Në vitin 1984, në kulmin e famës së tij letrare, Raduan Nassar njoftoi se do të dilte në pension për t’u bërë fermer.

 

Alejandro Chacoff

Raduan Nassar ishte dyzet e tetë vjeç dhe në kulmin e famës së tij letrare kur, në vitin 1984, shpalli daljen në pension. Ai donte të bëhej fermer.
Në vitin 1973, shkrimtari brazilian Raduan Nassar e la punën. Pas gjashtë vjetësh si kryeredaktor në Jornal do Bairro, një gazetë e majtë me ndikim që kundërshtonte regjimin ushtarak të Brazilit, ai kishte mbërritur në një ngërç me një nga bashkëthemeluesit, i cili ishte edhe vëllai i tij më i madh.
Gazeta deri atëherë shpërndahej falas dhe vëllezërit nuk binin dakord nëse do t’i paguanin abonentët. Nassar-i, atëherë tridhjetë e shtatë vjeç, e la gazetën dhe kaloi një vit në apartamentin e tij në Sao Paulo, duke punuar dymbëdhjetë orë në ditë për një libër dhe “duke qarë gjatë gjithë kohës”.
Në romanin e çuditshëm e të shkurtër që shkroi “Ancient Tillage“, një i ri ikën nga shtëpia dhe nga familja e tij fshatare, për t’u kthyer më pas i ndëshkuar dhe paksa i poshtëruar, në vendin e fëmijërisë së tij.
“Ancient Tillage” u botua në vitin 1975, dhe u vlerësua menjëherë nga kritikët. Ai fitoi kategorinë e debutimit më të mirë të çmimit Jabuti, nderi kryesor letrar i Brazilit, dhe një çmim tjetër nga Akademia Braziliane e Letrave. Në vitin 1978, një roman i dytë doli në shtyp; Nassar-i e kishte shkruar draft-in e parë të librit “A Cup of Rage” në vitin 1970, ndërkohë që jetonte në Granja Viana, një lagje bukolike në periferi të qytetit.
Ai gjithashtu u prit në mënyrë euforike, duke fituar Çmimin e Shoqatës së Kritikëve të Artit të São Paulo-s (ACPA). “Ata dy libra patën një ndikim shumë të fortë,” më tha Antonio Fernando de Franceschi, poet dhe kritik, i cili u bë mik i ngushtë i Nasar-it.
“Ata janë shkëmbi j të vegjël e të fortë. Gjithçka është e përqendruar atje. Vitin e shkuar, dy romanet e Nasar-it u përkthyen në anglisht për herë të parë, për serinë Penguin Modern Classics dhe “A Cup of Rage“, përkthyer nga Stefan Tobler, ishte në listën e gjatë për Çmimin Ndërkombëtar Man Booker.
Romanet e Nasar-it ranë shpejt në sy të botuesve në Francë dhe Gjermani dhe, në fillim të viteve tetëdhjetë, me dy libra të shkurtër që së bashku arrinin në më pak se treqind faqe, ai tashmë po përshëndetej si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të Brazilit, i përmendur si në të njëjtëm frymë me Clarice Lispector dhe João Guimarães Rosa-n.
Gjatë vizitave në Paris, ai u ftua të fliste në Sorbonë dhe fitoi interesin e trashëgimtarit tê botimeve Claude Gallimard dhe të agjentes së famshme letrare katalane Carmen Balcells. Një mike e ngushtë e Gabriel García Márquez-it, Mario Vargas Llosa-s dhe Pablo Neruda-s, për pronat e të cilëve ajo kujdesej, Balcells-i, shpesh mendohet të ketë qenë shkak për konceptin e përcaktuar në mënyrë të paqartë, por shumë të tregtueshëm të Bumit të Amerikës Latine, një rritje në oreksin global për letërsinë e këtij rajoni gjatë viteve gjashtëdhjetë dhe shtatëdhjetë. Në atë kohë, ajo kërkoi që Nassar-i t’i bashkohej klubit. “Ajo priste diçka të madhe,” më tha ai vitin e shkuar, kur ne u takuam për herë të parë, në shtëpinë e tij në São Paulo. “Ajo ishte shumë bujare.”
