Ose do jesh, ose do dukesh, thotë përkthyesi dhe poeti Alket Çani në këtë bisedë mbi letërsinë dhe kreshtat sociale ku ajo rritet, mbivendoset, kundërshtohet apo zhvillohet. Ai jeton dhe punon në Francë, është autor i tre librave me poezi: “Metrika e dritës” (1997), “Shtrati i Prokrustit” (2004), “Memento mori” (2016), si dhe ka përkthyer në shqip autorë si: Paul Valéry, Arthur Rimbaud, Janis Ricos, Henri Michaux, Charles Baudelaire, Saint-John Perse, Samuel Beckett, Jean Genet, André Gide, Georges Bataille, Agota Kristof.
I pyetur mbi përkthimet me rimë të poezive, ai thekson midis të tjerash:
Dy fjalë që rimojnë mund të gjenerojnë, veç të tjerash, edhe ide apo asociacione idesh e përfytyrimesh, madje edhe të tilla që mund të mos kenë qenë në synimet fillestare të poetit, çka bën që rima të jetë edhe element i qenësishëm i përmbajtjes. Pra, në poezi, forma është përmbajtje; e anasjellta mund të jetë por edhe të mos jetë gjithmonë e vlefshme. Nga ana tjetër, poezitë me varg të matur, me ritëm, me rimë, duke qenë të kufizuara nga aspekti formal, mund t’i japin poetit një mundësi gjetjesh dhe përdorimesh gjuhësore të pazakonta e tejet të arrira artistikisht.
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Nëse do të më duhej të përdorja një fjalë për përkthimet tuaja, ajo që do t’ia qëllonte do të ishte: “të përkora”. Por, nga ana tjetër, dalloj se ju jeni shumë i tërhequr nga jeta publike (tipar i shumicës së njerëzve që bëjnë gjëra të vlefshme në këtë vend.) A nuk është paksa shqetësues ky fakt? Tërhiqu njëri e tërhiqu tjetri dhe ndërkohë jetën publike shqiptare e kanë pushtuar idiotët që japin modele të gabuara te fëmijët dhe adoleshentët…
Alket Çani: Nëse është kështu mund ta konsiderojmë, ndër të tjera, edhe shqetësues. Megjithatë mendoj se jo të gjithë ata që bëjnë gjëra të vlefshme rrinë mënjanë jetës publike, sikundër jo të gjithë të tërhequrit bëjnë gjëra të vlefshme. Duhet thënë se nuk është shumë e lehtë që edhe të bësh gjëra me vlerë, edhe të shfaqesh në publik. Ose do jesh, ose do dukesh. (Emily Dickinson ka një poezi të famshme me temën e njeriut publik.) Duhet thënë gjithashtu se shfaqja në publik kërkon sakrifica të mëdha që jo të gjithë duan apo munden t’i bëjnë. Le të marrim një shembull: duhet të takosh njerëz, nga të cilët edhe të tillë që, në rrethana të tjera, nuk do doje t’i takoje, duhet të flasësh, shpeshherë duhet të thuash gjëra me të cilat ti vetë nuk pajtohesh, për të cilat beson të kundërtën, por që u pëlqejnë të tjerëve t’i dëgjojnë, duhet të dalësh në TV, shkurt, duhet të kalosh nëpër një proces të gjatë tjetërsimi, derisa kufiri midis thelbit dhe dukjes bëhet i paqartë. Por ka shumë njerëz që këtë gjë e pëlqejnë, sepse, ta zëmë, janë ekzibicionistë; të tjerë e bëjnë për të përballuar vetminë; të tjerë, sepse nuk kanë gjetur diçka më të mirë se kjo; të tjerë, sepse dalja në publik shndërrohet për ta në të ardhura materiale, në lehtësira jetësore, në famë. Të tjerë, për të gjitha këto të marra së bashku. Pra, u bëhet i domosdoshëm ky tjetërsim, u bëhet mjet jetese dhe, që nga ky moment, mund të jetë për ta lehtësisht i justifikueshëm. Nga ana tjetër, këta marrin përsipër edhe rrezikun për të pësuar të kundërtën e asaj për të cilën janë investuar. Në vend që të marrin simpatinë e publikut, pas njëfarë kohe ata marrin antipatinë e tij, bëhen të padëgjueshëm, të pashikueshëm, të palexueshëm, të mërzitshëm, të padurueshëm. Prandaj kjo është një sakrificë e madhe.
