Luan Rama
Në hyrje të kishës së madhe të Saint-Sulpice, në Saint-Germain-des-Près, aty ku ishte pagëzuar fëmija i quajtur Charles Baudelaire, gjenden afresket e fundit të Eugène Delacroix, pasi pikërisht aty ai u ftoh dhe shpejt sëmundja do ta mundë për ta çuar drejt vdekjes. Pothuajse njëqind metra më tutje, në «Place Furstenberg», ishte shtëpia dhe atelieri i tij ku do të mbeteshin dhe veprat e tij të fundit, mes të cilave dhe etydet mbi kostumet suljote.
Por atë vit të fundit, një nga tablotë e mjeshtrit kishte kohë që priste të përfundohej në kavaletin e tij dhe kjo ishte tabloja e sulmit të Marko Boçarit mbi kampin turk. Një tablo e madhe, dinamike, me shumë personazhe e ngjyra të ndezura, por që mjeshtri kërkonte që më së fundi ta mbaronte. Por ai nuk do të ngrihej dot për ta mbaruar atë edhe pse kishte premtuar se shumë shpejt ajo do të ishte gati. Pas vdekjes së tij, si shumë tablo të tjera, edhe ajo tablo u shit, por më pas, askush nuk e mori vesh se përse ajo tablo u pre në disa fragmente dhe u shit ndër koleksionistë të ndryshëm. Kjo do të mbetej një enigmë në historinë e artit francez. Cila ishte kjo pikturë dhe përse Delacroix iu drejtua heroit suljot Marko Boçari, për të cilin tashmë figura e tij ishte kthyer në një objekt frymëzimi ndër artistët e Europës, në pikturë, në letërsi, botime poezish të fuqishme (Orientalja e Hugo-së), në drama që shfaqeshin në teatrot e Parisit si në “Comedie Française” apo “Théâtre de l’Odeon”, në opera të kryeqyteteve të tjera europiane.
Eugene Delacroix ishte i ri kur shpërtheu Revolucioni Grek, ku morën pjesë dhe suljotët e prirë nga Boçarët e Xhavellat, por dhe kapedanët e ishujve, ata të Peloponezit, me në krye detarët e Hidrës e të Specaj, të Miaulis, Konduriotis, Bubulinës, Tombazi, Chamides, Kryezi, etj. Në vitin 1823, kur Misolongji ishte rrethuar nga ushtria turke, Boçari doli nga kështjella kur ishin futur banorët dhe mbrojtësit e qytetit dhe sulmoi në Karpenisi, ku ishin turqit dhe çadrat e pashait, duke mbetur më së fundi i vrarë. Trupin e tij e mori i vëllai i tij Kosta, bashkë me luftëtarët e tjerë dhe e sollën në kështjellë, ceremoni që i përshkruajnë kronikat e kohës dhe me shumë ngjyra, si edhe Dora d’Istria, e cila shkoi në Misolongj më vonë. Një vit më pas, më 1824, erdhi në Misolongj Bajroni (Byron), siç dhe i kishte premtuar përmes një letre dërguar Boçarit se do të vinte. Më së fundi erdhi, por aty gjeti veçse varrin e Markos… dy muaj më vonë Bajroni vdiq në ethe, po aty. Por ndërkohë veprat e tij për revolucionin grek, Child Haroldi dhe poemat e tjera për grekët e shqiptarët, e kishin ndezur dhe zemrën e piktorit të ri Delacroix që në ditar, pas vdekjes së shokut të tij, piktorit Géricault, autorit të Radoja e Meduzës, shkruante: “I mjeri Géricault, të pashë duke zbritur në atë banesë të fundit e të vogël, ku nuk ka më ëndrra. Sa do të doja të isha poet. A të kujtohen ato vargje të Bajronit që të ngrinin peshë e të frymëzonin përjetësisht?” Më pas, në Prill të vitit 1824, po në ditar ai shtonte: “Duhet bërë një vizatim i fuqishëm për Boçarin, një vizatim, ku turqit të tmerruar e të befasuar hidhen mbi njeri-tjetrin“.