Nassar-i ishte dyzet e tetë vjeç dhe në kulmin e famës së tij letrare kur, në vitin 1984 dha një intervistë me Folha de São Paulo në gazetën më të madhe të përditshme të vendit, në të cilën ai njoftoi daljen në pension. Ai donte të bëhej fermer.
Mendja ime është ndezur me gjëra të tjera tani; më intereson bujqësia dhe blegtoria,” i tha ai intervistuesit. Shumë njerëz u hutuan. Nassar-i e mbajti fjalën. Vitin tjetër ai bleu një pronë prej rreth gjashtëmbëdhjetë mijë hektarësh dhe filloi të mbillte sojë, misër, fasule dhe grurë.
“Unë hoqa dorë nga shumë gjëra atëherë, nuk e keni idenë”, – më tha atë pasdite. Nassar-i, i cili tani është tetëdhjetë e një vjeç, jeton i vetëm në një ndërtesë modeste me tulla të kuqe në një nga pjesët më të qeta të Vila Madalena-s, një lagje boheme në anën perëndimore të qytetit.
Në vitin 2011, pas gati tri dekadash të kaluara duke u kujdesur për të korrat, Nassar-i ia dhuroi tokën e tij Universitetit Federal të São Carlos, me kusht që ata të ndërtonin një kampus shtesë për t’u dhënë akses më të mirë komuniteteve rurale. Kampusi ekziston tanimë dhe funksionon; Nassar-i foli për një ish-punonjës ferme, vajza e të cilit studionte atje.
Dhoma e ndenjies e Nasar-it nuk është shumë e mobiluar, me një orë të vjetër të zverdhur në mur dhe një portret bardh e zi të prindërve të tij mbi tavolinë. Nuk ka rafte librash në dhomën e ndenjes, por kishte një rresht të shkurtër librash në sergjenin e oxhakut: André Gide, Dostoevsky (një shkrimtar që ai e do veçanërisht) dhe shumë vëllime të vjetra të Caldas Aulete-s, një fjalor portugez. Vura re grumbuj të rastësishëm librash të rinj të freskët në tavolinat anësore dhe në divanin e tij. “Këto janë dhurata,” tha ai. “Unë u them njerëzve se nuk lexoj më, por ata nuk më besojnë kurrë.”
Shkrimtarët që zgjedhin të mos e ushtrojnë talentin e tyre mund të provokojnë një sërë reagimesh te lexuesit dhe te kolegët e tyre, që nga zilia, tek acarimi e deri te frika. Dalja e parakohshme në pension e Nasar-it u prit në Brazil me një lloj magjepsjeje të ngjyrosur nga një lloj aluzioni fyesi. Duke vendosur të bëhej fermer – jo një banor ferme, por pronar i një ndërmarrjeje produktive të mesme – ai e kishte degraduar statusin e letërsisë.
Botuesit dyshuan se ai nuk kishte ndalur plotësisht. “Një nga obsesionet e mëdha të shtypit tonë gjatë këtyre dekadave të fundit ka qenë që të zbulojë nëse ai ka ndonjë poezi apo ndonjë histori të fshehur në sirtarë” më tha Luiz Schwarcz, kryeredaktor i Companhia das Letras, shtëpia botuese kryesore e vendit. Schwarcz-i po fliste pjesërisht për veten e tij. Kur themeloi shtëpinë e tij botuese, në fund të viteve tetëdhjetë, ai i telefonoi Nassar-it. “I thashë, ‘Luiz, shiko, unë nuk kam asnjë libër për ty’”, më tha Nassar-i. “Deri në atë kohë unë tashmë isha zhytur thellë në jetën rurale.”
