Bisedë me poeten Manjola Nasi.
Ajo është autore e një vëllimi me poezi të titulluar: ”Një udhëtim e gjysmë” dhe kjo bisedë me të u vërtit rreth sfondeve politiko-sociale mbi të cilat ndërtohet poezia, lumturia, arti i angazhuar, kurrikulat që i orientojnë studentët drejt mësimit mekanik të teorisë, në vend që t’i stimulojnë ata të ngrenë pyetje dhe të krijojnë një kontakt më të gjallë me letërsinë, roli i personazheve gra si dekor në letërsi, etj.
E pyetur mbi artin e angazhuar, midis të tjerash ajo shprehet:
Për sa i përket mungesës së angazhimit, nuk ka dyshim që shoqëria jonë është e polarizuar politikisht në nivele patologjike dhe shumë artistë, mes tyre edhe shkrimtarë, e shikojnë veprën si mundësi për t’u shkëputur nga shumë nga ato elemente që do t’i reduktonin lexuesit e tyre në të majtë, të djathtë, gra, burra, gegë, toskë, etj.
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Ju shkruani poezi, disa prej tyre janë një kthim në fëmijëri. Është kjo tema juaj më e dashur? Është një kthim i pandërgjegjshëm apo një kërkim i vetëdijshëm, i etshëm, në vendet kur dikur kemi qenë të lumtur, me shpresën se do ta përjetojmë sërish atë lumturi?
Manjola Nasi: Është e vërtetë, po nuk di ta them me siguri pse ndodh një gjë e tillë. Nuk besoj se është përpjekje për t’u kthyer në vendet e lumtura, se jeta që kam tani më pëlqen më shumë se ajo gjatë fëmijërisë, po ma merr mendja se më shumë është kërkim për të kuptuar e sidomos për të përjetuar botën dhe çdo gjë përreth me intensitet të atillë që vetëm fëmijët kanë aftësi ta bëjnë. Më kujtohet sa të gjata ishin ditët dhe sa shumë kohë kisha për çdo gjë, sa gëzim më sillnin gjërat e thjeshta si koha kur vishnim rrobat e verës për herë të parë apo bënim ndonjë udhëtim fare të shkurtër, siç ishin të gjitha udhëtimet tona atëherë. E dalloj se nuk e kam më aq të mprehtë aftësinë ta shikoj botën me sy të tillë dhe për fat ekzistojnë ato kujtime që mund të më ndihmojnë jo vetëm në mënyrë të drejtpërdrejtë, por edhe të tërthortë. Sa herë që më ndodh diçka e mirë, ose kur thjesht ndihem mirënjohëse për gjërat e njerëzit që kam pranë, mendoj si do t’i ishte dukur vetes së dikurshme po të më bënte një vizitë sot, pa pasur ndërmjet kohën që lidh këto dy stade.
Arlinda Guma: Sipas këndvështrimit tim, pa përgjithësuar, në poezinë e sotme shqipe shpesh haset: 1. Mbingarkesë ndjenjash, pak mendim dhe aspak ide të angazhuara. Natyrisht arti i angazhuar jo gjithmonë arrin të jetë art i mirëfilltë, por autorët nëpër botë edhe ia kanë dalë. Dhe meqë bota ku jetojmë nuk është kaq e përsosur, unë mendoj se poetët duhet të sakrifikojnë pak nga rehatia e tyre për t’u marrë edhe me tema ndërgjegjësuese politike. 2. Shkruhet poezi përditë dhe nuk i lihet vend akumulimit. Ç’mendim keni ju për të gjitha këto?
