Ti erdhe
Me vdekjen karficë në gjoksin e frymëmarrjes
Dhe u largove
Me sy jeshilë
Që gëlltitën luftën time të humbur… Jamarbër Marko
Luan Rama
Sapo mora vesh ikjen tënde, m’u kujtuan menjëherë fjalët e fundit të Rimbaud, (Rembosë), kur në shtratin e vdekjes i kishte thënë të motrës: “Unë do të shkoj nën dhé, ndërsa ti do të ecësh në diell…”
Kishte ditë që ti kishe ikur në terrin e një nate pafund dhe ky lajm më dhëmbi shumë. Isha larg, tre mijë kilometra. Dhe çuditërisht, të nesërmen, unë të pashë të ecësh në diell, jo nën dhé. Pse kështu, miku im i adoleshencës, banorë të një pallati, miku im i rinisë? Ishte rinia jonë që kaloi në pikëtakime që ndjellin gjithnjë mall, trisht. Vite studentore dhe flokët e gjata e mustaqet që na prenë, ty, mua, kontrollet puntore vigjëlonin të frymëzuar nga “gardistët e kuq” shqiptarë. Atëherë ne këndonim së bashku Lucio Battisti-n… “Mi ritorno in mente…” Ishin këngët e lirisë, këngët e erës që vinte përtej Adriatikut, nga Perëndimi.
Më kujtohet si tani një natë e bukur, ndoshta fillim vjeshte, kur një mbrëmje të vitit 1974 ne u mblodhëm te ty. Petro dhe Safo kishin ikur të na linin në botën tonë. Atë natë, e fundit, te ti kishte shumë miq … të gjithë të rinj: Brikena, Lubonja, Theodhosi, që endej nëpër dhoma me kitarrë, Ndroqi… ulur në shesh, mbushur ballkoni… dhe muzika e “huaj” që nderej në habinë e njerëzve që kalonin dhe pyesnin me vete: «Po këta? Nuk e dinë se ç’kohë po jetojmë?! Nuk e shohin se ka filluar linçimi?»… Të tjerë, “besnikë të Partisë”, e shikonin këtë si një sfidë ndaj pushtetit… Ishte nga ato netët e rralla që nuk harrohen, pasi sapo kishin filluar proceset e para politike, bastisjet, burgimet, hetuesitë, kohë pas një “pranvere” të shkurtër, lulet e së cilës u thanë që ditët e para, ashtu si këngët e një Festivali. Nuk kaloi shumë kohë dhe ti, një ditë, nuk u ktheve më në shtëpi. Të kishin marrë. Kishe përfunduar në qelitë e errëta dhe më pas, një ditë, kur ne morrëm vesh për gjykimin tënd, u turrëm drejt rrugës së Durrësit, gjykatës… Një furgon policie të solli me duart e lidhura. Ishte një kalim i shkurtër pas oborrit të gjykatës… Ti u ngjite paqësisht dhe ne ngjiteshim pas jush, nëpër shkallë, një turmë të rinjsh të gjimnazit “Sami Frashëri”, miqtë e tu, dhe e dashura jote krahë nesh, me sytë e skuqur nga dhimbja dhe lotët, ndërkohë që policët na largonin. Ishte dita e linçimit tënd. Dashuri e thyer, e shkelmuar, e vrarë. Ti nuk do ta gëzoje atë, jetën siç mund të ishte… “bella comme sei”, siç këndonte Battisti.
