pa frikë se Macron-i është i vetmi francez, të cilit ia kuptoj të gjitha fjalët. Zakonisht politikanët kanë fjalor të varfër, ndaj kuptohen mirë prej fillestarëve të gjuhës. Uroj shumë që ky të mos jetë rasti i tij, sepse kam krijuar simpati, kjo edhe për faktin se në kabinetin e tij shumica janë njerëz të letrave. A janë qeverisës të mirë njerëzit e letrave? A ndihet kjo prani në jetën kulturore franceze?
Urim Nerguti: Emmanuel Macron, në maj 2017, siç është shprehur një politikan i së djathtës franceze, ka bërë « vjedhjen e shekullit ». Pa kurrfarë partie deri një vit më parë, me gjasat thuajse zero për ndonjë fushatë presidenciale, ai arrin të fitojë mëse bindshëm. Mendoj se fitorja e Macron duhet lexuar si një mbingopje, një pështirosje me fytyrat legjendare të politikanëve. Të shohësh fytyrën e Gramoz Ruçit dhe Sali Berishës që prej 27 vjetësh në politikë, kjo nuk kalon mirë për Francezët. Sigurisht që në Francë nuk bëhet fjalë të kemi kriminelë në parlament, këta janë më tepër në burg, ose duke u ndjekur për aty. Kuptohet që edhe zgjuarsia, aftësia, dhe njëfarë hovi rinor (vetëm 39 vjeç, fundja !) i Macron kanë bërë të vetën. Franca, si një vend thellësisht konservator përsa i përket filozofisë së pushtetit, i dorëzon çelësat një presidenti-mbret 39 vjeçar. Megjithatë, Macron nuk është një njeri i dalë nga hiçi, nga makaronat e skutave të pista të Parisit, por ka një shkollim për t’u admiruar : ish-asistent i një filozofi të nderuar si Paul Ricoeur, një filozof francez protestant në një Francë katolike, vepra e të cilit është e përqëndruar kryesisht rreth nocionit të kuptimit. I duhet gjetur gjithmonë një kuptim asaj që bëjmë.
Çështja e raportit mes njeriut të letrave dhe qeverisësit të mirë, është më e ndërlikuar se kaq, sepse në histori kemi plot shembuj që letrari apo filozofi shpesh gabohej në parashikimet e tij. Si rast flagrant mund të përmendim Heidegger, megjithëse ai nuk ishte ndonjë qeverisës më i lartë sesa një rektor universiteti për disa muaj.
Në kushtet shqiptare, jemi shumë larg kësaj mëdyshje mbi politikanët-letrarë, sepse ne jemi ende në fazën e Al Kapones dhe më tepër na duhet një Kevin Kostner që di ta përdorë pisqollën mirë, sesa një filozof që edukon popullin.
Arlinda Guma: Nëse do të dilnit një pasdite për kafe me personazhin e Holden-it të romanit “Kapësi në thekër”, i J.D.Salinger-it, cilat do të ishin temat e bisedave që do të donit të bënit me të? (Natyrisht, përveç pyetjes se ku shkojnë patat e egra kur liqeni ngrin. Unë ende nuk ia kam gjetur përgjigjen.)
Urim Nerguti: Në fakt, nuk kam kurrfarë dëshire të dal një pasdite me Holden Cauldfield, për vetë arsyen që ai është vetëm një 16 a 17 vjeçar që flet në zhargon, e që nuk mund të mbajë një bisedë më të gjatë se 5 minuta. Holdeni është një tip që gjithkush prej nesh e ka njohur dikur, një si harrakati i klasës që s’çan kokën për asnjë, por që ka sidoqoftë një vështrim goxha të mprehtë mbi gjërat e kohës. Dhe kjo kohë i duket më e qelbur se kurrë. Ç’është e vërteta, ai është një personazh atipik sepse dëshiron pikërisht të kundërtën e asaj që dëshirojnë fëmijët : dëshiron të mos rritet. Të mos futet në botën e të rriturve, ngaqë kjo botë i duket e egër dhe e rreme. Në përgjithësi, fëmijët mezi presin të rriten, pa dyshuar fare se kjo rritje do të shoqërohet me luftra të vazhdueshme në jetë. Holdeni ka meritën se e ka kuptuar që rritja nuk është kushedi çfarë, dhe do të pëlqente më tepër lojrat e fëmijërisë. Shkurt, nuk do të rrija as dy minuta me Holdenin, sepse duke qenë se vetë jam i rritur, do të m’i lëshonte ca ironira të përziera me sharje dhe do të më linte aty, duke shkuar për vete në ndonjë hotel dhe humbur virgjërinë me ato pesë dollarë që i kanë mbetur në xhep.