Manjola Nasi: Mendoj se poezia ka nivele dhe niveli vërtet i lartë nuk shkruhet dot as nga kushdo, as në çdo rast nga njerëz të caktuar. Kjo që përshkruani ju në fjalinë e parë, është simptomë e një poezie të shkruar nga dikush që ka dëshirën e mirë (për kushedi ç’arsye), po nuk ka instinktin për ta çuar deri në fund atë që ka nisur. Kur harmonia e poezisë prishet në favor të ndjenjave, mendimit, intelektualizmit, ritmit, rimës a çfarëdolloj elementi tjetër, defekti ndihet, po siç ndodh me një person të stërvitur që dallon veglën muzikore të çakorduar, ashtu edhe në këtë rast duhet vesh apo shije e stërvitur për ta dalluar Defektin (Teknik). Për sa i përket mungesës së angazhimit, nuk ka dyshim që shoqëria jonë është e polarizuar politikisht në nivele patologjike dhe shumë artistë, mes tyre edhe shkrimtarë, e shikojnë veprën si mundësi për t’u shkëputur nga shumë nga ato elemente që do t’i reduktonin lexuesit e tyre në të majtë, të djathtë, gra, burra, gegë, toskë, etj. Ndoshta nuk është oportunizëm, po dëshirë për të mos ngacmuar folenë e grerëzave. Ama, po ta mendosh thellë, nuk ka art të paangazhuar, siç nuk ka komunikim të paqëllim. Nganjëherë angazhimi është politik a social, nganjëherë historik a estetik. A është mirë që të ketë artistë që angazhohen me vetëdije, për të ndryshuar realitetin politik a social? Kur kanë qëllime të mira, ose kur ajo që sjellin mund të përdoret për diçka të mirë, është fat përshoqërinë. Por ama, mund të kenë edhe qëllime të këqija, duke qenë njerëz. Historia ka me bollëk nga të dy llojet e shembujve, bashkë me ata të cilët edhe padashur ofrojnë frymëzim për gjëra të mira a të këqija me veprën e tyre edhe pasi kanë vdekur. Për këtë do të tregohesha e kujdesshme para se të thosha nëse angazhimi duhet të jetë synim në vetvete. Çdo gjë që ka njeriu artist, bindjet, mendimet, ndjenjat, po edhe forca e karakterit a mungesa e vetëbesimit, do ta gjejnë një rrugë për te vepra e tij.
Arlinda Guma: Çfarë është për ju lumturia? A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur? Si ndikon lumturia (apo mungesa e saj) në procesin e shkrimit?
Manjola Nasi: Lumturia e ndryshon botën më shumë si synim, sesa si destinacion. Njeri i lumtur është ai që beson se lumturia është e arritshme dhe që ia vlen ta shpresosh a të përpiqesh ta arrish. Po në vend që të mendohet se ka një tokë si tip parajse ku arrin dhe rri i lumtur pa ikur më, duhet parë më shumë si udhëtime të shkurtra në një tokë të zbuluar, tokën e lumturisë. Njerëzit e lumtur ose ata që e kanë aftësinë të jenë të lumtur e ndryshojnë botën thjesht me praninë e tyre të pandikuar fort nga njerëzit e tjerë, pasi shumica janë në paqe me veten. Kjo paqe duket sikur rrezaton prej tyre dhe u flet atyre që dinë të shikojnë.
Edhe në letërsi, prania ose mungesa e lumturisë pasqyrohet më shumë në kërkimin ose rrezikimin e saj në rrafshin përmbajtësor, ndërsa në vetë procesin e shkrimit besoj se shfaqet si motivi pse shkrimtari ulet dhe shkruan, për të kuptuar pak më mirë dhe për të vënë pak rregull në mendjen e vet a në botë. S’e di a shkruhet a merret mundimi të shkruash në çaste lumturie, po edhe pa e kuptuar, çdo shkrim ka diku në thelb një forcë aktive optimizmi, sikur diçka do të zgjidhësh duke sjellë në jetë një vepër. Thjesht kjo shpresë (a iluzion) më bën të mendoj se procesi i shkrimit ka lidhje me mëtimin drejt lumturisë, ose të paktën me besimin në të.
Arlinda Guma: Si e shihni lidhjen e të rinjve shqiptarë me librin? A orientohen mirë ata nga universitetet drejt letërsisë së mirë?