Dielli atë ditë vritej për ty. Dhe hëna ishte e zbehtë, me një fytyrë të vdekuri. Dhe që atë ditë, në bulevardin para shtëpisë, bulevardi «Stalin», në mbrëmje, deri vonë, shihja hapat e atit tënd, Petros, që shkonte e vinte, vetëm, duke ndezur njërën pas tjetrës cigaret dhe duke tretur dhimbjen e tij në errësirë. Edhe ai e kishte provuar burgun që në vitet e para të çlirimit. Ai e dinte se goditja mund të të thyente, përgjithnjë. Po, miku im i dashur ! Ti na dhimbseshe, pasi ti ishte një njeri i ëmbël, doje artin, çmoje lirinë, lëvdoje miqësitë. Kështu kishte qënë gjithnjë. Sa e sa herë shkonim bashkë në universitet duke përshkuar në këmbë bulevardin e madh me dy statujat e mëdha anash: Stalin dhe Lenin. Partia na përgatiste si gazetarë. Shkonim të dëgjonim teorinë revolucionare të Diktaturës së Proletariatit… Ti në burg, ndërsa unë jepja diplomën. Bëhesha gazetar! Kuadër i Partisë! E megjithatë dëgjoja përsëri Battisti-n. Kjo më kujtonte aksionet tona, Jonufrën ku ishim bashkë, taracat, detin. Një ditë unë doja të shkoja në det, tek anija e mbytur. Ishte larg. Dhe ti më the se do të vije me mua. U nisëm. Më së fundi arritëm atje. Ishte një pamje e llahtarshme, pasi hija e direkut, e përthyer, në atë ujë të pisët përreth, krijonte një pamje llahtari. Donim të vinim një flamur në majë të direkut, por luspat e hekurta të direkut na prenë në gjoks. U kthyem. Duke notuar, ty të zuri ngërçi dhe më the të shkoja, pasi ti nuk mundje më. Por unë nuk mund të kthehesha pa ty. Dhe ashtu, me dorën tënde mbi supin tim, arritëm më së fundi deri në breg. Ti dridheshe. Nuk mundëm të ngriheshim. Ishim kallkan. Zvarriteshim për të arritur në breg. I shtrirë në kapanon, ti dridheshe tmerrësisht. Dhe kjo ngjante gjithnjë me një shaka rinore. Gjithë jeta jote ishte një «Shaka». Akoma nuk e kisha lexuar Shakanë e Kunderës, por ne qeshnim në kohën më tragjike, klithnim në kohën e natës së errët. Dashuronim në kohën e kolerës. Pastaj lexuam Orwellin dhe pamë se ç’ishte ajo perde e hekurt që na rrethonte. Ti e shikoje brenda, në gjirin e asaj popullate të ndaluar, ndërsa ne, ne e sodisnim nga jashtë… Imazhe të rënda që do t’i përshkruaje:
“Ti erdhe
Me xhelatët rruaza në qafën e përkëdhelur
Ti erdhe
Me kriminelët vathë në hapësirën e dashurisë
Ti erdhe
Me vdekjen karficë në gjoksin e frymëmarrjes
Dhe u largove
Me sy jeshilë
Që gëlltitën luftën time të humbur…”
Pastaj gjithçka u tret. Dinim vetëm se mund të liroheshe, por kur? Vitet shkonin dhe ja një ditë, mora vesh se sapo kishe mbërritur në shtëpi. Erdha me një frymë te ty. Ishte pasdite. Trokita dhe nëna jote u habit kur më pa. – Nuk ke frikë? – më tha me ata sy të bukur… Tutje, në dhomë, ti ishe i hutuar, por qeshje me atë që kishe kaluar. Ishte i lumtur. Dolëm në ballkon dhe pamë bulevardin, njerëzit, vajzat që kalonin. Jeta shtrihej para teje. Sërish. Edhe pse ajo rrjedhje njerëzore të ishte disi armiqësore.
Dhe në ditët e mëpasme, në muajt që shkonin, qenia jote endej si në mjegull. Ti, me diplomën e “gazetarit”, ç’mund të bëje?