Pasthënie për romanin “Epistolari i Zaratës”
Luan Rama
«Komedinë hyjnore» na duhej ta lexonim dikur në auditoret e universitetit. Profesori im i letërsisë antike e mesjetare, Myzafer Xhaxhiu, na fliste me një pasion të jashtëzakonshëm për Danten e Beatriçen, aq sa në atë gjendje patetike, ai na dukej si një qenie ndryshe nga të tjerët, sikur ajo botë ta mbante ende nën hiret e veta. Më kot përpiqej që ne studentët e tij të lexonim Danten, të lexonim Ferrin, Purgatorin dhe Parajsën e tij. Por në atë kohë, ne e kishim mendjen tek këngët e Bitëllsave apo këngëtarët italianë Celentano, Batisti, etj. Dante atëherë na dukej i vështirë dhe pothuaj e harruam më vonë. Pas disa viteve, kur vizitova për herë të parë Firencen, shkova dhe tek shtëpia e Dantes, dhe miku im, piktor shqiptar Frederik Ivanaj, më tregoi pothuaj pesëdhjetë metra më larg një shtëpi, duke më thënë se aty ngrihej dikur shtëpia e të dashurës së Dantes, Beatriçes. Më pas, duke shkruar një artikull për Botiçelin, zbulova ilustrimet e tij të mrekullueshme mbi botën e «Komedisë hyjnore», shumicën e të cilave ai nuk kishte arritur ti bënte me ngjyra. Një botë tjetër m’u shfaq përpara me ata trupa njerëzorë që binin nga lart apo që përpëliteshin në rrathët e ferrit, pasi Ferri ishte padyshim pjesa më tronditëse e atyre vizatimeve. Sigurisht, këtë anë tjetër të botës njerëzore, atë të krimit, skëterës së burgjeve dhe kampeve të internimit, linçimit arbitrar të njeriut që kërkonte lirinë e tij, ne e kishim parë veçanërisht pas ndryshimeve politike në Shqipëri, kur në vitet 1990 shëmbej shteti totalitar dhe merrte fund epoka e diktaturës, si në të gjitha vendet e tjera të Lindjes Europiane. Pikërisht atëherë nisën të konturohen në mendjet tona dekoret e krimit, të dhunës dhe e shkeljes së fjalës së lirë, të zbulonim se ç’ishte në të vërtetë Spaçi, Burreli… E megjithatë do duhej të lexoja një shkrim në një nga gazetat shqiptare rreth latinistit të njohur Pashko Gjeçi e më pas për Mark Ndojën, për të mësuar se në një ishull të vogël të lagunës pranë gjirit të Vlorës, në Zvërnec, ishin të fshehur disi nga bota përreth. Ndryshe nga Pashko Gjeçi, i cili e përktheu «Ferrin» pas daljes nga burgu, kur filloi të jepte leksione në universitet mbi letërsinë antike e të rilindjes italiane, Mark Ndoja kishte nisur të përkthente Ferrin e Dantes në Zvërnec. Në atë shkrim lexova disa pasazhe të një letre që ai i dërgonte gruas së tij, duke i folur për vështirësitë që po haste në përkthimin e atij teksti tronditës, çka më ngacmoi menjëherë të shkruaja këtë libër në formë epistolari për këtë fakt unikal: pra të përjetosh ferrin e proçeseve politike dhe të burgut e njëkohësisht të përkthesh Ferrin e Dantes. Ç’gjetje gjeniale dhe tragjike njëkohësisht! Gjithçka më dukej e jashtëzakonshme. Dhe pikërisht atëherë nisa të lexoj vërtet Danten, veçanërisht Ferrin, të imagjinoj skenat e tij me rrathët e ferrit, udhëtimin e tij, pikëtakimin me poetin e madh Virgjil si dhe figurat e ndryshme të historisë e artit që ata do të pikëtakonin gjatë atij udhëtimi të gjatë e të frikshëm nëpër rrathët e botës ferrike. Imazhi i tij i ferrit ishte në formën e një hinke që zbriste drejt thellësive të tokës, ku sa më shumë zbriste në ferr aq më shumë ngushtohej, gjersa atje, me bashkëudhëtarin e tij, diku në një guvë, ata gjejnë një palë shkallë të varura për t’u ngjitur më së fundi drejt dritës, për të parë qiellin e yllësuar dhe për tu ngjitur drejt Purgatorit e më pas Parajsës, ku do të takohet me Beatriçen e tij.