Manjola Nasi: Është një lidhje problematike dhe e detyruar, gjë që është për të ardhur keq. Përveç rrethanave politike, ekonomike e sociale që na e kanë zbehur lidhjen organike me librin si komb, faji duhet kërkuar te institucionet arsimore, kryesisht parauniversitare, por deri diku edhe te universitetet. E them këtë sepse edhe sot që flasim, letërsia që zhvillohet në shkolla ka shumë material teorik dhe pak letërsi. Merret autori, mësohen përmendësh fakte për jetën, lista me vepra, përmbajtja e një a dy veprave, tema, ideja, elemente artistike, ndikimi historik, gjëra që vlejnë pastaj për t’u ripërtypur nëpër provime pas provimesh dhe kur vjen puna te kontakti me veprën, ai është aq i përciptë, sa nuk mjafton për asgjë. Tjetër problem është mungesa e letërsisë bashkëkohore në kurrikula. As nuk mund të mohohet rëndësia e traditës letrare dhe e njohjes së saj, po Epi i Gilgameshit nuk mund të pritet të ndjellë drejt letërsisë një masë të madhe nxënësish, të cilët nga ana tjetër përfundojnë duke dëgjuar dy fjalë për letërsinë pas viteve ’90 javën e fundit të shkollës, edhe ato kur janë me fat. Ama, Odiseja mund të arrihet edhe duke kaluar nga Uliksi apo vepra të tjera të frymëzuara prej tij, se pa arritur te ai, s’ke nga ia mban. Disa përmbysje të vogla, pak kreativitet në hartimin e kurrikulave mund të bënte shumë për të ngjallur kuriozitetin dhe për t’i ndihmuar të rinjtë të lokalizojnë atë pjesë në hartën e letërsisë ku do të ndiheshin si në shtëpi e do të ktheheshin me dëshirë, jo si të marrë me zor; se letërsia është po aq e madhe sa bota, ka aq shumëllojshmëri temash, formash, llojesh, sa e ka mundësinë t’u përgjigjet të gjithëve. Ky është mësimi thelbësor që duhet të japë shkolla në lidhje me këtë fushë.
Arlinda Guma: Si lind tek ju një poezi? Mund ta rrëfeni procesin? (Poetja Wislawa Szymborska ka një poezi mjaft interesante mbi zanafillën e një poezie, ajo tregon sesi bashkëbisedon me idenë për ta shkruar atë.)
Manjola Nasi: I vetmi rregull i përgjithshëm që kam vërejtur mes rrethanave të ndryshme, është një lloj goditjeje që më jep ideja në momentin kur e has. Mund të jetë një skenë nga jeta, një pamje, një koncept në një bisedë a lexim, apo edhe një fjalë e vetme dhe shumicën e kohës e dalloj si mendja përqendrohet në të pak më gjatë, pavarësisht se mund të kalojë shumë kohë deri sa të shndërrohet në poezi. Të them të drejtën, mezi pres që të përpunohet diku në brendësi dhe të fillojë të shfaqet në atë pjesë të mendjes ku shikoj çfarë po ndodh, pavarësisht se një pjesë e procesit mbetet e nënujshme. Duke e trajtuar shkrimin krijues si disiplinë, kam arritur të kuptoj më shumë për këtë pjesë të pandërgjegjshme dhe të kem më shumë biseda e negociata me idenë, siç përshkruhet në poezinë e Szymborska-s. Por, siç e thotë edhe ajo në fund të asaj poezie, jo çdo gjë mund të negociohet e të racionalizohet gjatë shkrimit. Veç fazës fillestare, kërkimit dhe gjetjes së materialit, e mira është që për këtë pjesë të punës të përdoret procesi i redaktimit, me njëfarë distance kohore nga shkrimi, ku mund dhe duhet të përvishen mëngët. Duke thënë këtë, nuk i referohem asgjëje mistike si frymëzimi a gjëra të tilla. Besoj se shkrimi i një poezie apo krijimi i çfarëdoje, në cilëndo fushë të veprimtarive njerëzore, kërkon një lloj përqëndrimi të veçantë, i cili njihet zakonisht si frymëzim.
Arlinda Guma: Mendoni se në letërsinë botërore, përfshi edhe në atë shqiptare, personazhet femërorë duke u këndvështruar së shumti nga shkrimtarët burra, kanë një boshllëk të përhershëm? Të cilin mund ta plotësonin këndvështrime të reja, më çliruese, të grave shkrimtare? (Edhe pse ndonjëherë më duket sikur edhe vetë disa shkrimtare gra i kanë këndvështruar këto personazhe sipas modeleve të vështrimeve burrërore të kolegëve të tyre.) Si e shihni ju këtë?