… Takoheshim në bulevard dhe tek shkonim, përsëri gjuha jote ishte po ajo, e simbolit, e sarkazmës, e talljes, kotësisë së botës që të rrethonte. E pashë që ëndrra jote ishte thyer. Një përhumbje e madhe, e trishtë, që të thante gojën. Ashtu siç e pashë në fytyrën e mikut tonë Ali Oseku, kur sapo doli nga burgu. Ishit “të padëshirueshmit”… Por ne ju donim, ju çmonim, pasi “krimi” juaj ishte veç poezia, arti, e bukura, dashuria njerëzore. Sa e sa herë thoshim bashkë poezi. Krijonim strofa, improvizonim aty për aty me fjalë që na vinin, që binin në kadencë, fjalë të përkora, për të krijuar një gjendje poetike. Nga ty pëlqeva Lorkën, Ricos, Witman… Ndoshta ishte Lorca, ai që të futi në rrugën e poezisë. Poezisë së pashkruar. Jo ndoshta, por me siguri që po, pasi Lorka ishte i preferuari i Petros, vullnetarit të Brigadave Internacionale në Spanjën republikane. Lorka, poeti i Spanjës së dashur, vrarë nga frankistët. Lorka i vrarë me një karafil në gjoks. Një plagë ngjyrë karafili. Aromë karafili. Dhe ti, po ashtu, hidhje fjalë në ajër, njëlloj siç një piktor të hidhte penelata në qiell për të pikturuar në telajon e madhe qiellore. “Çarçafët e qiellit”, – thoshe ti. Poezia në gojën tënde ishte inkoherente, por harmonike. Vite më vonë, duke lexuar Paul Valery-në, pikasa se ai thoshte të njëjtën gjë kur shkruante për Rimbaud: ”inkoherenca harmonike”. E kuptova se ti kishe pararendësit e tu. Ishte pinjoll i “poetëve të mallkuar” siç i quante Verlaine ; “les poètes maudits”, të cilët shoqëria i flakte… Dhe jeta për ty u bë si një lojë, një e qeshur e hidhur. Ishte cirku tragjik shqiptar që në vend të çadrës së cirkut, kishte një kubé betoni. Ishte një bunker. Zbutësit që dilnin në arenë duhej t’i duartrokisnim… Duartrokitjet kapërcenin kubenë e betonit. Dhe ti qeshje hidhur, duke thurur nëpër dhëmbë vargje… duke shkruar nëpër copra letrash me vargje, të cilat pastaj i grisje, sepse gjithçka të pështiroste nga ajo jetë. – Shkruaj! të thosha ndonjë herë. – Ç’vlerë ka! – më përgjigjeshe ti. E megjithatë, poetika pulsonte gjithnjë te ti, brenda teje. Ishte një magmë që ziente. Paul Valery kishte vdekur, që mund t’u thoshte të tjerëve diçka për ty. Ti ishe poeti që nuk këndonte. Ishe poeti që shkruante një varg dhe pastaj e digjte, jo për frikë, por për kotësinë e gjithçkaje nën kubenë e betontë.
Ishte Fjala ; «le Verbe»… Dhe atëherë, ti fillove të pije. Pije alkool nga trishti i madh. Hyre në “Akademinë e Absintit” të një Verlaine dhe Rimbaud, që të dy poetë të mëdhenj. Andej kishte kaluar dhe Baudelaire. Pastaj, miqtë e atit tënd të sollën në Kinostudio. Ç’gëzim që ishim bashkë, por unë isha në katin lart, ti ishe poshtë… Mjerisht, thjesht si një punëtor skene. Dhe «Shakaja» e madhe vazhdonte në bisedat tona nëpër oborrin e Kinostudios. Madje shpesh e dashura jote vinte në kodrinat që fillonin pas Kinostudios… dhe ne gëzonim natyrën e virgjër, qiejt, diellin e papërlyer.
Shqipëria ndryshoi vonë. Por Petro ishte i lodhur, edhe pse me zemër më të lehtë. Ishin ditët e para të vitit 1991. Kishte një ngazëllim të përmbajtur, sepse zemra e tij ishte thyer tashmë, që kur ti përjetove burgun, linçimin. Ishte Porta e rëndë e jetës që hapej përpara, Porta që i mbyllej sërish, gjithnjë me zhurmë, edhe pse ai i kishte parë të gjitha, luftërat brënda dhe jashtë Shqipërisë, britmat e lirisë, burgjet, vajin e shokut të vrarë në krah në brigjet e Ebros, dashurinë e bukur dhe të çmendur në rrugët e Tiranës së vitit 1945, ngjizmën e poetit, lavdinë e shkrimtarit, rënien, mallkimin totalitar. Një Hasta La Vista! Por ti, ti miku im, ti ishe guri i rëndë i kalvarit që ai do të mbante gjithnjë në shpinë: ai, Safo, Anita. Dhe me atë gur, shkrimtari e kishte të pamundur të shkruante. Duhej një forcë titanike. Gjithçka ishte bërë dhe ishte zhbërë. Bëhej e zhbëhej. Mbetej vetëm tymi i duhanit të parreshtur, meditimi pas dritares, izolimi, ballkoni dhe tutje lumi njerëzor, shëtitja në buzëmbrëmje ose natën vonë, “Bulevardi Stalin”… Ndërsa ti, banori i “Bulevardit Stalin” shpresoje se mund të ndryshonte diçka.