Arlinda Guma: A e njohin francezët mjaftueshëm letërsinë shqipe? Duket sikur Franca, më shumë se çdo vend tjetër ka botuar vepra të autorëve shqiptarë. A flitet ndokund në ndonjë media për këta autorë, apo thjesht janë botime me vetëfinancim, që në Shqipëri shiten si suksese?
Urim Nerguti: Kjo është një temë e gjatë. Franca ka njëfarë tradite në lidhjet me Shqipërinë, që nga lufta e parë botërore, me kolonelin francez që mbrojti Korçën për të mos u janullizuar nga Grekët. Më vonë vazhdoi me hapjen e liceut francez të Korçës, nga i cili dolën burra shteti dhe pusht-eti. Franca ka gjithmonë një mendësi koloniale alla republikë e Tretë, me të famshmin Jules Ferry që mendonte (mbase me të drejtë) të përhapte kulturën frënge në gjithë botën, aty ku të shkelte këmba franceze, nëpër koloni për shembull. Kështu, Franca ka krijuar një traditë shumë të mirë shkëmbimesh kulturore, por duke qenë pakëz më finoke se kaq, sepse ajo është krejt e vetëdijshme që, në këtë shkëmbim kulturor, për shkak të peshës së stërmadhe të kulturës së saj, e fituar do të jetë ajo. Është fakt se shtëpitë botuese franceze përkthejnë jashtëzakonisht shumë nga kultura të tjera të botës, në të njëjtën kohë që i eksportojnë më së miri figurat e veta. Për t’u njohur me letërsinë shqiptare, Francezëve iu është dashur të kalojnë nga Ismail Kadare. Francezët e viteve 60 apo 70, ishin ende të ndarë përsa i përket dobisë së socializmit sovjetik, Partia komuniste ishte goxha e fortë. Kuptohet, të rrallë ishin ata që nuk ishin sqaruar mbi diktaturën staliniste, Doktor Zhivago e kishte bërë punën e vet, e më vonë Solzhenicini. Gjenerali i ushtrisë së vdekur, pavarësisht një damari të fryrë nacional–komunizmi, mbetej një roman i mirë, dhe Francezët nuk mundeshin tjetër veç ta pëlqenin. Kuptohet, për komunistët e Enver Hoxhës, ky ishte një rast i artë për t’u eksportuar paksa, pas izolimit të tmerrshëm që solli prishja me Hrushovin. Nuk di kush ka qenë më finok : a Kadareja që shfrytëzon Enver Hoxhën për t’u ndërkombëtarizuar, a Enver Hoxha që shfrytëzon Kadarenë për t’u ndërkombëtarizuar, gjithashtu. Kjo çështje ishte kryekëput një « thyerje bllokade » : Kadare për ambicjet e veta si shkrimtar (krejt të kuptueshme), dhe Enver Hoxha për ambicjet e veta si diktator (krejt të kuptueshme dhe këto). Gjithsesi, kjo bëri që Kadare të përflitej në Francë si një shkrimtar i mirë, që duhet ndihmuar sepse jeton në një vend diktatorial, por sidoqoftë me një diktator frankofon. Kjo pastaj ka hapur udhën për ndonjë shkrimtar tjetër shqiptar, por duhet thënë se kjo mbetet shumë anekdotike. Sot për sot, letërsia shqiptare njihet në Francë me emrin Kadare. Por të mos keqkuptohemi : Kadare nuk është i njohur në Francë siç mund të jetë Kundera apo Philip Roth, të cilët janë më të referencuar e më të përmendur. Shkak, mbase, dhe një humbje e interesit perëndimor për vendet e Lindjes, pas rënies së komunizmit.
Nuk di gjë për vetëfinancimin e autorëve shqiptarë. Herë pas here shfaqet diçka (Vorpsi, Mustafaj, apo Kongoli), por pa rënë në sy, e pa u bërë objekt i ndonjë diskutimi letrar. Por, siç thashë më lart, mirë është dhe me kaq. Sepse unë pres gjithmonë romanin e madh për traumat e Shqiptarëve, 1990, 1997, 1999. Sa kohë që s’më ka ardhur ky roman i madh, të them të drejtën nuk më intereson shumë se çfarë botojnë Shqiptarët në Francë. Iu uroj suksese, megjithatë.
Arlinda Guma: Cilat janë ato perkthime tuaja, që do i veçonit nga të tjerat? Po autorët që ju lodhin? Po ata të cilëve mund t’ju keni hyrë ndopak në hak? E kam fjalën për autorë, të cilëve nuk keni mundur t’u qëndroni besnik mjaftueshëm gjatë përkthimit.
Urim Nerguti: Përkthyesit janë si shkrimtarët : lëvdojnë gjithmonë punën e fundit. Për shkrimtarët, edhe e kuptoj, sepse fundja ata s’mund të mos bëjnë pa këtë idenë e më së mirës që vjen gjithmonë më pas. Por për përkthyesit, mbase mund të jenë më objektivë ngaqë fundja nuk janë veprat e tyre, s’kanë bërë gjë tjetër veç përkthyer. Por do të doja të tërhiqja vëmendjen mbi disa tituj, prapëseprapë. Së fundi kam përkthyer një roman madhor të Mathias Enard, ZONA. Është një roman i çuditshëm sepse është i ndërtuar në një mënyrë origjinale : ka vetëm një fjali e cila shtrihet në rreth 500 faqe (në botimin frëng). Megjithatë, ka një këputje të vogël me ndërfutjen e një romani (po ashtu të trilluar) që personazhi kryesor i librit, Francis Servain Mirkoviç, e lexon në tren. Ky përkthim ka qenë nga më të zjarrtët për mua, për arsye se më duhej të mbaja një ritëm të shfrenuar ku sintaksa nganjëherë fluturonte, ku shkeljet e syrit apo nënkuptimet janë të shumta, ku anekdotat erudite janë vërtet marramendëse, shkurt, ka qenë një lumturi e plotë. Çuditërisht, nuk kam hasur në vështirësi, me ta ndezur motorin dhe u futur në kokën e këtij ish-koloneli kroat gjatë luftrave të Jugosllavisë së 91-it, nuk ndalesha më. Enard nuk është një shkrimtar i panjohur për lexuesit shqiptarë sepse shtëpia botuese Buzuku ka botuar dhe dy romane të tjerë të Enard, ku për shembull romani BUSULL flet për disa lidhje të hershme mes Orientit dhe Oksidentit, lidhje të cilat ngjarjet e sotme që po ndodhin në Orient, na kanë bërë t’i harrojmë.
Gjithashtu, do të përmendja dhe përkthimin e një tjetër romani madhor si DASHAMIRЁSET të Jonathan Littell, roman i cili ka kaluar në një heshtje të plotë, për arsye nga më idiotet. Mbi 1000 faqe që trazojnë gjithë Luftën e Dytë botërore, e ku gjejmë faqe shumë të bukura me këndvështrime letrare dhe filozofike mbi Europën e paraluftës.
Një tjetër titull që mund të kthehet në një çështje bisede mes të rinjve të Shqipërisë, është dhe SEKS DHE GЁNJESHTRA, libri më i ri (shtator 2017) i autores franko-marokene Leila Slimani, fitueses së çmimit Goncourt 2016 me KЁNGЁ E ЁMBЁL, gjithashtu në shqip tek e njëjta shtëpi botuese, Buzuku. Ky libër trajton disa probleme të mprehta të shoqërive muslimane apo dhe me traditë muslimane, dhe kryesisht problemin e lirisë seksuale, ose lirisë për të vendosur lirshëm mbi trupin tënd. Këto shoqëri jetojnë në një lloj skizofrenie, në një jetë me dy korsi, pak a shumë si Shqipëria… Mendoj se ky libër do të na fuste në mendime mbi mënyrën tonë të të shikuarit të grave dhe lirisë së tyre.