Manjola Nasi: Jam shumë dakord. Këto personazhe kanë një cungim të tmerrshëm dhe acarues, të qenët të klasifikueshme aq lehtësisht, aq bardhezi, aq të lexueshme. Është për të ardhur keq sesi kjo gjë nuk ndodh vetëm te shkrimtarët e dobët a mesatarë, po edhe te të mëdhenjtë, që kanë krijuar personazhe të fuqishme burrash, po që mjaftohen t’i përdorin gratë si personazhe stok, “bukuroshja e mbrapshtë”, “nëna vetëmohuese”, “shëmtaraqja ziliqare”, “budallaçka e bukur”, “topolakja bujare”, “delikatja që duhet shpëtuar”, “kuçedra që do të martohet”, etj. Gratë janë gjysma e botës. Të ndërtosh karaktere kaq të gjymtë dhe të të duket se nuk e vë re njeri, kjo ndodh vetëm në një shoqëri që është mësuar të mos t’i vërë në llogari gratë. Gjykimin për këtë do ta japë testi i kohës, i cili nganjëherë merr edhe përmasa groteske, ose që duken të tilla kur vënë në pikëpyetje realitete të deformuara, por prapëseprapë, të pranuara. Në këtë këndvështrim, nuk më duket se ka detyrimisht dallim mes shkrimtarëve dhe shkrimtareve. Ka pasur shkrimtarë që kanë ditur të lexojnë e mandej të shkruajnë kaq mirë për gratë, dhe shumë e shumë e shumë shkrimtare që i kanë anashkaluar e gjymtuar po me aq sukses sa edhe burrat. Kjo mbetet një sfidë e hapur për të gjithë, sado që duket qesharake si nuk është kapërcyer me kohë e me vakt.
Arlinda Guma: Ç’mendim keni për shkrimtarin “androgjen”? Dua të them, për shkrimtarin që nuk e shfaq gjininë në krijimtarinë e tij.
Manjola Nasi: Është një shkrimtar që vendos të mos shfaqë një pjesë të rëndësishme të vetes së vet biologjike dhe sociale, po arsyet mund të jenë të ndryshme. A po përpiqet të tregohet profesional, sipas modelit steril të traditës së njëfarë konteksti? A po përpiqet të mbulojë diçka që e bën të ndihet i pasigurtë apo i papërshtatshëm? A ka frikë të eksplorojë hapur, trimërisht, një pjesë të brishtë të vetes? A këmbëngul të mos ta lërë artin e tij të dominohet nga seksualiteti, siç ndodh me shumë fusha të veprimtarisë njerëzore? A po përpiqet të mbajë mendimet e veta nën kontroll? A po lë pa parë gjysmën e botës së vet vetëm se nuk e kupton mirë apo se nuk e pranon siç është? A po e lë për më vonë, kur ta ketë më të qartë? A është fanatik, mendjengushtë dhe gjykues, pavarësht se duket intelektual për gjëra të tjera? Të gjitha janë të mundshme.
Arlinda Guma: Po për shkrimtarin si një opozitar të përjetshëm ndaj qeverisë së shtetit të tij?
Manjola Nasi: Të qenët opozitar i brendashkruhet pozitës shoqërore të intelektualëve, të cilët i bie të kenë natyrshëm vështrim kritik për të gjetur çfarë mund të përmirësohet ose të ndryshohet. Kjo duhet të jetë e thjeshtë, madje e pamundur të mos bëhet. Po shkrimtarët janë edhe njerëz si gjithë të tjerët, me personalitetin e tyre. Fakti që shpesh e kanë vizionin, nuk garanton se do të gjejnë forcën e karakterit për t’i qëndruar besnik atij, ndaj opozitarizmi i përjetshëm nuk është aq i përhapur sa duhet të ishte, ose është “i papërjetshëm” – vetëm kur forca politike që mbështet shkrimtari nuk është në pushtet. Ky është opozitarizëm me hatër, po aq hipokrit nga ana morale sa edhe pranimi pa kushte i përsosmërisë së pushtetit dhe brenda tyre roli i politikanit merr prioritet ndaj rolit të intelektualit.
Arlinda Guma: Si i shihni ju shkrimtarët që marrin një numët të përbindshëm like-sh në facebook? Shkrimtarët që i pështaten shijeve të turmës, duke i dhënë asaj atë çfarë ajo mund të përtypë, pa tentuar t’i propozojnë diçka që t’ia sfidojë intelektin dhe ta nxjerrë nga zona e rehatisë?