Më kujtohet një ditë e fundit të Shkurtit të vitit 1991. Unë shkoja për jashtë, drejt Parisit. U takuam si gjithnjë, në bulevard. Të tregova një copëz mermer nga bazamenti i monumentit të Kaligulës. Statuja kishte ditë që kishte rënë. Dhe kur e pe, ti shpërtheve në një gaz të shfrenuar! T’u duk si një lojë fëmijësh. E ç’vlerë kishte gjithë kjo, kur të gjithë ne kishim qenë të detyruar të duartrokisnim, të parakalonim me parrullat e mëdha në festat e 1 Majit? Pothuaj gjithë një popull.Tragji-komedia kishte mbaruar. Por për banorin e “Bulevardit Stalin”, asgjë nuk kishte ndryshuar, asgjë nuk do të ndryshonte dhe pse shpresa e Demokracisë shndriste në diell. Asnjë lloj interesimi për ty, integrimi shoqëror, thua se i kishe venë vizë një jete. Pushtetarët kishin halle të mëdha! Demokracia duhej ndërtuar!… Dhe ti, o i harruar, u bëre banori i bulevardit Zogu i I… Përsëri fjalime, premtime, fjalë “demokratike” që ty të lodhnin dhe ti doje veç të preheshe në meditimin e gjatë gjer në fund të mbrëmjes dhe përhumbjen e alkoolit.
Kohërat ishin përmbysur, por njerëzit ishin po ata. Orët e kohës kishin ndalur, si në tablotë e Salvador Dalisë, si në kopertinën e librit tënd “Rastësisht me dashje”. Dhe ti vazhdove të bëje të njëjtën jetë si më parë. Euforia e njerëzve të habiste, pasi era që frynte të përplaste shumë baltë në fytyrë. Kështu ndodhte në kohëra rrapëllimash. Por për ty pak rëndësi kishte, sepse për ty nuk ndodhi asgjë.
“Sot është e shtunë
dhe për vendet bosh në sallat e lavdisë…
Kështu shkruaje ti. Dukej se poeti ishte vrarë brenda teje. Por jo. Tek kthehesha në Tiranë nga mesi i viteve 90’ mora vesh për poezitë e tua. U gëzova së tepërmi. E dija se ti mund të shkruaje poezi të mrekullueshme, por duhej dikush të të bindë se ia vlente të shkruaje! Poeti filloi të shfaqet… nisi të dashurohet pas Fjalës, të rikujtojë linçimin, kohën:
“Dielli plumb mbi qytet
Më bën të çohem për të parë
Perden që mbulon ngricën
Perden që përvëlon errësirë dhe jetë
Perden që shkund mornica
Dhe më mbulon sa herë
Harroj të fle.”
Në ato vargje ishe ti dhe askush tjetër, ti dhe vetëm ti, me gjumin tënd të shprishur. Ishte kontucioni yt cerebral i dhimbjes dhe i goditjes, i inkuizicionit dhe britmës së lirisë, ishte alkooli, avujt e të cilit nuk të lëshonin. Një poet i vrarë, i gjallë. Dhe ti endeshe në erë si në balladën e François Villon, “Ballada e të varurve». Kur takoheshim në Tiranë ti më thoshe : “Më jep një gotë!” Dhe unë vija me ty. Më vinte keq. Unë e doja poetin. Ti ishe i varfër. Petro kishte vite që kishte vdekur. Safo e sëmurë. Anita përplasej me «mullinjtë e erës», që vepra e Petros dhe jotja të gjente vendin që meritonte. Por ti ishe i varfër, ti pinjoll i të pasurve të artit. Më fal miku im që s’bëra asgjë për ty. Edhe unë isha një i varfër, edhe pse i pasur në shpirt. Herën e fundit që isha në Tiranë, doja të kaloja nga ty, por u ktheva. Nuk doja ta shihja gjendjen tënde të trishtë, sytë e tu të vrarë. Nuk doja të të kujtoja të humbur! “Mi ritorno in mente… Kënga e jonë e përbashkët më vinte ndër mend dhe më mbyste në nostalgji. Lucio Battisti ka vite që ka vdekur. Megjithatë, ti më çon tek ajo këngë dhe kënga më risjell te ti. Ti vërtet shkove nën dhé, siç i thoshte motrës së tij Arthur Rimbaud, por çuditërisht ka ndodhur habija. Ti po ecën në diell. Hapat e tua shkelin dhe ecin mbi kujtimet dhe dashuritë tona, edhe pse lëkundesh ende si një Anije e Dehur e Rimbaud-së