Duke shkruar këtë epistolar, pamje të ndryshme më interferoheshin në mendjen time. Së pari imazhet e një udhëtimi të hershëm në Zvërnec kur isha kineast, dhe ku në atë ishull idilik, në atë “parajsë” natyrore, pashë kishën e zbrazur dhe manastirin e heshtur ku nuk gjendeshin më gjurmët e ish-të burgosurve politikë që kishin qenë aty, mes të cilëve, Kasem Trebeshina, Tuk Jakova, Mark Ndoja, Spiro Gjoka e të tjerë. Pikërisht aty mu kujtuan dhe tregimet e shokut tim të adoleshencës dhe rinisë: Henrik Gjoka, i cili kujtonte me nostalgji kur me gjyshen e tij udhëtonin me këmbë anës detit nga Vlora gjer në lagunën e Zvërnecit dhe arrinin të qëndronin një apo dy ditë mes të burgosurve dhe dashurive të tyre. Ja pra dekori, personazhet historikë, dramat e tyre, duke shtuar këtu dhe imazhet që kisha parë në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës buzë Jonit, në Porto Palermo, në atë kështjellë veneciane, në guvat e së cilës mbaheshin dikur rreth 200 të burgosur dhe të dënuar, burra, gra, fëmijë, një popull që ishte i ngjashëm me atë të Dantes. Ata njerëz, edhe pse ishin të rrethuar nga deti, të mbyllur në errësirë, nuk mund ta shikonin detin, por veç të dëgjonin dallgët e tij dhe klithmën e pulëbardhave që vërtiteshin diku në qiellin që s’mund të kundronin. Kjo të kujtonte “Veshin e Dionisit të Siçilisë”, tiranit më të madh të epokave historike, ku në një shpellë në formën e një veshi gjigand ai kishte mbyllur viktimat e tij dhe i përgjonte nga lart se mos ata bisedonin për ndonjë kryengritje të mundshme kundër tij. Disa prej atyre që kishin qenë në Zvërnec kishin provuar dhe kampet e tjera të Porto Palermos, Tepelenës, etj. Ishte një rastësi e habitshme që vajzën e Mark Ndojës, Marintën, e kisha njohur në gjimnaz. Jetonim në një lagje dhe unë nuk e dija se ajo vajzë aq e brishtë dhe e bukur, ishte pikërisht vajza e ish-deputetit dhe sekretarit të Akademisë dhe të Lidhjes së Shkrimtarëve, i cili kishte përfunduar në Zvërnec. Por ja, u desh ky libër që ajo të më tregonte se kush ishte. Edhe Marinta kishte kaluar kalvarin e shokut tim Henrik Gjoka; dhe ajo me nënën dhe vëllezërit e saj, merrnin rrugën e kënetës për të shkuar të takonin atin e tyre në Zvërnec. Ajo më tregoi sesi një herë kishte mbetur prapa vëllezërve dhe e vetme ishte zhytur në kënetë, por fatmirësisht, kapur pas ca shkurreve, e mbuluar gjithë baltë, më pas ajo kishte mundur të dilte. Imagjinoj një çast atë vajzë të dëshpëruar ballë fatalitetit të jetës, por që një forcë titanike, ajo e dashurisë për atin, e e kishte bërë më së fundi të dilte nga balta që do mund ta gllabëronte. Një vajzë adoleshente që shkonte të takonte atin e saj e që duhej të zhvishej para rojeve për t‘u kontrolluar para se ta takonte. Ah, ajo kujtonte mollët që i kishte dhënë të atit atë ditë që e kishin arrestuar dhe e morën nga shtëpia… mollët që pa e ditur këtë fakt unë i kisha përshkruar në këtë epistolar.
Pas botimit të parë të librit, një mikesha ime, vajza e Tuk Jakovës, më dha një libër me letrat e të atit, i cili nga Zvërneci ia dërgonte gruas së tij: Mita. Letra padyshim tronditëse dhe frymëzuese, por që ishin pjesë e asaj jete të përditëshme pas proceseve politike e dënimeve të rënda. Po i lexoja duke u kthyer në avion drejt Parisit dhe gjithçka më drithëroi në ata qiej të rëndë që më vagëlloheshin nga loti. Dhe atëherë e kuptova se krijimi im ishte si të thuash një kopje e dytë, edhe pse e zbehtë e këtij realiteti aq të dhimbshëm, duke u bërë pjesë e asaj bote danteske që kishte imagjinuar Dante, i cili i mbylli sytë në mërgim, larg vendlindjes së tij, i dënuar me vdekje dhe i kërcënuar gjithnjë deri sa vdiq në vitin 1321.
Veprat e mëdha lindin padyshim nga një dhimbje e madhe…