Interesi i Nasar-it për bujqësinë nis qysh në fëmijëri. Prindërit e tij emigruan nga Libani në Brazil në vitet njëzetë dhe u vendosën në Pindorama, një qytet i vogël rural në shtetin e São Paulo-s.
Nassar-i dhe nëntë vëllezërit e motrat e tij u rritën në një ngastër të vogël toke ku babai i tij rriste pemë portokalli, qershie dhe jabuticaba, si dhe zogj e lepuj. Nëna e tij ishte kultivuese e shkëlqyer e pulave, më tha ai, por specialiteti i saj ishin gjelat. “Njëherë babai im më dha dy shpendë gini,” tha ai, me linjat e fytyrës së tkurrur nga kujtimi i këndshëm. “Isha shumë i emocionuar.”
Babai i tij ishte i krishterë ortodoks dhe nëna protestante, por fëmijët u rritën si katolikë për të shmangur diskriminimin. Nassar,-i, si djalë altari, zgjohej çdo ditë në orën 5 të mëngjesit. për kungimin. Kur Nassar-i ishte gjashtëmbëdhjetë vjeç, ai u transferua në kryeqytetin San Paulo, ku studioi për gjuhë dhe drejtësi, përpara se të kalonte në filozofi në Universitetin e São Paulo-s. Në vitin 1967, ai dhe katër nga vëllezërit e tij themeluan Jornal do Bairro., “Ancient Tillage,” një version i shëmbëlltyrës së djalit plangprishës, është njëkohësisht një kremtim i lidhjeve të André-s me tokën dhe me familjen e tij dhe një dënim pothuajse nihilist i këtyre lidhjeve. Djali i një patriarku fshatar, André mundohet nga ndjenjat incestuese ndaj motrës së tij. Ai ikën nga familja për t’u zhytur në një banesë, duke pirë dhe duke vizituar prostitutat; vëllai i tij Pedro përpiqet ta kthejë në shtëpi.
Përshtypja e lexuesit për fermerin është e dikujt me përvojë në botë që nuk i ka pëlqyer ajo që ka parë. Nassar-i i cili e shkroi draft-in e parë gjatë dy javëve të ethshme në vitin 1970, më tha. “Nuk mund të ndaloja së qeshuri,” tha ai, duke e krahasuar këtë me mënyrën sesi ndihej ndërsa shkruante “Ancient Tillage”. Disa herë, ndërsa hanim drekë – byrek me pulë dhe oriz, verë, mousse frutash pasioni – Nassar-i e ndërpriste bisedën. “Kjo ishte e vërtetë,” do të thoshte ai, për ndonjë personazh ose për ndonjë pasazh të caktuar; apo për ndonjë ngjarje në jetën e tij, “që është në libër”.
Ishte një zakon i çuditshëm dhe tërheqës, që tregonte një mospërfillje ndaj shtirjeve të botës letrare. Duke lexuar të dy romanet tani, është e vështirë të mos vërehet mënyra sesi imazhet botanike dhe metaforat e natyrës ndërhyjnë në prozë, si detaje biografike nga e ardhmja.
Nassar-i tha se bujqësia ka qenë gjithmonë profesioni i tij kryesor, ndërsa shkrimi “ka qenë thjesht një aktivitet tjetër”. Por jeta e tij në bujqësi nuk filloi mirë. “Ishte shumë e vështirë. Prona ishte në gjendje të keqe. Filluam të mbjellim fasule, këto fasule të mrekullueshme”, tha ai. “Ne morëm disa fermerë të tjerë në rajon dhe ata na dhanë disa udhëzime sesi ta bënim këtë.” Çmimet e mallrave ishin të ulëta në atë kohë, dhe edhe me ndihmën e jashtme ai nuk mund të arrinte të fitonte. Ai tentoi të rriste bagëti por hoqi dorë.