Manjola Nasi: Më duken shumë interesantë, po jo nga pikëpamja letrare. Më bën kurioze strategjia e komunikimit që përdorin, cilat elemente të këtij komunikimi ndezin receptorë në trurin e cilëve njerëz, apo çfarë ndikimi ka teknologjia në këtë mes. Nëse qëllimi i tyre është të arrijnë te sa më shumë njerëz, pak rëndësi ka arsyeja pse, atëherë mesazhi është i suksesshëm. Sa për cilësinë letrare, diçka që pëlqehet nga aq shumë njerëz ose është aq e mrekullueshme sa të gjitha nivelet e pikëpamjet shkrihen para saj, gjë që ndodh shumë rrallë, ose ka bërë çdo gjë që duhet për të arritur atë që do. Dhe dihet, letërsia servile nuk është tamam letërsi.
Arlinda Guma: Cilat janë ato figura historike të artit botëror, të cilave do të kishit dashur t’u bënit pyetje po t’i takonit? Ç’pyetje do t’u kishit bërë?
Manjola Nasi: Janë të pafund në numër, siç janë dhe pyetjet. Po për fat, kjo është një ndër mrekullitë e artit, komunikimi në kohë, përmes veprës së tyre. Sigurisht, nuk është tamam dialog, po sa herë janë vërtet bashkëbisedime dialogjet? Në thuajse gjysmën e rasteve secili bashkëbisedues thotë ato që ka për të thënë dhe pret radhën të thotë edhe ca të tjera, që i mendon kur flet tjetri. Kjo është tragjike, po e vërtetë. Këto vepra, veprat që na flasin dhe na bëjnë të mendojmë, kanë shpesh brenda tyre përgjigje edhe para se të kemi pyetje, ose kanë pyetje për të cilat nuk kemi përgjigje, të cilat pastaj na lind nevoja t’i kërkojmë. Në të njëjtat vepra, në kohë të ndryshme rileximi, tematika e “bashkëbisedimit” ndryshon. Këto kohë, për shembull, kam qenë duke biseduar me një sërë shkrimtarësh të mëdhenj të traditës gotike për qëllime studimore, dhe u kam bërë pyetje si p.sh. “Ku është kufiri përtej të cilit as ju nuk keni guxuar të shikoni?”. Dhe kufiri është i ndryshëm për të gjithë.
Arlinda Guma: Çfarë ju nervozon dhe çfarë ju pëlqen më shumë nga Tirana? Cili është vendi më piktoresk në këtë qytet ku ju do të donit të uleshit dhe të shkruanit?
Manjola Nasi: Zhurma. Unë jam shumë e ndjeshme ndaj zhurmës, po çuditërisht shumë përzgjedhëse në llojin që më bezdis. Zhurmë torturuese për mua është kur dëgjoj muzikë tallava, ose muzikë jo të mirë në momentin e gabuar. Zhurma e pompës së ujit të pallatit përballë, një iiiii e zgjatur, është tmerr. Edhe trotuaret e ngushtë me acarojnë. Pjesa tjetër më pëlqen. Tirana është e madhe dhe ka gjallëri e vend për të gjithë. Teorikisht, më pëlqen edhe që është kaq e paparashikueshme, se luksi dhe e kundërta e tij jetojnë krah për krah, siç ndodh edhe me të renë supermoderne e me të vjetrën anakronike. Praktikisht e kuptoj se gjëra të tilla bëhen bashkë jo nga rastësia, po nga forca të panatyrshme e të mbrapshta.
Po të mos e vrisja mendjen çfarë thonë njerëzit dhe po të mos më ndërpriste njeri, vendi më i përshtatshëm për të shkruar do të ishte, besoj, pedonalja afër Galerisë së Arteve, ose rruga “M. Shyri”, ose rruga e Liceut, ose Bulevardi “Dëshmorët e Kombit”. Jo aq shumë për bukurinë dhe paqen, sa për faktin se ka shumë njerëz dhe histori njerëzore në to, një lloj laboratori i mirëfilltë sjelljesh e fenomenesh, gjë që në kushte normale duhen përfytyruar a kujtuar për të shkruar në qetësinë e natyrës apo ambjenteve ku ndihesh rehat. Zgjedhja mes këtyre rrugëve dhe të tjerave është se veç njerëzve, në to ka edhe hije, pemë e trotuarë, një minimum i nevojshëm që s’duhet të ishte kaq i rrallë në këtë qytet.