Më 1822, 1823 e veçanërisht më 1824, shumë studime e punime në vizatim e në vaj tregojnë evolucionin e kërkimeve të tij piktorale me temën e suljotëve. Ai zbulonte me gëzim gjallërinë kromatike të veshjeve të tyre, të palikarëve me fustanella, të bardha dhe të ngritura në ajër… “Dy studime të një personazhi me kostum grek, 1822-1825, vaj, 35×46 cm, Musée du Louvre; etyd kostumesh suljote, 1824, vaj, 43×46 cm, Musée du Louvre; etyde sipas veshjeve suljote dhe figurave sipas Goya-s, vaj, 1822, Musée Delacroix, Paris.”[1] Delacroix interesohej veçanërisht për Revolucionin Grek dhe Boçarin, siç tregohet edhe në një letër të tij drejtuar arkitektit Bénard që sapo ishte kthyer nga Greqia: «Njëmijë të falura zotëri për kërkesën time të përsëritur. Më ndjeni që po ju adresohem për tu kërkuar disa të dhëna dhe ngjarje nga më spikatëset që ju keni deklaruar rreth luftës aktuale në Greqi: sigurisht, ngjarje që ngacmojnë më shumë pikturën… Do më interesonte veçanërisht të dija ngjarje dhe fakte për devocionin e Boçarit në këtë luftë…»
Në përfytyrimet e piktorit francez shfaqej figura e Boçarit, e përshkruar në librat e Byron-it e poemat e Hugo-it, si vetë koha e revolucionit grek, kur suljotët dhe shqiptarët e tjerë të Shqipërisë së Jugut vrapuan për çlirimin e Greqisë nga zgjedha osmane. Ndërkohë ai kishte bërë edhe disa etyde tipash, kuajsh e skena për një tablo tjetër, ngjarje nga revolucioni grek. Në një akuarel me deçiturën Studim arvanitas duket figura e një shqiptari. Po kështu është një tjetër etyd, me një suljot në këmbë, me dorën e pështetur mbi pushkën që zgjatet gjer në tokë. Linja elegante, përsosmëri, vitalitet, pështjellim në një atmosferë romantike. Pikërisht në këtë periudhë, tablotë e fuqishme të këtij piktori përshëndeteshin me zjarr nga poeti Charles Baudelaire, i cili atë kohë shkruante kritika arti për sallonet e pikturës dhe ekspozitat e mëdha që hapeshin në Paris. Në një poezi të tij, duke iu referuar piktorit Delacroix, ai shkruante: “Delacroix, liqen gjaku i nëmur nga engjëj të këqinj / Rrethuar nga një pyll pishash gjithnjë të gjelbëruar”.[2]
Për Baudelaire, Delacroix ishte tipi i piktorit poet, një artist me një frymëmarrje e fuqi të jashtëzakonshme krijuese, i cili realizoi jo vetëm tablo të panumurta e vepra të përkryera të epokës së tij, por edhe shumë afreske të pallatit mbretëror, në Sallonin e Mbretit, Dhomën e Deputetëve, etj. Për Sallonin e Pikturës të vitit 1824 që do të hapej në Paris, Delacroix mendoi fillimisht për tablonë që kishte nisur para ca kohësh, të titulluar “Boçari në sulm”, por në Maj 1823 ai hezitoi ta prezantonte atë dhe iu përvesh një pune tjetër: përgatitjes së tablosë “Masakra e Scios”, kushtuar Bajronit të madh që kishte vdekur në krahët të kryengritësve heroikë. Sidoqoftë, kur shkruante për piktorin Delacroix, si një «liqen gjaku», për Baudelaire ishte ngjyra e kuqe që përdorte aq shpesh piktori dhe kur shtonte fjalët «ciel chagrin» (një qiell i hidhëruar) kishte parasysh thellësinë e sfondeve në tablotë e tij. Më 1825, kaloi në Paris konti Paliatino, një qytetar i Korfuzit dhe atëherë ishte modë që njerëz me emër të fotografoheshin dhe pozonin për portrete, veshur me kostume ekzotike, siç kishte ndodhur dhe me Byron-in, i cili ishte pikturuar me kostumin shqiptar nga Thomas Phillips. Një studiues francez thotë se Paliatino, dilte dhe në rrugët e Parisit i veshur me atë kostum suljoti. Atëherë edhe Delacroix e pëlqente shumë këtë lloj kostumi, edhe pse kur shkrimtari Alexandre Dumas organizonte ballot e tij, ai shkonte atje i veshur me një pelerinë si të Dante-s, meqë Dante-n dhe Byron-in ai i kishte idhujt të tij. Kështu, Paliatino shkoi në atelierin e Delacroix dhe pozoi për të, tablo që Delacroix donte ta paraqiste në sallonin e vitit 1827. Ishte një pikturë në vaj në dimensionet 41×33 cm, e ngjashme shumë me një akuarel që zoti Auguste, miku i tij piktor, i kishte bërë po këtij konti. Më pas, Delacroix do të vazhdonte me temën e tij orientale i frymëzuar gjithnjë nga poemat e Byron-it, veçanërisht dyluftimin e Xhahurit me Pashain në disa variante apo dhe “E fejuara e Abidos”, në disa variante, një histori tragjike, ku ati vret të birin, i cili kërkon të largohet i dashuruar me një skllave.
Shtëpia e Delacroix në “Rue des Martyrs” kishte plot kostume e objekte shqiptare. Aty mblidheshin Géricault, Delacroix, Merimée, Balzac, etj. Delacroix e vlerësonte shumë artistin D’Angers dhe shkonte shpesh në atelierin e tij në Paris. “Një artist i madh”, – thoshte ai, – elozhet e tij më japin gjallëri”. Në atë kohë Ballkani ziente nga lufta. Rënia e Mesallongjit në duart e ushtrisë turke të Ibrahim Pashës gjeti një jehonë të madhe në Europë.
Në Paris, më 17 Maj 1826, në “Galerie Lebrun”, 4, “Rue Gros-Chenet”, u hap një ekspozitë me qëllim që me të ardhurat e fituara nga shitja e pikturave të ndihmoheshin grekët e hedhur ne revolucion. Delacroix paraqiti tablonë «Greqia jep shpirt mbi rrënojat e Mesallongjit», (La Grèce expirant sur les ruines de Missolongis). Ashtu siç shkruante Delacroix për Byron-in se “poezia e tij energjike ka lindur mes stuhisë“, ashtu po krijoheshin edhe tablotë e tij për Ballkanin, që reflektonin dhimbje dhe tragjedi. “Duke lexuar këtë mëngjes shënimin mbi Byron-in, ndiej të zgjohet te unë dëshira e pamatë për të krijuar. A do të jetë vallë një lumturi për mua? – shkruante Delacroix në ditarin e tij më 14 Maj 1823, kohë kur ai banonte në “Rue de Grenelle”, në Paris. – “Krijuesi duhet të jetë shumë i guximshëm. Pa një guxim ekstrem nuk mund të arrihet e bukura artistike“. Guxim ekstrem! Situatë ekstreme! Vallë pikërisht kjo i bënte patetike tablotë e tij? Ç’kishte ngjizur vallë ai nga shpirti i tij në ato tablo? I vetëm, në një gjendje të trazuar, Delacroix punonte deri natën vonë. Pak të bardhë për fustanellat, pak okër dhe të kuqërremtë për qiellin dhe betejën. Duket se qielli vetëtin, kuajt janë të hazdisur dhe turmat suljote me jataganë hidhen në sulm drejt kampit turk. Vizitori që ndodhet përballë tablosë mban frymën një çast. Eshtë magjia e artit të madh që e pushton dhe e merr ngadalë, si pakuptuar drejt asaj kohe epike dhe spektakli të zhurmshëm, gati mitik. Në librin Delacroix të A. D. Hureaut, tregohet një tablo e mrekullueshme me deçiturën “Marko Boçari i plagosur për vdekje gjatë një sulmi në kampin turk” (“Marcos Botzaris mortellement blessé lors de l’attaque d’un camp turque“). Kjo figurë do të bëhet një figurë gati mitike për Delacroix dhe piktorët europiane të asaj kohe.
Për figurat e tablosë së tij, ishte miku i afërt, piktori Jules Robert Auguste apo Monsieur Auguste, siç e thërrisnin, i cili i solli mjaft kostume të suljotëve nga Ballkani, të mbledhura gjatë udhëtimeve të tij. Më 26 Qershor 1824, në ditarin e tij Delacroix shkruante për kostumet që i kishte sjellë Auguste. Më 7 Korrik ai shtonte po në ditar: «Sot, erdhi në atelier zoti Auguste. I pëlqeu shumë tabloja ime. Fjalët e tij më dhanë forca të mëtejshme…» Të nesërmen ai kishte shkuar të merrte kostumet suljote në atelierin e zotit Auguste.
Më 1832, Delacroix i rikthehet sërrish ngjarjeve në Ballkan, revolucionit grek dhe luftrave greko-turke. Një seri tablosh janë të lidhura me figurën e Xhahur Pashës. Kuajt e Delacroix-së padyshim janë kuajt më ekspresivë në botën e pikturës klasike. Në “Greqia jep shpirt mbi rrënojat e Mesalongjit”, duket një vajzë e re mbi gërmadha në një atmosferë të zymtë, pas beteje, me gjoks të hapur dhe një vështrim plot dhembje. Kjo tablo është padyshim pararendëse e asaj tabloje që ai do të krijojë më vonë me deçiturën “Liria ose Liria prin popullin”, (La liberté guidant le Peuple). Delacroix ishte një humanist që i përkrahu popujt që kërkonin të fitonin lirinë.
Vite të tjera do të kalonin. Delacroix udhëtoi drejt Marokut dhe u kthye që andej plot frymëzime për temën orientale, duke krijuar vepra të fuqishme, madje dhe shumë sensuale, çka bëri që ai të vihej në krye të plejadës së piktorëve francezë e europianë. Më 1863, tabloja “Marko Boçari sulmon papritur kampin turk” ende nuk kishte mbaruar. Mjeshtri nuk i lëshonte kollaj nga dora veprat e tij. Më 21 Qershor, Delacroix i shkruante agjentit të tregëtarit francez Rodoconachi, i cili priste tablonë: «Gjithë këtë dimër s’kam bërë asgjë dhe gjendja e rëndë më ka penguar për një kohë të gjatë për çdo lloj pune. Nuk dua të abuzoj në mirësinë e zotit Rodoconachi… por sigurojeni për përkujdesjen që do t’i kushtoj mbarimit të kësaj tabloje që për mua është një vepër e përzgjedhur». Në fakt, që në vitin 1860 Delacroix kishte nënshkruar një kontratë për këtë vepër me tregtarin marsejez Rodoconachi: «Zoti Eugene Delacroix angazhohet ndaj zotit Théodore Rodoconachi të bëjë një tablo në vaj për vdekjen e Boçarit. Nga ana e tij, zoti Rodoconachi dhe trashëgimtarët e tij angazhohen që me marrjen e tablosë t’i dorëzojnë zotit Delacroix shumën prej 8.000 frangash». Por pas premtimit se do ta mbaronte veprën, në muajin Korrik, Delacroix vdiq. Më vonë, me prerjen dhe shitjen e pjesëve të tablosë, një fragment ra në duart e koleksionistit Johson, në Paris, ku ndodhet dhe sot dhe që është tabloja që kemi parë aq shpesh në botimet për veprat e Delacroix. «Një tablo me frymë epike ç’ka të habit për forcën e një artisti në fundin e jetës së tij», janë shprehur kritikët. Theophile Sylvestre për këtë tablo të pambaruar, është shprehur se «Tabloja e Boçarit që kap në befasi kampin turk, për dy javë punë u bë një tablo e mrekullueshme». Sylvestre në fakt ishte një nga miqtë e afërt të Delacroix-së, i cili e ka parë të punojë atë në kohën e një stërmundimi të madh kur pasioni për artin mbijetonte mbi rrënimin fizik.
Suljotët e Delacroix-së, të cilët ai i pandehte se ishin grekë, por që në fakt ishin shqiptarë ortodoksë të Epirit, gjenden sot në një sërë muzeumesh e koleksionesh private të dëgjuara si «Musée du Louvre», “Muse de Petit Palais”, “Muse de Bordeaux”, “Collection Jacques Dupont”, “Collection M. Guerin”, etj. Më pas, të tjerë piktorë franceze, duke iu referuar tablove të tij dhe historisë ballkanike trajtuan dhe temën shqiptare, siç ishin artistët e njohur J. L. Gérôme, A. Descamps, A. Scheffer, Th. Aligny, David, L. Dupré, etj. Vizatime, tablo, skulptura, dëshmi të një epoke heroike…
Shkëputur prej librit «Përballë tablosë”-Luan Rama
[1] “Deux études d’un personage en costume grec, 1822-1825, huile, 35×46 cm, Musée du Louvre; étude de costumes souliotes, 1824-1825, huile, 43×46 cm, Musée du Louvre; études d’après de vetêments souliotes et des figures d’après Goya, huile, 1822, Musée Delacroix, Paris».
[2] “Delacroix, lac de sang hanté des mauvais anges / Ombragé par un bois de sapins toujours vert…”