“Për gjashtë vitet e para, ne u masakruam; kishim vetëm humbje.” Nassar-i vura re, shpesh përdorte shumësin në vetën e parë kur diskutonte për bujqësinë e tij, edhe pse ai ka jetuar kryesisht vetëm; ai preferoi të mos diskutonte një lidhje të tij afatgjatë, të cilën ai e përshkroi si “të turbullt”.
Ashtu si personazhet e tij, ai duket se ka gjetur ngushëllim në punën fizike. “Jeta ime tani ka të bëjë me të prodhuarit, të prodhosh, të prodhosh,” i tha ai një intervistuesi, në vitin 1996, kur u pyet sesi po ia kalonte pas pensionit letrar.
Gjithashtu gjatë kësaj kohe që librat e Nasar-it, të cilët ishin vlerësuar nga kritika, por që nuk kishin arritur një audiencë të gjerë, filluan të shiteshin në numër më të madh. (Në vitin 1997, “A Cup of Rage“ u bë film artistik; si dhe pati një përshtatje të “Ancient Tillage” në vitin 2001).
Pak para se ta dhuronte fermën Lagoa do Sino për UFSCAR-in, në vitin 2011 ai mori një ofertë prej tetëmbëdhjetë milionë reaiësh—afërsisht gjashtë milionë dollarë—për pronën. Një nga frikërat e Nasar-it është se qeveria e re braziliane mund ta privatizojë tokën që ai i ka lënë publikut.
Gjatë kohës që ishim bashkë, Nassar-i ndonjëherë ngjante krenar për punën e tij, por më pas dukej se qortonte veten. Në një çast ai mori një telefonatë nga një botues, ku e dëgjova të debatonte fort për një kopertinë; ai kundërshtonte madhësinë e shkronjave të përdorura për emrin e tij, e cila zinte pjesën më të madhe të kopertinës.
Ata më të afërtit me Nasar-in e përshkruajnë atë si një mikromenazher të dashur, një shkrimtar që ndërhyn në çdo aspekt të procesit editorial. Schwarcz-i e redaktoi Nassar-in për herë të parë në vitet tetëdhjetë, përpara se të themelonte Companhia das Letras.
Në çdo botim të ri, ai do të dëshironte të ndryshonte një fjali, ose të ndryshonte biografinë e autorit, ose do të ankohej për tonalitetin e bojës,” tha ai. Ndonjëherë Nassar-i kërkonte një lloj specifik fonti ose hapësirë ​​midis rreshtave. “Ndonjëherë Luiz-i më thoshte: “Raduan, kur më kthen shënimet, nuk e di nëse duhet të qesh apo të qaj me tyj,” më tha Nassar-i. Asnjëherë nuk më interesonin shumë shitjet, por gjithmonë doja që librat të ishin më të mirët që mund të ishin. Nuk i duroj dot ato botimet e vogla ku gjithçka është e ngjeshur në hapësira të ngushta.”
Pretendimi fillestar i Nassar-it se ai nuk kishte asnjë shkrim të pabotuar për Schwarcz-in doli të mos ishte plotësisht i vërtetë. “Menina a Caminho“, një tregim i shkurtër i shkruar në fund të viteve pesëdhjetë, u dorëzua përfundimisht dhe u botua, në vitin 1997, pothuajse dyzet vjet pasi u përfundua.
Franceschi është i vetmi person që e ka bindur Nasar-in që të marrë përsipër një detyrë letrare që nga dalja zyrtare në pension. Eseja e shkurtër që ai shkroi, “Mãozinhas de Seda“, një reflektim i tërthortë mbi vlerën e instinkteve diplomatike, u porosit në fillim të viteve nëntëdhjetë për revistën që Franceschi drejtonte në atë kohë por, me kërkesën e Nassar-it, ajo nuk u botua për shtatë vjet.