Dhe së fundi, por që do të dalë besoj shpejt, është dhe një përkthim i KONTRATA SHOQЁRORE të Jean-Jacques Rousseau, kësaj here një përkthim i plotë e i mbushur me shënime të hollësishme për një kuptim sa më të mirë. Besoj do të jetë një ndihmë e mirë për studentët e Shqipërisë dhe Kosovës. Edhe ky libër do të dalë tek Buzuku.
Ka dhe shumë përkthime të tjera që do të shfaqen në panairin e librit në Tiranë, por u mjaftova me kaq.
A.G. – Çfarë ju mërzit dhe çfarë ju gëzon më shumë kur jeni në Tiranë? Dalloni ndonjë progres kur vini këtu? Si ju duket raporti midis betonit të kullave dhe atij betonit tjetër mendor?
U.N. – Në Tiranë vij rrallë. Jam një provincial i përjetshëm dhe, për çudi, i lumtur që jam. Kështu, Tirana as më mërzit, as më gëzon. Jam kalimtar. Por në përgjithësi, nuk mërzitem aspak në Shqipëri, jam shumë i lidhur me dy gjëra : familjen dhe librat. Me këta dy pranë, nuk e ndjej fare kalimin e kohës, nuk gjej asnjë arsye për t’u mërzitur.
Përsa i takon zhvillimit të Tiranës, siç e thashë, e marr siç është, pa asnjë gjykim. Nuk jetoj në të, kështu që nuk më intereson. Nëse Tirana është bërë e pajetueshme, është bërë nga banorët e saj, votues dhe të votuar, e jo nga Vladimir Putini apo Harvey Veinstein. Iu takon banorëve të Tiranës që ta bëjnë të jetueshëm qytetin e tyre. Për aq orë sa kaloj në Tiranë, nuk është se më shkurtohet jeta nga pështyrjet në tokë apo të folurat si në bjeshkë nëpër restorante. E gjej lumturinë time kudo, s’kam nevojë për dekorin e jashtëm.
Ndërsa betoni mendor, është gjë tjetër. Ka dy lloj betonesh mendore: njëri, është ai që vjen nga mosleximi, dhe tjetri, nga leximi i « keq ». Më shkoqur : ka beton mendor kur një i ri në Tiranë nuk di apo nuk është i interesuar se çfarë ndodh sot me idetë në botë, të paktën në Perëndim. Dhe betoni i dytë, është ai kur një i ri në Tiranë lexon vetëm një tip ideje, një tip shkolle, dhe nuk di apo nuk interesohet për idetë e tjera. Po ta them edhe më qartë, sot në Tiranë kemi betonin e pagdhendur dhe betonin e gdhendur marksist. Të rinjtë ose nuk lexojnë, ose lexojnë Marx, Engels, Chomsky, Badiou, Rancière, Bourdieu, domethënë ajkën e ndritur të një gazete franceze, Le Monde diplomatique, e cila bën kërdinë në mjediset rinore altermondialiste alla Gjenova apo Seattle në SHBA. Që të dy janë duke ndërtuar një beton : ai që s’lexon, betonin e trurit të vet të ngrirë, e ai që lexon këto që thashë dhe asgjë tjetër, betonin ideologjik që i bën të flasin në një zhargon të caktuar, pa kurrfarë nuance. Më vjen keq për të dy. Por keqardhja s’ka shpëtuar askënd, asnjëherë. Më tepër se të merrem me ata tituj librash që mendoj se fusin në diskutimet tona dhe nuancën e harruar, nuk kam ç’bëj. Domethënë, nuk kam ç’bëj asgjë tjetër veç t’i jap fund kësaj interviste dhe të kthehem tek librat e mi.