Ndërkohë që të jesh i tërhequr, të rrish mënjanë është shumë më komode, apo jo. Veç kësaj, duke mos u shfaqur, je i veshur me një lloj misteri; dhe gjërat e mistershme janë gjithmonë joshëse, kanë kohëzgjatje më të madhe dhe janë më të qëndrueshme. Sa më pak të njohim dikë apo diçka, aq më shumë jemi të tunduar ta zbulojmë. Por këto janë sidomos fenomene individuale dhe sociale që kërkojnë analiza më të specializuara, të cilat nuk jam në gjendje t’i bëj. Sidoqoftë, këto që thashë nuk i kisha për vete, fola në përgjithësi. Për sa më përket, nuk mendoj se kam bërë ndonjë gjë me vlerë të madhe, por edhe nëse do kisha bërë, nuk më takon mua ta pohoj. (Edhe unë, tani që po ju përgjigjem, jam deri diku i tjetërsuar, sepse nuk po i them të gjitha që do dëshiroja të thoja dhe as krejtësisht në atë mënyrë që do dëshiroja. Marrëdhëniet midis qenies dhe dukjes janë shumë të ndërlikuara.)
Arlinda Guma: Jeni autor i tre librave me poezi, si dhe përkthyes i autorëve: Valéry, Rimbaud, Ricos, Michaux, Baudelaire, Saint-John Perse, Beckett, Seferis, Gide, Bataille, Kristof, Genet. A gjenden nëpër librari përkthimet tuaja të hershme? E them këtë sepse çdo herë që kërkoj një libër me poezi në ndonjë librari, shitësit ma kthejnë vrazhdë se poezia nuk shitet. Në të vërtetë ato pak përkthime të poezisë franceze që kam hasur kanë qenë jocilësore. A ekziston një antologji e poezisë franceze e përkthyer në shqip?
Alket Çani: Bataille, Gide, Seferis besoj se gjenden nëpër libraritë ku i kanë shpënë shtëpitë botuese përkatëse. Rimbaud dhe Genet kanë dalë që në vitin 2001 dhe duhet të jenë shteruar, nuk besoj të jenë hedhur më në qarkullim. Ndërsa të tjerët, që i kam botuar vetë, deri para ca kohësh kanë qenë në ndonjë librari. Tani nuk janë më, përveçse te Galeria Zenit dhe te bukinist.al. Por ata që i duan, i gjejnë. Më kontaktojnë mua dhe unë ua bëj dhuratë. Sidomos librat e mi poetikë. Nuk ia vlen të shpenzosh për të blerë vjershat e një autori bashkëkohor që nuk del në TV, që nuk pranon të reklamohet dhe që nuk bën poezi patriotike që qarkullojnë në internet e që recitohen nga aktorë të njohur. Ç’është ky? Kush e njeh? Kështu që, atyre që m’i kërkojnë, ua bëj dhuratë.
Edhe librarët mirë e kanë, ç’t’i duan librat që nuk shiten. Sistemi ku jetojmë bazohet te paraja. Është e natyrshme që të mos i pranojnë gjërat që nuk u sjellin të ardhura. Fundja, njerëzit mund të jetojnë edhe pa poezi, apo jo? Ata pak vetë që e duan poezinë, arrijnë ta gjejnë me mënyra të tjera, jashtë rrjetit të librarive. Nga këta pak vetë, ka syresh që edhe po s’e gjetën, ta zëmë, një autor që kërkojnë, e lënë fare dhe lexojnë ndonjë tjetër. Punë e madhe! Ja dhe s’e lexuan, ç’humbën?! Jeta vazhdon.
Që të jem i sinqertë, nuk arrij dot t’i ndjek të gjitha botimet që dalin aktualisht, e, për rrjedhojë, nuk mund të flas për cilësinë e përkthimeve, por besoj se duhet të ketë disa antologji të poezisë frënge, përkthime nga Vedat Kokona, Mihal Hanxhari, Anton Papleka, e me siguri edhe të tjerë. Ndërsa përpara vitit 1990, në mos gaboj, është botuar një Antologji e poezisë franceze, botuar nga shtëpia botuese “Naim Frashëri”, me përkthime nga grup përkthyesish, por ku mungojnë, natyrisht për shkak të censurës shtetërore, shumë poetë të dorës së parë, sidomos Baudelaire, Verlaine, Mallarmé, Rimbaud, Claudel, Valéry, e në vijim pothuaj gjithë poetët e rëndësishëm të shekullit XX; boshllëk që është plotësuar pjesërisht pas rënies së sistemit të kaluar.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për përkthimet me rimë? A e vrasin ato origjinalin? Po për përkthimet e Nolit, ç’mendim keni? Mendoni se Noli ka abuzuar paksa me përkthimet e tij, duke e kapërcyer statusin e përkthyesit dhe duke u bërë në njëfarë mënyre disi bashkëautor?
Alket Çani: Mendoj se poezia është, para së gjithash, art. Dhe si çdo formë tjetër e artit, edhe ajo është e kushtëzuar të shprehet, ndër të tjera, nëpërmjet artificeve. Rima, atëherë kur përdoret nga poetët e vërtetë, është element shumë i rëndësishëm i formës dhe e pasuron poezinë me muzikë. Por jo vetëm kaq, dy fjalë që rimojnë mund të gjenerojnë, veç të tjerash, edhe ide apo asociacione idesh e përfytyrimesh, madje edhe të tilla që mund të mos kenë qenë në synimet fillestare të poetit, çka bën që rima të jetë edhe element i qenësishëm i përmbajtjes. Pra, në poezi, forma është përmbajtje; e anasjellta mund të jetë por edhe të mos jetë gjithmonë e vlefshme. Nga ana tjetër, poezitë me varg të matur, me ritëm, me rimë, duke qenë të kufizuara nga aspekti formal, mund t’i japin poetit një mundësi gjetjesh dhe përdorimesh gjuhësore të pazakonta e tejet të arrira artistikisht. Sa më e madhe shtrëngesa, aq më të mëdha përpjekjet dhe kërkimi i krijuesit për t’ia dalë. Po kështu edhe me përkthimin. Unë, poezitë që në gjuhët origjinale janë me rimë, i përkthej në shqip me rimë. Ose, të paktën, me asonancë. Ndonjëherë asonanca më duket më e bukur dhe enigmatike se rima.
Nuk mendoj se Noli ka abuzuar me përkthimet. Në qoftë se mund të ketë në përkthimet e tij gjëra që neve na duken të tepruara, mendoj se kjo ka të bëjë me faktin e ndryshimit të stadit të gjuhës dhe të kulturës së një vendi dhe njerëzve të këtij vendi në kohë. Imagjinojeni Nolin përpara tekstit të huaj që ka zgjedhur të përkthejë. Imagjinojeni duke thënë me vete: “si do ta bënte ky poet këtë vjershë, nëse do ta kish shkruar në gjuhën shqipe?” Dhe e përkthente. Imagjinojeni kështu dhe do ta kuptoni që nuk ka abuzuar. Përkundrazi. Jam dakord me ju që vende-vende ai bëhet bashkautor i veprës që përkthen. Por kjo është e pashmangshme. Nuk mund të përkthesh pa lënë gjurmët e tua. Përkthyesi ka qëndrimin e tij ndaj fjalëve, ndaj strukturave gjuhësore, ka një qëndrim psikolinguistik. Nuk mund të kryejë thjesht një punë robotike duke gjetur gjegjësat përkatës të fjalëve. Të mos harrojmë që Noli ka qenë poet, ka qenë krijues. Një poet nuk mund të mjaftohet duke bërë përkthim literal. Ai nuk merr asnjë kënaqësi, asnjë ekstazë krijimi, nëse bën thjesht një përkthim literal. Noli, sipas meje, nuk ka bërë përkthime për t’u përdorur si tekste studimi nga specialisët universitarë, por ka dashur të bëjë vepra arti.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për deklaratën e para disa muajve të kryetarit të shoqatës së botuesve se përkthyesit nuk i takon e drejtë autori?
Alket Çani: Nuk e kam lexuar këtë deklaratë, por nëse është kështu siç thoni ju, më duket e natyrshme që botuesit të kenë këtë qëndrim, duke qenë se i shkon përshtat interesit të tyre financiar. Pse, budallenj janë ata që të paguajnë përkthyesit sa herë ribotojnë librat? Jeta është luftë dhe lufta shtrihet në të gjitha fushat e jetës. Meqë botuesit paskan shoqatë, edhe përkthyesit duhet të bëjnë një shoqatë dhe t’u imponojnë botuesve kushtet e tyre.
Arlinda Guma: Cilët janë poetet tuaj të preferuar? Nëse do të ishit përballë tyre me një gotë verë përpara, ç’pyetje do t’u bënit?
Alket Çani: Poetët e mi të preferuar janë të ndryshëm në kohë të ndryshme. Por nëse do të donit të dinit emrat e atyre që u rikthehem vazhdimisht, ata janë: Dante, Villon, poetët kinezë të dinastisë Tang, Mallarmé, Kavafis, Valéry, Eliot, Lasgush, Michaux, Borges. Siç e shikoni, janë të gjithë të vdekur. Dhe më mirë që është kështu, sepse nuk do kisha asnjë pyetje për t’u bërë.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për letërsinë shqipe të pas 90-ës? Cila është pika më e fortë dhe më e dobët e saj? (Mua më duket se ka shumë poetë dhe fare pak prozatorë…)
Alket Çani: Me thënë të vërtetën, nuk është se kam ndonjë mendim të qartë. Në prozë nuk kam lexuar ndonjë gjë të madhe nga prodhimi letrar i kësaj periudhe. Kam lexuar, sidoqoftë, disa libra të mirë, por edhe disa të tjerë të dobët e të shkruar keq. Sigurisht që ka autorë të spikatur që tashmë kanë krijuar emrin e tyre, por që nuk u kam lexuar pothuajse asgjë. Ndoshta mund t’i lexoj më vonë. Në vija të përgjithshme, di që prurja letrare ka qenë e madhe dhe kaotike dhe shpesh nuk është e mundur të bësh diferencën midis veprave, ngaqë nuk arrin të kesh një vështrim të plotë mbi të tërën, si dhe për shkak të mungesës së shanseve të barabarta të autorëve përballë lexuesit.
Në fillim të viteve ’90 (e kam fjalën kryesisht për situatën e poezisë, meqë e njoh pak më mirë), me lirinë e shprehjes dhe hapjen e vendit, u krijua mundësia për njohje më të gjerë të letërsive të gjuhëve të tjera, gjë që çoi në imitim autorësh të këtyre letërsive. Në disa raste deri në epigonizëm. Kjo mendoj se ka qenë pika më e dobët. Por mendoj që kjo ka qenë njëkohësisht pika më e fortë, sepse pas një kohe të caktuar imitimi, ka patur nga ata, ose të tjerë që kanë ardhur apo do vijnë më pas, që kanë gjetur apo do gjejnë më në fund zërin e tyre vetjak. Dhe kjo është më e rëndësishmja. Por nuk do dija të thoshja se cilët autorë do mbeten dhe cilët do treten. Kjo është diçka që vendoset nga një mori rrethanash, shpeshherë jashtëletrare.
Arlinda Guma: Philip Roth thotë se njerëzimi e ka të humbur betejën për romanin. Për mua frika është e një natyre tjetër. Unë nuk mendoj se romani do të zhduket me kalimin e kohës. Por mendoj se me kalimin e kohës roman do të quhen një sërë vëzhgimesh të thata sociologjike, esésh, të rrasura si kumtesa në një konferencë të mërzitshme teknicienësh. Pra, druhem se në roman do të gjejmë gjithmonë e më pak ose aspak art. Si e mendoni ju këtë?
Alket Çani: Nuk e mendoj këtë gjë, sepse nuk mund të parashikoj asgjë. Por edhe nëse do kishim aftësi parashikuese, nuk është se do mund të ndryshonim ndonjë gjë. Mund të ndodhë ashtu siç thoni ju, por uroj të mos ndodhë. Ndërsa frazën e Roth-it nuk e kuptoj. Ndoshta ngaqë nuk njoh kontekstin nga i cili është shkëputur. Ç’do të thotë “betejën për romanin”? Nuk di që njerëzimi të bëjë ndonjë betejë për romanin. Por ndoshta mund të ma shpjegoni ju.
Arlinda Guma: Roth thotë se në një të ardhme nuk do të ketë më roman. (“Beteja” ishte vetëm një mënyrë figurative të shprehuri… Nuk e kisha fjalën që njerëzimi po lufton për romanin me shpatë apo me kundërajror…)
Alket Çani: Nuk e di nga ishte nisur Roth-i që pat arritur në këtë përfundim, por nuk besoj se do të ndodhë kështu. Njëri thotë fundi i romanit; tjetri, fundi i kinemasë; një tjetër, fundi i historisë; ca të tjerë shpallin data të fundit të botës… Dhe, në fakt, asgjëje nuk i vjen fundi. Mendoj se për sa kohë që do të ketë njerëz mbi tokë, do të ketë nga të gjitha dhe asgjëje nuk do t’i vijë fundi. E kuptoj që Roth mund ta ketë fjalën për romanin ashtu siç e njohim deri më sot, por askush nuk mund ta dijë nëse zhanret apo format e reja të shkrimit, nëse do ketë të tilla në të ardhmen, nuk do të jenë po aq e ndoshta edhe më interesante se ato me të cilat jemi mësuar.
Arlinda Guma: A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur?
Alket Çani: Nuk e kam shumë të qartë se ç’quhet “njeri i lumtur”. Nocioni i lumturisë, ashtu si shumë nocione të tjera të kësaj natyre, është i paqartë, të paktën për mua, dhe e kam të pamundur ta përkufizoj. Sidoqoftë, mendoj se botën nuk mund ta ndryshojë një njeri i vetëm, i lumtur qoftë apo i palumtur. Bota ndryshon vetvetiu. Gjithçka rrjedh, thoshte Herakliti, d.m.th. gjithçka ndryshon.
Arlinda Guma: Çfarë ju nervozon dhe çfarë adhuroni kur jeni në Shqipëri. Po në Francë?
Alket Çani: Më nervozon zhurma. Adhuroj qetësinë.
Arlinda Guma: Nga poezitë që keni shkruar, cila është e preferuara juaj? Mund të citoni disa vargje?
Alket Çani: Përveç shumicës së poezive të librit të parë “Metrika e dritës”, botim i vitit 1997, e që jam penduar që e kam botuar, poezitë e dy librave të tjerë “Shtrati i Prokrustit” dhe “Memento mori” nuk më duken keq. Do t’ju citoj një sonet, nga libri im i dytë, 14 vargje me rimë, meqenëse ju nuk e keni shumë për zemër, se mbase, kushedi, ndryshoni mendim:
Dhe ritmi i ëndrrës e mbuloi me vel
Yllin e fjalës së kulluar, nata
Ç’pritje përftoi pas gjurmëve të gjata
Të gjumit që pa syri kur u çel?
I shtrenjti trup e ngjalli prap dëshirën
E fshehur në hapësirat e mungesës;
Dhe syri si një hiatus i kujtesës
U rrek më kot t’i lërë lamtumirën
Ritmit të ëndrrës, gjurmëve të gjata
Të gjumit dhe të pritjes së përkorë;
Gjithçka që don të vdesë rilind te nata;
Flijohet fjala prej kuptimit kapur;
Gjithçka dremit, dremit dhe mendja, por
Trupi nuk fle dhe syri është i hapur.
Arlinda Guma: Keni djegur ndonjëherë një libër tuajin?
Alket Çani: Duhet të kisha djegur librin tim të parë, por nuk e bëra. Tani është tepër vonë.
Arlinda Guma: Keni ndonjë bar të preferuar në Tiranë ku do të kishit dëshirë të shkruanit? Po në Paris?
Alket Çani: Deri më sot, asnjë.