Si Schwarcz-i ashtu dhe Franceschi besojnë se vendimi i Nassar-it për t’u larguar nuk erdhi nga një rënie e interesit, por nga perfeksionizmi letrar. “Ai është një djalë që i përkushtohet aq shumë zanatit saqë unë mendoj se është e vështirë për të të ndihet i shpërblyer,” tha Schwarcz-i. “Veçanërisht në një vend ku kritika nuk është aq aktive.” Franceschi po aq e admiron Nasar-in, por sheh disa “neuroza” në sjelljen e tij.
Për të, Nassar-i është dikush që “i shtrydh shumë fort pjesët e tij që nuk i pëlqejnë”, duke luftuar për të pajtuar kërkesat e egos me dëshirën e tij për një jetë të përulur. Ky shqetësim merr formë në romanet e tij si një lloj ankthi gjuhësor ose si një lloj kërkimi nervor i saktësisë. Një imazh pason një tjetër, sikur të kishte gjithmonë nevojë për një shëmbëlltyrë më të pasur. Kjo veçori u jep librave shumë të shkurtër të Nasar-it një ndjenjë të çuditshme maksimaliste. “Unë rrallë hiqja gjëra,” më tha ai. “Zakonisht çështja vërtitej më shumë rreth shtimit të tyre.” Por teprica përcjell edhe ndjenjën e pamjaftueshmërisë.
Te “A Cup of Rage” personazhet rrahin njëri-tjetrin në mënyra të bukura, ndihet një cinizëm në nënshtresë: shikojini të gjitha këto metafora dhe aliteracione të fuqishme, sa bindëse mund të jenë! Treguesit herë pas here shprehin pafuqinë e tyre. “Çfarë kuptimi kishte të flisje më tej”? – thotë Andrea në një çast. Në të dy romanet, shpjegimi në dukje i pafund i personazheve përfundon në akte dhune.
Përpara se të takoheshim, unë kisha shkruar një përmbledhje të punës së Nasar-it në të cilën parashtrova këtë interpretim; ai më dërgoi një e-mail paksa formal duke lavdëruar “përshtatshmërinë e formulimit”.
Por kur iu kthyem temës më vonë, ai kundërshtoi. Në të shkuarën, Nassar-i ka shfaqur herë pas here nervozizëm ndaj teorizimit rreth vendimit të tij për të ndaluar së shkruari. Në një intervistë të vitit 1997 me revistën vendase Veja, ai renditi disa aktivitete që kishte lënë: një degë e gjuhëve në universitet, drejtësi, mbarështim lepujsh, gazetari.
“E gjithë kjo më dha etiketën e të qenit i paqëndrueshëm,” i tha ai intervistuesit. “Pse vetëm atëherë kur e braktisa letërsinë u bëra papritmas ky personazh magjepsës? A nuk është e çuditshme?”
Një mëngjes dhjetorin e shkuar, e vizitova përsëri në shtëpi. Ai kishte veshur një këmishë të hekurosur, me vija dhe kishte një orë dore të vjetër e, me përzemërsinë e tij të zakonshme të padukshme, kishte shtruar tryezën me bukë, djathë dhe një termos kafeje.
Në takimet e mëparshme unë kisha hezituar t’i bëja pyetjen e qartë—Pse ndale së shkruari?—duke i thënë vetes se ishte një strategji për ta bërë të ndihej i qetë. Por, atë pasdite atmosfera ishte e qetë. Ai u rrudh në fytyrë dhe shprehja u errësua prej asaj ndjesisë që unë e lexova fillimisht si zemërim, por që u shfaq gradualisht si një përpjekje për ta menduar me kujdes pyetjen.
Për njëfarë kohe u ulëm përballë njëri-tjetrit në heshtje. Pastaj ai e hodhi vështrimin larg dhe tha: “Kush e di? Me të vërtetë nuk e di.”

______________

Alejandro Chacoff, redaktor letrar në revistën Piauí, është autori i romanit “Apátridas”.

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker