Author

Admin - page 181

Admin has 1810 articles published.

Aty ku politikanët vishen me firmato dhe akademikët, me benevrekë

in Në kohërat e kolerës by

Arlinda Guma

Që disa prej akadamikëve shqiptarë, të cilët kanë hartuar fjalorin e gjuhës shqipe, mund të jenë keqtrajtuar pakëz në fëmijëri, për këtë nuk kam pikë dyshimi. Deri këtu nuk u vë faj. Madje njeriu e krijon dhe një ndjenjë empatie. Por në rastin kur ata fillojnë dhe e keqtrajtojnë gjuhën shqipe me të njëjtat mënyra, këtu, pikërisht këtu, empatia ime merr arratinë. Ajo largohet në drejtim të paditur. Madje kërkon dhe azil politik në ndonjë shtet tjetër.

Po përse po i shkruaj këto?

Si autore e dy romaneve modestë, shpesh më takon rasti të konsultohem me ndonjë fjalë prej fjalorit të gjuhës shqipe. Kjo edhe për shkak se nuk u zë besë korrektorëve të shtëpive botuese. Dhe gjatë këtyre konsultimeve, kam lexuar thagma nga më të pabesueshmet. (E këtu nuk e kam fjalën për shumësin e fjalës “teatër”, i cili në fjalorin e ri është bërë “teatra”. Jo. Kjo është një idiotësi e madhe, e cila meriton një shkrim më vete.)

Dua të ndalem te mënyra se si shpjegohen fjalët në këtë fjalor.

Ja si shpjegohet fjala “snobizëm”:

Snobizëm-Prirje e ngulitur për të ndjekur mënyrën e jetesës, sjelljet dhe modën e një shtrese shoqërore që mendohet si më e lartë, më e zgjedhur, shije e sëmurë për t’i pëlqyer gjërat vetëm se janë të huaja e të stërholluara. Shembull-E bën për snobizëm.

Luajta vendit kur e lexova këtë. Nuk po u besoja syve. M’u duk sikur isha në një mbledhje partie, ku po bënin për ujë të ftohtë dikë që nuk ishte qethur si Kim Jongu.

“Shije e sëmurë për t’i pëlqyer gjërat, vetëm se janë të huaja e të stërholluara”? Kjo fjali më bënte cëëëzzzz në tru! Po me këtë shpjegim na dalin të sëmurë në shije gjithë kokat e mëdha të artit botëror, e me gjerë. Mendjet më të ndritura të njerëzimit kanë qenë të gjitha të stërholluara, duke filluar që me Platonin dhe kolegët e tij të antikitetit.

Dhe ai Diogjeni që dilte me kandil lart e poshtë për të kërkuar njeriun, s’qe i paktë! Kushedi sa “i sëmurë” ka qenë e nuk e paskeshim ditur! Tani po e kuptoj pse donte t’i shikonte nën dritën e kandilit imtësitë. Duhet të ketë qenë obskurantizmi i shijeve të tij “të sëmura”, që e bënte të bridhte rrugëve e të mos mblidhej në shtëpi si gjithë njerëzia me shije të shëndosha si ato të akademikëve që kanë hartuar këtë fjalor. Eh, mirë. Kishte nevojë për pak riedukim Diogjeni; vetëm një qethje flokësh zero dhe ca intervale të këndshme internimi do ta sillnin në vete.

Ndërsa Kafka, oh, Kafka duket fare i pashpresë nën dritën e një shpjegimi të tillë. Atë nuk do ta shpëtonte asgjë prej pushkatimit… Madje pa gjyq fare.

Kalojmë te thagma tjetër:

Lëshojkë-Grua e përdalë dhe e ndarë nga burri.

Mund t’i bëj një profil të tërë psikologjik personit që e ka shkruar këtë fjali. Duket se në mendjen e tij, grua e përdalë dhe e ndarë nga burri janë e njëjta gjë.

Mirëpo mua nuk më rezulton kështu. Njoh shumë gra të divorcuara që nuk janë aspak të përdala.

Çfarë mund të ndodhë në kokën e një nxënësi që e konsulton këtë fjalor një ditë të bukur?

Ky shpjegim lë diçka të pakëndshme në nëndergjegjen e lexuesit dhe kur ky i fundit qëllon të jetë i mitur dhe  i paformuar ende, ai sugjestionon paragjykim për gratë e divorcuara.

E po sikur dhe nxënësi vetë t’i ketë prindërit të divorcuar? (Dukuri e shpeshtë në ditët e sotme.)

Të kuptohemi, në kohërat kur populli ynë ka krijuar këtë fjalë, gratë nuk kishin shumë të drejta. Por sot jetojmë në kohëra të tjera dhe është e tmerrshmre, më falni, është e llahtarshme fare, që vetë këta akademikë, pikësepari të kenë mendime kaq të mykura, dhe pikësëdyti t’i japin vetes të drejtë dhe t’i shkruajne ato nëpër fjalorë.

E kur paragjykime të tilla për gratë i kanë akademikët, përfytyro se sa e si, duhet t’i ketë ai tipi që përtyp gjithë ditën fara luledielli.

Nëse këto të ashtuquajtura “lëshojka” u kanë nxirë jetën akademikëve tanë, këta të fundit le të bëjnë një terapi grupi ku t’i numërojnë një për një të gjitha frustrimet e tyre, por jo t’i shkruajnë ato nëpër fjalorë. Aty duhet të jenë të matur e të kujdesshëm, sepse breza të tërë ndikohen e sakatohen njëherë e mirë nga ato shpjegime.

E ç’mund të them më?

Po ndoshta kjo është dukuri normale në një vend si ky i yni, ku politikanët vishen me kostume firmato dhe akademikët, me benevrekë.

 

Efekti Houellebecq-Arlinda Guma

in Tirana Review by

Arlinda Guma

“Vështirësia qëndron në faktin se nuk mjafton të jetosh sipas rregullit. Në të vërtetë, ju ia arrini (nganjëherë gati në çastin e fundit, por në tërësi ia dilni) të jetoni sipas rregullit. Taksat i keni paguar në kohë. Faturat gjithashtu. Ju nuk lëvizni kurrë pa kartën e identitetit (dhe xhepin e vogël special për kartën e identitetit!…) E megjithatë, ju nuk keni miq.”

– Shkëputur nga romani: “Zgjerimi i fushës së luftës” – Michel Houellebecq

Houellebecq-un e kam lexuar për herë të parë në vitin 2007. Ato kohë ishte një shkrimtar krejtësisht i panjohur për Shqipërinë, por edhe tani janë të paktë ata që e lexojnë, dhe nga këta, edhe më të paktë ata që nuk e debatojnë. Për të mos folur pastaj për librashitëset, të cilat, si atëhere dhe tani pulisin sytë të hutuara kur i pyet nëse kanë ndonjë libër të këtij autori.

Ndjesia që filloi të më linte libri qysh në faqet e para ishte ajo e një zymtie të gjithëpushtetshme, si dhe ajo e një mahnitjeje pa rezerva, prej ftohtësisë së mendimit të tij analitik me një saktësi prej matematicieni, një mënyrë fare e pazakontë dhe krejtësisht e ndryshme nga ajo e shkrimtarëve të tjerë.

Bëhej fjalë për romanin “Platforma”, në të cilin flitet edhe për një sulm terrorist, por që nuk është krejt në qendër të romanit.

(Këtë roman vetë shkrimtari, e ka quajtur një dështim).

Ai u botua në Francë, fare pak kohë përpara se të rrëzoheshin Kullat Binjake. Me rrëzimin e tyre, gjithë bota i ktheu sytë nga libri dhe paralajmerimi gati profetik për rreziqet që i kërcënoheshin qytetërimit botëror.

Shpesh e kam pyetur veten nëse do bëhej kaq i dëgjuar ky shkrimtar nëse nuk do të ndodhte rrëzimi i Kullave Binjake… Pyetje, të cilës nuk ia kam gjetur përgjigjen. Por një gjë është e sigurt; mos e lexoni këtë autor nëse jeni në një gjendje depresive! Ai sjell në mënyrë fshikulluese një panoramë që ti nuk e pëlqen, që ti do ta refuzosh me çdo kusht, që të bën t’i thuash vetes me ngulm; – Oh, jo, kurrsesi nuk duhet të jetë kështu!… (Edhe pse të gjithë e dimë mirë që është krejtësisht kështu, por nuk ia pranojmë vetes… Shkrimtarët e tjerë vetëm sa e zbukurojnë këtë panoramë me një mbështjellje pak më optimiste.)

Houellebecq-u është një shkrimtar kontrovers dhe mjaft i debatuar sot në Francë. “Ky djalë ka vërtet nevojë për ‘terapi. Ai është i pashërueshëm.” shkruan diku “Washington Post”.

Kritikët i kanë evidentuar mungesë stili (letrar) e nuk duket se e kanë krejt gabim. Nuk mund të thuash se veprat e tij dallohen shumë letrarisht, por historia në vepër, stili dhe mënyra me të cilën e përcjell ai këtë histori nuk zënë shumë peshë për shkrimtarin, përqendrimi i tij më i madh është vëzhgimi i fenomeneve sociologjike të shoqërisë. Një vështrim kronometrikisht i saktë dhe ftohtësisht i shënjestruar, drejt e në plagë.

E duke qenë i tillë, reagimet kanë përvijuar nga më të egrat e më të pazakontat.

E kanë akuzuar për islamofobi, e kanë akuzuar për nihilizëm, për një mijë e një gjëra të tjera, por, për mirë apo për keq, opinioni publik gjithmonë e ka mbajtur në qendër të vëmendjes.

Kur përpara disa viteve mbarova së lexuari romanin “Brave New World”, të Aldous Huxley-t, pata një ndjesi të çuditshme mospranimi që s’dija ta shpjegoja mirë ato kohë. E menjëherë pas leximit më qëlloi që me këdo që flisja për libra, ta përmendja këtë roman qysh në krye të bisedës, madje edhe ta debatoja, derisa në fund arrita të kuptoja se e kisha pëlqyer tepër, por ashtu, ende nën shokun e befasisë, siç na vijnë në jetë të gjithe tepëritë, nuk kisha qenë në gjendje ta kuptoja menjëherë këtë pëlqesë. Dashuria për librat e pazakontë mund të jetë edhe e tillë… Dhe jo vetëm ajo për librat… Dashuria në përgjithësi si koncept mund të jetë edhe e tillë… Qenia njerëzore është më tepër e koklavitur seç duket.

Vonë, shumë më vonë pas leximit të librit, mësova se Huxley ka qenë edhe një ndër autorët që kanë frymëzuar Houellebecq-un, duke kuptuar njëherazi që këto përshtypje të përbashkëta mbi këta autorë, nuk kishin qenë krejt rastësore. Ata, edhe pse në kohëra të ndryshme, i kishin dhënë dhe marrë njëri-tjetrit.

Si lexuese adhuroj kur, përveç kënaqësisë estetike që një shkrimtar i mirë të përcjell me veprën e tij, ai edhe të trazon, të bën të debatosh heshtazi me vete, edhe atëherë kur shkrimtari mund të ketë kohë që ka vdekur. Aq sa të bën ndonjëherë të duash të shkosh t’i flasësh atje te varri:

– Ngrihu dhe dilu zot atyre që ke shkruar!

I tillë është fati i shkrimtarëve ndonjëherë. E njerëzimi, shpesh, ende tregohet i pamatur e i papjekur që t’ia pranojë vetes faktin që, përveç të tjerash, këtë shkrimtar më e pakta e merr në konsideratë. Me kohë, konsiderata derivon në pëlqesë apo urrejtje, por sidoqoftë mbetet një konsideratë, fjalë jo pak e rëndësishme kjo.

Konsiderata ndaj një autori mund të shfaqet në mënyra krejt të pazakonta. Ajo mund të shfaqet edhe me mospranim, debate, linçime publike, madje edhe djegie librash, të cilat, pavetëdijshëm japin ndihmesë të çmuar në pavdekësinë e një libri.

Në gjykimin tim si lexuese dhe rilexuese e veprës së Houellebecq-ut, një nga arsyet që ky autor kontestohet kaq zhurmshëm duket edhe fakti që ai nuk kujdeset fare të jetë politikisht korrekt me askënd. Ai duket sikur është kundër të gjithëve. Houellebecq-u nuk ka qenë kurrë politikisht korrekt me Islamin, por ca më pak me qytetërimin perëndimor, këtij të fundit ia ka evidentuar pamëshirë të gjithë zvetënimin, absurdin e boshësinë. Në të vërtetë nuk ka ndonjë rregull të shkruar ndokund ku thuhet se një shkrimtar duhet të kujdeset të jetë edhe politikisht korrekt. Përkundrazi, në këndvështrimin tim, gjithmonë subjektiv, shkrimtarët duhen lënë të lirë për të mos qenë asnjëherë politikisht korrektë. Vetëm kështu ata i revolucionarizojnë mendësitë, nxisin impulset, risitë e mendimit, novacionin, nxjerrin në pah këndvështrime të panjohura, të pazakonta, që trazojnë keqas kornizat konformiste të shoqërisë, edhe pse për këtë u duhet të paguajnë haraçe kryekëput të kripura.

Houellebecq-un e kanë akuzuar si islamofobik, por sipas gjykimit tim si lexuese, ai para së gjithash është një “perëndimoro-fobik”. Ai nuk i mban anë perëndimit, madje është fare i pamëshirë me të.

Houellebecq-u nuk mban qëndrime, ai thjesht konstaton, e në konstatimet e tij ai nuk bën kurrë kompromise. Ai satirizon, ironizon me mënyrën e tij të pazakontë, therëse, logjikëftohtë, asgjësuese…

Në romanin “Platforma”, gjuha e tij e ashpër ndaj përshkrimit të turizmit seksual të europianëve që kërkojnë ekzotizmin në Tailandë, nuk është asnjëherë politikisht korrekte.

Le Monde Des Livres” e ka quajtur romanin “Platforma” një revolucion intim. Michel-i, një nëpunës i administratës shtetërore franceze (ka gjithmonë një Michel hipotetik; një nëpunës depresiv në romanet e tij…) vendos të bëjë një udhëtim të zakonshëm pushimesh në Tailandë pas një reklame agresive të një agjencie turistike mbi vendin në fjalë. Në këtë butafori ai do të gjendet herë spektator e herë aktor. Një nëpunës i pamotivuar, i cili do të ndryshojë kur do të bjerë në krahët e një dashurie që do ta shtyjë në zemër të këtij qerthulli, kësaj platforme.

Kur bisedoja përpara disa kohësh mbi këtë autor, me një ish-kolegen time franceze, bashkëkombase të shkrimtarit, ajo u shpreh me mjaft rezerva. I cilësoi librat e tij si “deprimues”. – Sa më pak ta lexosh, aq më mirë, – shtoi pastaj ajo. Ajo theksoi gjithashtu se Houellebecq-u, përveç konstatimeve të hidhura mbi realitetin, nuk di të japë ndonjë zgjidhje në veprat e tij, por unë mendoj se detyra e një shkrimtari nuk është të japë zgjidhje, shkrimtari nuk është një nëpunës apo menazher shtetëror.

Më duhet të theksoj se nuk kam ndeshur askund, në asnjë shkrimtar tjetër, një mprehtësi e qartësi vështrimi kaq saktë të shënjestruar. Ndoshta ky është edhe fataliteti i tij. Aftësia për të parë qartë absurdin e ekzistencës. E si rrjedhojë, ai nuk iu gjen kurrfarë arsye personazheve të tij për të qenë të lumtur, edhe pse në ndonjë intervistë çuditërisht është shprehur se beson tek lumturia. Ai nuk u gjen kurrfarë arsye personazheve të tij për të parë përreth vetes me entuziazëm. Entuziazmi duhet të jetë fjala më e huaj e të gjithë veprës së tij. (Në veprën e tij ka entuziazëm vetëm atëherë kur i duhet të bëjë ndonjë konstatim therës).

Në romanin “Zgjerimi i fushës së luftës” (një shtjellim i përvijimtë i luftës së klasave të Marksit, por vendosur në një sfond të ndryshëm social) ai vizaton ftohtë se në ç’përbindësh mund ta shndërrojë individin mungesa e dashurisë.

Janë të njohura tashmë thëniet e tij legjendare, tejet sarkastike, mbi bestseller-ë si; “Kodi i Da Vinçit”, mbi aktorë të sheqerosur të Hollywood-it, ndërsa ka një simpati jo fare të padukshme për Agatha Christie-n dhe në përgjithësi për botën anglosaksone, e cila e ka pritur më mirë se Franca veprën e tij.

Ndoshta unë jam e vetmja lexuese e tij në rruzull që mendoj se fobitë më të mëdha të këtij shkrimtari vijnë prej kotnisë dhe demotivimit të njeriut perëndimor, sesa prej Islamit, por kjo mbetet për t’u parë nëpër analiza të tjera që do vazhdojnë t’i bëhen pafund veprës së tij si dhe nëpër intervistat e tij tipike, tejet kontradiktore, që vazhdon të japë aty-këtu nëpër media.

Deri atëherë lexues, të sugjeroj ta lexosh këtë autor. E di që gjatë leximit do shtrëngosh grushtat e do zemërohesh keq me të. Do të duash ta kesh para syve, t’ia fusësh me shpullë e pastaj ta ulësh me forcë përballë teje e të fillosh t’i mbushësh mendjen që jeta nuk është kryekëput ashtu… aq e pabukur; nuk mundet, nuk duhet të jetë aq e kotë!…

Por në fund, një gjë do jetë e sigurt patjetër; në çdo bisedë të mëpasme, ti do të ndiesh nevojën ta citosh (natyrisht duke i bërë të qartë bashkëbiseduesit që je krejtësisht në oponencë me mendimin e autorit të citimit…)

Houellebecq-u, ashtu siç te të gjithë ne, do ta ketë bërë ndërkohë tek ty efektin e tij kontrovers…

Botuar në vitin 2014.

________

Arlinda Guma është autore e romaneve:”Bulevardi i Yjeve”- 2014, “Terma humanitarë si fjala bombardim”- 2016 dhe “Bob Legjenda”, 2021. Autore e faqes defekt-teknik.com.

Frederik Rreshpja – ky antikonformist galant!-Arlinda Guma

in Tirana Review by

Arlinda Guma

Pak-kush e di se më 17 shkurt ishte përvjetori i vdekjes së poetit Frederik Rreshpja. Midis debateve ezauruese mbi Shën Valentinin komercial, statusit të tiranasit aristokratiko-autentik dhe stërshfaqjeve bajate të politikanëve nëpër ekrane, nuk u gjend askund, as edhe një cep i vogël e i parëndësishëm disasekondash, ku të përmendej emri i tij. Asnjë! Tekefundit përvjetori i vdekjes së një rebeli të pakompromis nuk përbën lajm për turmën e konformistëve që di të gjendet gjithmonë në anën e duhur dhe më të volitshme.

Çdo herë kur dua të mbrohem prej agresionit që më dërgon realiteti i përditshëm, ndërsa kaloj bezdisshëm nëpër duar të gjithë librat në biblotekën time pa ndalur askund dhe e alarmuar si ai kuzhinieri që ka humbur aftesinë për të shijuar gatime të reja, kam një dëshirë këmbëngulëse për të shfletuar e rishfletuar poezitë e tij. Dhe çdo herë ndiej se pas këtij leximi  ndjesia e alarmit brenda meje zbutet dhe më jep sigurinë se shijet e mia kanë mbetur ende të paprekura, edhe pse më pas, kësaj sigurie ia zë vendin një pikëllim i thellë për faktin se e kam ndeshur kaq vonë këtë poet.

“Nga dritarja e përrallës

arlekinët vështronin të trishtuar

tërë lotë…”

Shpesh për fatalitetin që shoqëron talentet ekstreme ka një lloj përligjie nga njeriu i rëndomtë, një lloj certifikimi cinik (e pse jo, ndonjëherë dhe hakmarrës), për pamundësinë e menazhimit prej tij të personalitetit të fuqishëm të këtyre talenteve. Si rrjedhojë, harresa dhe indiferenca duket se janë fatalitetet më të zakonshme për individë kaq të pazakontë.

Por ndonjëherë më ndodh të pyes veten, ashtu me naivitet, nëse poetët e tjerë kanë patur ndonjëherë ndonjë ndjesi faji për faktin se në kohën kur glorifikoheshin bujshëm podiumeve të diktaturës, një poet i përmasave të jashtëzakonshme si Frederik Rreshpja dergjej në burg.

Nëse në kohën e diktaturës nuk guxonin ta përmendnin, përse tani heshtin dhe nuk e përmendin sikur të mos ketë ekzistuar kurrë? Si është e mundur të mos jenë të ndërgjegjshëm për përmasat e këtij poeti lënë në harresë nga të gjitha regjimet?

Ca pronocime sipërfaqësore snobësh insistojnë në idenë se artisti nuk duhet të përzihet me politikën. Të tjerë, kritikojnë artin e angazhuar…

Po si është e mundur të bësh art brenda një sfere kristali? Po si është e mundur të mundësh të mbetesh NJERI brenda kullës së fildishtë? Po si është e mundur që, si individë, këta shkrimtarë e poetë të mos kenë kurajën fisnike dhe përgjegjësinë qytetare të thonë me zë të lartë, qoftë dhe tani, vonë, pas diktaturës, se Rreshpja është një poet i përmasave të jashtëzakonshme? Është detyra e tyre, para së gjithash si individë, si pjesëtarë të kësaj shoqërie që shpesh demonstron një mungesë të theksuar ndërgjegjeje sociale.

Dikur kam lexuar një shkrim të Moikom Zeqos, apo diçka të shkruar prej Virion Graçit kushtuar poetit, por emrat më me zë të akademikëve të tjerë nuk i kam dëgjuar ta përmendin. Sikur ai të mos ketë ekzistuar.

Ka një lloj aleance të heshtur të të gjithëve për të mos e përmendur emrin e tij, apo është thjesht harresë e zgërlaqur, në këtë realitet po aq zgërlaqës, që as një godinë të Lidhjes së Shkrimtarëve nuk e ka më?

Është kjo një prej atyre smirave dhe zilive tipike ballkanike, delirante, narcizësh që shtyhen me bërryla për pak vend në diell, edhe pse në këtë vend diell kemi me shumicë? (aq shumë sa ndonjëherë na bie në kokë!)

Frederik Rreshpja duket sikur ka jetuar në një jetë tjetër, një jetë paralele;

“Kur isha fëmijë, bisedoja me delet

që më flisnin gjëra të mençura.

Çudi! Kur rritemi, dhentë nuk flasin më…”

Në një kohë tjetër. Mbase ky ka qenë një lloj vetimunizimi krejt i ndërgjegjshëm për ta shpëtuar artin e tij. Ndoshta ky ka qenë dhe bekimi i vetëm dhe i madh që mundi të marrë nga jeta e pamerituar që pat. Sepse në artin e tij nuk ka pikë skematizmi, siç e gjen ngado në krijimtarinë e të gjithë artistëve të tjerë të asaj kohe. Një skematizëm, të cilit nuk i kanë shpëtuar as artistët disidentë; ata të ashtuquajturit apo vetëquajturit kështu, e të tjerët me radhë.

Kur e kam lexuar për herë të parë Frederik Rreshpjen, mendimi i parë që më ka ardhur në mendje ka qenë:

– Ç’elegancë e përkorë!

Pastaj kam shfletuar të gjej datën e lindjes së tij. Isha gati, krejt e sigurt, se duhej të ishte poet i postdiktaturës. Por jo! Për habinë time mësova se Rreshpja kishte lindur në vitin 1940. Po si është e mundur kam pyetur veten, si është e mundur që në atë kohë kufizimesh e përçudnimesh shpirtërore, dikush të mundte të shkruante kështu? Në mënyrë kaq të kristaltë, kaq të hijshme, kaq të shpenguar, kaq moderne, kaq delikate, kaq tronditëse, kaq të thellë?

Poezia e tij është si një ekografi ku ai vizaton hijshëm me dhimbjet e vrajave dhe lëndimëve të brinjëve të shpirtit të ciflosur.

Unë nuk kam hasur në asnjë poet tjetër të asaj periudhe një elegancë të tillë vargjesh. Unë nuk kam hasur as në këto kohë që jetoj një përsosmëri të tillë artistike. Jo rrallë poetët shqiptarë e kanë bërë poezinë të duket groteske, për hir të rimës, për shkak të cungimit apo kushtëzimit që mund t’i shkaktojë ajo vargut apo mendimit, ndërkohë që Frederik Rreshpja arrin të shkruajë persosshmërisht kështu:

“Rrëzohet nga drurët trishtimi i dëborës

lugina me hënë e lyer

dhe drerët e erës vënë kujën në dhembje

me brinjët prej akulli thyer…”

Teksa lexon këto vargje, të duket sikur të kalon përpara syve i gjithë peizazhi dimëror që Rreshpja ka pikturuar me ato pak penelata; të pikëlluara, po aq të sigurta për nga teknika mjeshtërore. Dhe rima nuk duket fare një kufizim për të.

Në një nga intervistat e tij, të pakta, dhënë përpara disa viteve, Rreshpja ka cituar Heminguejin, i cili pak a shumë thekson se një poet duhet të kalojë shumë vështirësi për t’u bërë një poet i mirë. – Po unë nuk jam Jezu Krishti! – shpërthen ai. Ndërsa në një intervistë tjetër është shprehur se shpesh i ka ndodhur të gdhihet në qiell të hapur, se ndonjëherë ka tentuar të vrasë edhe veten, se i duhej të bënte një operacion në zemër, i cili kushtonte… dhe ai nuk e përballonte dot financiarisht.

Me ç’duket, për qeverinë e atëhershme (e jo vetëm atë) kjo nuk ka qenë një klithmë SOS-i. Çfarë duhej të bënte më tepër që shoqëria t’i suguronte së pakti disa vite dinjitoze të fundit të jetës?

Nëse lexon me vëmendje intervistat e pakta që ka dhënë ai disa vite përpara se të vdiste, duket se ka qenë plotësisht i ndërgjegjshëm për talentin e tij, prej të cilit, ashtu shpërfillshëm, nuk ka patur kurrfarë pritshmërie, sepse duket plotësisht i ndërgjegjshëm për kohërat absurde që jeton. Në këto intervista ai flet fare pa dorashka për; antologji poetësh promovuar bujshëm ku atë nuk e kanë përfshirë, për autorë të patalentuar që librat ua sponsorizojnë prindërit e pasur, për një mbrëmje poetësh në Durrës ku atë nuk e kanë ftuar. (E si mund të pretendosh ta përmendin në përvjetorin e vdekjes?) Flet për politikanë indiferentë, të afërm e miq që i ngulin thikën e fundit pas shpine, fjali të cilat ai i mbyll pikërisht me atë lloj shpërfilljeje prej njeriu që ka humbur gjithçka dhe që nuk e impresionon më asgjë:

“I vrarë nga kjo pranverë e kotë,

braktisur nga bota e tërë…”

Por çuditërisht, në atë jetën tjetër, paralele, ku ai bën art, dhe art të vërtetë, pa hile apo efekte sterile, Rreshpja është një impresionist. Rreshpja është Moneja shqiptar i fjalës, por jo vetëm kaq; Rreshpja është edhe një poet denoncues brenda galantësisë së tij, të përkorë dhe fjalorit poetik aq të pasur, mbushur tragjikisht me dhimbje të bukura.

Natyrisht që prononcime të tilla pakompromis, krijojnë armiqësi në këtë Shqipërinë tonë të vogël, mbushur me njerëz po aq “të vegjël”, që ia numërojnë biografinë njëri-tjetrit një më një. Natyrisht që në një realitet si ky, që u pret krahët dhe i cungon përjetë shpirtrat e lirë, ai s’do të mundte kurrë të gjente rehati.

“Shpirtrat e të vdekurve enden ajër”- shkruan ai. Por unë dua shumë që në këtë përvjetor, turpshëm të shurdhët të kësaj humbjeje kaq të madhe për letërsinë shqiptare, shpirti i tij të ketë gjetur prehjen e merituar, pas jetës së pamerituar që pat.

Sot ndieja se duhej të ulesha e t’i shkruaja të gjitha këto, sepse çdo herë kur e shfletoj poezinë e tij, seç kam një lëndim të madh në kraharor dhe një ndjenjë të vazhdueshme faji që jam pjesë e kësaj shoqërie pa ndërgjegje sociale, e cila nuk i siguroi një jetë dinjitoze këtij talenti te pazakontë.

Ndoshta ky shkrim do të botohet në ndonjë cep të vogël e krejt të parëndësishëm të ndonjë gazete, ndërkohë që ballinat do të vazhdojë t’i pushtojë politika dhe ideologjia, por, i dashur lexues rastësor që je ndalur aksidentalisht në këtë shkrim, nuk është asnjëherë vonë për të bërë një vepër të mirë për kulturën e vendit tënd. Nuk është asnjëherë vonë për ta korrigjuar sadopak këtë harresë të turpshme.

Rreshpja ka lënë dorëshkrime të pasura, romane, esé dhe poezi të pabotuara. Do të ishte në nderin e Ministrisë së Kulturës apo të kujtdo që mund të kontribojë financiarisht t’i qëmtonte këto shkrime e te mos i lejonte më të dergjeshin në pluhurin e harresës, dhe, nëse është e nevojshme, edhe të pajtohej një njeri i specializuar për të deshifruar shkrimin e tij, të pakuptueshëm, argument me të cilin justifikohet rëndom indiferenca ndaj veprës së tij.

Para disa vitesh, në fasadën e një pallati në Rrugën ″Bardhyl”, më bënë përshtypje fjalët: ″Faleminderit!”, “Mirupafshim!”, “Ndjesë!”, “Më fal!”, etj. Një nismë e shkëlqyer për të edukuar qytetarinë e çedukuar në kaosin post-demokratik, por ç’do të mendoje lexues, sikur në fasadën e njërit prej këtyre pallateve të shkruhej një strofë prej poezisë së tij?

“Të vrarët i rreshtuan në sheshin demokracia

mbështjellë me çarçafët e dhëndërisë,

por shtypi tha se zgjedhjet qenë të ndershme,

të lira dhe korrekte,

ashtu dhe TV-të…

Pastaj lanë gjakun

te ullishtja me drurët e spërdredhur nga dhimbja…”

Dhe le të shërbejë kjo strofë si një denoncim për kujtesën tonë të shkurtër historike.

Rreshpja është ai monumenti antik dhe modern njëherësh, ku prej indiferencës sonë tani atje dergjen bagëtitë…

Rreshpja është i përjashtuari i madh nga tekstet mësimore, mbushur plot me gabime drejtshkrimore (dhe jo vetëm), që në vend të edukojnë, çedukojnë frikshëm gjeneratën e re.

Rreshpja është ndërgjegjia e paekzistuar e shkrimtarëve të glorifikuar podimeve të diktaturës…

Rreshpja është denoncuesi tronditës i një shoqërie cinike që nuk ka veshë të dëgjojë…

Vijani një rruge emrin e tij! Një rrugice të vogël e të pabujë, ashtu siç qe vetë jeta e tij. Një rrugice me pemë, lule e zogj, që aq shumë i desh.

Mësojuani fëmijëve poezinë e Rreshpjes!

Tregojuni atyre për jetën e tij. Është një mësim i vlefshëm që, kur të rriten, ata të mos ta gjejnë veten në anë të turmës konformiste…

Duajeni këtë poet që i deshi njerëzit… që s’ia kthyen dashurinë…

Botuar në Gazetën “Mapo”, Mars, 2014.

Piktura: Aleksandër Vreko.

__________

Arlinda Guma është autore e tre romaneve:”Bulevardi i Yjeve”- 2014, e romanit “Terma humanitarë si fjala bombardim”- 2016 dhe e romanit “Bob Legjenda” – 2021. Autore e faqes defekt-teknik.com.

Tomas Man-“Shkrimtari ka marrë fund sapo bëhet njeri dhe fillon të ndiejë”/Arlinda Guma

in Tirana Review by

Arlinda Guma

“Tonio Krëgeri”

E kush nga njerëzit e letrave nuk e ka gjetur ndopak veten në personazhin e Tonio Krëgerit, në novelën me të njëjtin titull, të Tomas Manit?

E kush nuk është magjepsur me atë autopsi brilante, që i ka bërë ai marrëdhënies vrastare që ka artisti me realitetin?

Ka një personazh dytësor në këtë novelë; Adalberti, i cili çdo herë që vjen pranvera, e mban vrapin në kafene, sepse vetëm atje, sipas tij, ndërrimi i stinëve nuk është aq i dukshëm sa ç‘është nëpër rrugë.

Pranvera është më e tmerrshmja e stinëve, thotë personazhi, ajo të bën të ndiesh.

(Vulgariteti i këndshëm i ndijimeve, thekson autori…)

Dhe duhet të jesh idiot në kujtofsh se shkrimtari ka të drejtë të ndiejë… Të ndiejë për një shkrimtar, do të thotë që të lërë pas një krijimtari patetike dhe qesharake. Shkrimtari ka marrë fund sapo bëhet njeri dhe fillon të ndiejë.

Personazhi i Adalbertit e di mirë këtë, ndaj i mësyn kafeneve. Atje nuk ka pranverë.

Por Tonio Krëgeri nuk është aspak i lumtur me misionin që i kanë caktuar zotat. Kjo ndihet kur ai përshkruan personazhet e Hansit dhe Inges, dy miqtë e tij biondë dhe mediokër, të cilët me ç’duket dinë t’i gëzohen më shumë rëndomtësisë së realitetit. Ata bëhen njësh me të, kanë një ekuilibër shpirtëror të admirueshëm dhe nuk e kanë atë sqimën e artistit, që dallon personazhin tonë.

Tonio Krëgeri ka një zili të qashtërt ndaj tyre. Do të jetë si ata. I patorturuar prej dilemave të ekzistencialitetit të artistit.

Ka një kondradiktë absurde në punën e shkrimtarit; nga njëra anë duhet ta përshkruajë qartë dhe me vërtetësi “ndjenjën e gjallë” dhe nga ana tjetër, për ta arritur këtë përsosmëri, ai vetë nuk duhet të jetë kurrsesi i përfshirë emocionalisht me të, duhet e jetë i baraslarguar, disi i painteresuar, me një fjalë të mos ndiejë. Të mos t’i qëndrojë pranë atij ekranit ku vepra e tij është duke u zhvilluar. Përndryshe humbet orientimin.

Për të shkruar një vepër të madhe shkrimtarit nuk i duhet të sakrifikojë një pjesë të jetës.

Jo!

Atij i duhet të sakrifikojë të gjithë jetën.

Personazhi ynë është një borgjez që ka humbur rrugën, do të shprehet mikja e tij Lisaveta Ivanovna. Dhe ai e felënderon i lehtësuar “që rasti i tij është zgjidhur…”

Tonio Krëgeri është në një torturim të vazhdueshëm cerebral dhe ekzistencial, aq sa përgjatë leximit të vjen t’i bërtasësh: -Mjaft i intelektualizove ndjenjat!

Në përshkrimin e dilemave ekzistenciale, Tomas Mani ka një saktësi të pamëshirshme… (Ashtu si shumica e autorëve gjermanë, të cilët nuk bëjnë kompromis me të vërtetën.) Gjuha e tij është e mprehtë dhe e përkorë… Tomas Mani shënjestron si një kirurg me përvoje… edhe pse siç thotë vetë personazhi i tij “është në radhët e atyre që rrëzohen e bien.”

Gjatë udhëtimit të tij në Danimarkë, do të donte të kishte një maskë, sepse trembet se mos e njohin… Dhe këtu të vjen ndër mend një thënie e Niçes: “Shkrimtar i vërtetë është ai, të cilit i vjen turp të thotë se është shkrimtar.”

Tomas Mani në këtë novelë autobiografike kostaton, ai nuk është shkrimtari i zgjidhjeve të mëdha. Ai gjithashtu nuk beson se letërsia mund ta shpëtojë individin. Kjo dallohet qartë në mënyrën se si bën ironi me analizat e tij.

Dashuria më e thellë e Tonio Krëgerit u përket njerëzve të lumtur, të dashur e të rëndomtë. Ajo ka brenda pak mall, pak zili melankolike, pakëz përbuzje… dhe shumë lumturi të qashtër.

Novela u botua në vitin 1903.

Ёshtë sjellë në shqip prej botimeve ABC, në vitin 2007. Përkthimi i shkëlqyer, është i Donika Omarit, e cila i përket një plejade të rrallë e të papërseritshme përkthyesish shqiptarë.

Në kohën tonë ku, followers-at teknologjikë, komercializimi, shijet e rëndomta të turmave, përcaktojnë mizorisht dhe padrejtësisht, jetëgjatesinë apo vdekjen e një libri, ndihet mungesa e shkrimtarëve me brilancën e Manit.

Ndaj çdo aspirant shkrimtar duhet ta lexojë, të paktën një herë këtë novelë.

Po ashtu edhe çdo lexues…

Pas leximit, të dyja palët do ta kuptonin më shumë veten.

Diktaturat jetёgjatёsohen nga njerёzit pa humor

in Tirana Review by

Arlinda Guma

Romanin “Tre vetë në një barkë“ (Pa përmendur qenin), e kam kërkuar në çdo librari. Përgjigjia ishte e njëjtë:

-Nuk e kemi!

(Qenka e shkruar që unë të flas për libra që nuk gjenden në asnjë librari.)

Pastaj erdhi një dite e zakonshme dhe e gjeta te njё bukinist nё rrugёn e Elbasanit. Vetёm njerёzit qё i duan librat do ta kuptonin se ç’ndjeva kur e pashё atje tё dergjej nё rrugё mes pluhurit.

Viti i botimit 2007. Shtёpia Botuese “Bargjini”.

Botimi nuk ёshtё luksoz, pёrmbajtja po. Pёrkthimi gjithё jetё nga Amik Kasurohu.

(Edhe librin tjetёr tё autorit; “Tre vetё me biçikleta“, e kam gjetur te njё bukinist nё Rrugёn e Kavajёs. Siç duket Jerome preferon vendet e hapura, nё vend tё rafteve pa jetё tё librarive dhe librarёve, tё cilёt shpesh nuk  dinë ç’libra kanё.)

”Tre vetё nё njё barkë“ ёshtё nga klasikёt e letёrsisё. Njё nga veprat mё të mira komike të letërsise angleze.  Aksidentale gjithashtu. Sepse siç shpjegon autori, kur filloi ta shkruante, nuk kishte ndër mend tё shkruante një libër komik.

Humori në letërsi nuk ka marre asnjëherë vendin që meriton. Si të thuash, nuk është marrë seriozisht. Por humori në këtë libër është i klasit të parë.

Subjekti: Tre shokë, të lodhur nga puna ″e madhe″, vendosin tё bёjnё njё udhëtim me barkë. Dhe kalojnë aq mirë në këtë udhëtim, sa në fund kthehen me tren në shtëpi.(!)

Jerome sajon edhe me gjërat më të rëndomta, situata të këndshme, komike, me një humor që gurgullon.

Është renditur nga “The Guardian” ndёr 100 librat mё tё mirё.

Ka shume pak libra komikё serioze qё u rezistojnё tё gjitha kohёrave. “Tre vetё nё njё barkё“ ёshtё njё prej tyre.

Jerome e shkroi kёtё libёr kur u kthye prej muajit tё mjaltit, vetёm se personazhin e gruas, nё libёr e zёvendёsoi me njё personazh tjetёr. Kёshtu i evitoi romantizmat.

Libri u shit nё miliona kopje, gjё qe i mundёsoi autorit tё kishte komoditetin financiar tё merrej vetёm me letёrsi. Pak shkrimtarё në botë e kanё këtë mundësi.

Gjatë kohës së diktaturës, ky libër është përkthyer edhe në shqip, me disa censurime të kohës. Dhe çuditërisht atëherë është kategorizuar si libër për fëmijë. Nuk i është dhënë pesha e duhur. Diktaturat zakonisht jetëgjatësohen prej njerëzve pa humor.

Libri u piratua nga botuesit amerikanë, ndërsa në Britani Arrowsmith-i (botuesi të cilit Jerome i shiti të drejtat e librit), i tha një mikut të tij:

– Nuk kuptoj se ç‘bëhet me gjithë ato kopje që shtypim. Shpesh mendoj se publiku i ha!

“Tre vetë në një barkë“ u përkthye në shumë gjuhë. Në Gjermani vepra e tij u përdor si tekst shkollor.

Mos e humbisni këtë libër nëse e gjeni në rrugë mes pluhurit. Do ta kapni veten duke qeshur me zë të lartë dhe do ta lexoni shume herë.

Një ekuipazh “trimash”-Mbi romanin “Tre vetë me biçikleta” Jerome K. Jerome

in Tirana Review by

Arlinda Guma

“Një gjë tjetër që nuk duhet të bësh në rrugët e Gjermanisë është të mos ushqesh kuajt, mushkat ose gomerët që i përkasin ndokujt tjetër. Po të hipi në kokë të ushqesh gomarin e ndokujt tjetër, duhet të lësh takim me kafshën dhe t’i japësh tagjinë në një vend të autorizuar”.

Këto janë disa rreshta, shkëputur prej romanit “Tre vetë me biçikleta”, një prej veprave më të mira të klasikut të humorit anglez Jerome K. Jerome.

E pamundur të mos qeshësh kur i lexon. Por edhe pasi kalojnë kohë dhe e shfleton sërish këtë libër, efekti është i njëjtë me atë të leximit tënd të parë.

Edhe më e pamundur është të besosh se janë shkruar prej një njeriu me natyrë të trishtë… Por tekefundit kjo është karakteristikë e shumicës së shkrimtarëve të humorit. Thellë-thellë ata janë depresivë… Humori nuk është gjë tjetër veçse një tentativë e shëndetshme për ta luftuar atë gjendje. Por në të shumtën e rasteve mbetet thjesht tentativë…

Romani “Tre vetë me biçikleta” u publikua gati dhjetë vjet pas romanit “Tre vetë në një barkë (pa përmendur qenin)”, i cili korri një sukses të jashtëzakonshëm. Për shkrimin e romanit “Tre vetë me biçikleta”, Jerome K. Jerome u frymëzua prej një qëndrimi të tij të shkurtër në Gjermani.

Përgjatë leximit, natyrshëm të lind një pyetje në mendje: -Çfarë kanë menduar gjermanët kur e kanë lexuar këtë roman? (Përveç faktit që e kanë përfshirë autorin e tij në tekstet mësimore…)

Jerome i bën një portret psikologjik mjaft interesant tipologjisë së gjermanit të zakonshëm, në veçanti atij me uniformë. Ai e fshikullon (me njëfarë dashamirësie sidoqoftë) figurën e policit të devotshëm gjerman, gërricet me rregullin e tepruar në një park, ku ka rrugë të veçanta për fëmijë, rrugë të veçanta për ata që ngasin biçikleta, rrugë të veçanta për makinat e rënda, rrugë të veçanta për “zonjat e vetmuara”, madje habitet se si gjermanët, aq të fiksuar pas rregullave, nuk kanë bërë ende rrugë të veçanta për qerosë apo për beqarë.

Tek “Tre vetë me biçikleta”, Jerome na prezanton sërish me personazhet e romanit të tij të mëparshëm “Tre vetë në një barkë (pa përmendur qenin)”, por episodet janë të reja dhe përgjatë gjithë romanit ai nuk bie aspak në përsëritje. Ndërsa stili është i njëjti; po ai i zhdërvjellët e fin.

“Unë me Harisin po flisnim për çmendinat private, që sipas tij në Angli kishin një organizim mjaft të dobët. Ai tha se një shoku i tij që ishte pacient në një çmendinë…

-Me ç’po shoh unë, ti paske shumë shokë nëpër çmendina,- e ndërpreu Xhorxhi.”

Pastaj Harisi i përgjigjet atij me qetësi se herët a vonë, një ditë, të gjithë përfundojnë atje.

Ndoshta i vetmi fragment në roman, ku nxjerr kokën natyra depresive e autorit…

Ka diçka profetike në këtë roman; zhbirimi i autorit mbi bindjen e verbër të gjermanit. Jerome është marrë përgjatë gjithë librit me këtë, dhe në mënyrë ndoshta të pavetëdijshme, ai sikur ka nuhatur apo ka paralajmëruar diçka të tmerrshme që do të shfaqej më pas tek ky komb. Nazizmin.

Ka një episod ku Jerome shpjegon plot humor atë rastin kur shteti do ta varë gjermanin, kështu i jep atij litarin, bashkë me një udhëzues, dhe gjermani shkon të varet i bindur në kuzhinën e tij.

Ai është aq i bindur ndaj shtetit të tij, asnjëherë nuk ia vë në dyshim vendimet. Shteti ka gjithmonë të drejtë. Edhe atëherë kur vendos ta varë.

Ndërsa në një fragment tjetër, autori na përshkruan atë kondradiktën e madhe që ka gjermani në dyzimin me uniformën; kur e vesh, ai di t’i japë drejtim çdo gjëje, por kur e heq, ai i ngjan një fëmije që ka humbur rrugën.

Dhe siç të gjithë e dimë, në vitet e mëpasme kombi gjerman do ta humbte vërtet rrugën me lindjen e nazizmit.

Jerome duket sikur i parashikoi të gjitha këto, në atë mënyrën e tij, në dukje moskokëçarëse, tipike prej anglezi.

Romani është sjellë në shqip, prej botimeve ABC. Viti i botimit 2007. Ndërsa përkthimi cilësor është i Artan Mirakës.

Stili hokatar i Jeromit ka ndikuar mjaft autorë të tjerë që do të shfaqeshin më vonë në letërsinë botërore.

“Tre vetë me biçikleta” nuk arriti të kapte majat si romani i mëparshëm i autorit, por cilësisht ai është po aq i denjë dhe i arrirë.

Çdo libër ka fatin e tij. Ёshtë si një fëmijë që duhet të mësojë të ngrihet në këmbë pa ndihmën e të tjerëve… dhe të ecë…

Dhe Jerome duket se ka ecur mjaft nëpër shekuj…

Ai tingëllon kaq i natyrshëm në ditët tona, shekuj prej kohës që shkroi.

Asgjë nuk i ka zbehur koha freskisë së stilit të tij.

Mos e humbisni këtë libër nëse doni të qesheni dhe të mendoni cilësisht.

Ka maja, por nuk po ka alpinistë që të ngjiten në këto maja-Bisedë me Agron Tufën

in Biseda/Letërsi by

Bisedë me shkrimtarin Agron Tufa, mbi letërsinë dhe jo vetëm…

Ai është fare i pashtirur në të gjitha përgjigjet e tij dhe me një kurajë të spikatur intelektuale për të mos iu spërdredhur së vërtetës.

Thotë se e lëshon librin që shkruan si një shishkë në oqean dhe më pas nuk e ka luksin të mendojë për të, ndërsa sjell një shembull plot humor të trishtë nga përvoja e tij me studentët.

Bisedoi Arlinda Guma

Arlinda Guma: Kur Sartre fitoi çmimin Nobel, ai e refuzoi, duke i shkruar edhe një letër Akademisë Suedeze, e cila u botua në “Le Figaro”, ku shpjegonte arsyet e refuzmit. Një nga ato ishte bindja e tij se shkrimtari duhet të refuzojë të kthehet në një institucion dhe se të gjitha nderet që mund t’i bëhen, të cilat e vënë lexuesin nën presion, nuk ishin të dëshirueshme për të. (Sartre, edhe më parë kishte refuzuar anëtarësinë në Legjionin e Nderit, edhe pse e simpatizonte qeverinë që ishte në fuqi ato kohë.) Si është raporti juaj me çmimet? Shpesh dëgjoj thagma të tilla se si disa shkrimtarë shqiptarë kapin për xhakete njerëz nëpër juri për të marrë çmime. Ç‘është kjo dëshirë e sëmurë për t‘u konfirmuar me çmime të gënjeshtërta?

Agron Tufa: Ju i referoheni letrës së Sartrit, të cilën ai ua lexoi në Paris gazetarëve suedezë me 23 nëntor 1964, ditë kur ai publikisht refuzoi çmimin e Akademisë në Nobelit. Nëse J.P. Sartre nuk do të kishte marrë mundin ta shpjegonte publikisht me letër publike refuzimin e tij, mendoj se ky gjest do të mbetej unikal në historinë e çmimeve letrare, falë edhe një misticizmit që do të sillte mosshpjegimi. Por unë ndaj një mendim tjetër për këtë gjest të Sartrit dhe e klasifikoj atë si një apoteozë të hipokrizisë dhe spekulimit, gjykuar nga ato arsye që parashtron ai. Po e “dekonstruktoj” logjikën e letrës së Sartrit në disa apori logjike ku mbështetet ai. Sartri i ndan në tre kategori arsyet e refuzimit të Nobelit, që sipas tij janë: a) arsye personale, b) arsye objektive, c) liria dhe paratë.
Tek arsyet personale Sartri numëron këto pohime të rëndësishme: – unë gjithmonë i kam refuzuar shenjat zyrtare të dallimit, përfshij Urdhrin e Legjionit të Nderit (por bie në kontradiktë me pranimin e çmimit letrar “Manifesti 121”, që iu dha, ajme, më 1945, fill pas luftës së Dytë). Pse s’e refuzoi dhe këtë? Parimi, po u shkel njëherë, nuk quhet më parim. – “shkrimtari që ka zënë një pozicion të caktuar në sferën politike sociale dhe kulturore, duhet të veprojë vetëm me anë të atyre mjeteve, që i përkasin atij, pra me anë të fjalës së shtypur”. Përndryshe, ushtron presion mbi lexuesin në sajë të emrit që fiton, ngase nuk është më, thjesht, “J.P. Sartre”, por “J.P. Sartre, laureat i çmimit Nobel”. Kështu, – thotë Sartri, – simpatitë e mia për partizanët venezuelianë më kanë të bëjnë vetëm me mua. Mirëpo, nëse “J.P Sartre, laureat i çmimit Nobel” del në mbrojtje të rezitencës venezueliane, me këtë gjest ai bashkë me veten e vet përfshin/kompromenton edhe institutin e çmimit Nobel. Së këndejmi, Shkrimtari nuk duhet ta katandisë veten në institut.
Tek “arsye objektive” Sartri shfaqet dhe më i troçtë: – Simpatitë e mia priren pashmangshëm drejt socializmit dhe ndaj të ashtuquajtur blloku lindor, por unë jam rritur dhe edukuar në një familje borgjeze.
– Pa marrë parasysh të gjitha simpatitë e mia për socializmin, në të njëjtën shkallë nuk do të kisha pranuar të marr, për shembull , çmimin Lenin, nëse ndokush do të ma kishte ofruar
. (Sigurisht, çmimi “Lenin” ishte nobeli sovjet për shkrimtarët socrealistë në BRSS dhe Satri e dinte mirë, që ky çmim nuk u jepej të huajve. Rrjedhimisht Sartrit i duhej kujtuar e vërteta e idiomës sonë popullore: “Kur s’ke pula, pse bën iishsh?” Duke e paragjykuar Nobelin “të destinuar për shkrimtarët e Perëndimit apo për “rebelët” e Lindjes, Sartri sjell shembuj qortues, se pse nuk ia dhanë Nobelin Nerudës, një prej poetëve të mëdhenj të Amerikës Latine dhe “pse nuk është diskutuar seriozisht kandidatura e Aragonit”. Në të dy këto shembuj Sartri paragjykon dhe nxitohet nisur nga pozicione militante dhe klasore (jo s’e nuk ka vend për zhgënjime “drejtësia” e Nobelit). Por mbesim te pozitat e këndvështrimit. Siç dihet, Nobeli u jepet të gjallëve. Edhe Neruda e mori Nobelin në vitin 1971. Sa për Aragonin, përjashto një pjesë të vogël të lirikave të tij të mrekullueshme, veçanërisht në “Sytë e Elsës”, ai përgjithësisht, në gjykimin tim, mbetet një poet i një klaviature më të vobegët, krahasuar me arritjet më të mira të poezisë bashkëkohanike me Sartrin, militantizmit të tij si anëtar i Partisë Komuniste franceze. Atëherë i duhej thënë Sartrit, fjala vjen: pse Aragoni e jo Ezra Poundi? Por hutimi më i madh që më shkakton Sartri është pasazhi kur gjykon kështu: Të shkakton keqardhje ai fakt, që çmimi Nobel iu dha Pasternakut (Boris), dhe jo Shollohovit (Mihaill) dhe se e vetmja vepër e merituar e tij (Pasternakut), qenkësh një libër i botuar jashtë kufijve të tokës amtare dhe i ndaluar të botohet në vendin e tij. Është një gafë që nuk e pret nga një personalitet dhe njohës i letërsisë si Sartri. Fjala është për romanin “Doktor Zhivago” të Pasternakut, thelbi i të cilit është satanizmi që solli revolucioni bolshevik i tetorit 1917 në jetën shoqërore të popullit rus, tragjedia intelektuale, vëllavrasja, etj. Ishte libri i parë që përmbyste vulgatën e kuqe e të shenjtë Revolucionit, që deri atëherë qe paraqitur me mitologjema të tilla si Riardhja e Krishtit, e që Pasternaku na kallëzon te ai surratin (me quka) të Satanait. Të thuash që Sartri nuk e ka njohur krijimtarinë poetike dhe novelat e Pasternakut, tashmë 70 vjeçar? Magun e lirikës filozofike e metafizike ruse? Kubofuturistin dhe futuristin e hershëm të avanguardës ruse? E pamundur! Një haset tjetër e ha Sartrin, që pranëve si të barabartë me Pasternakun (e madje me më superioritet) një shkrimtar trivial si M. Shollohovi, apogje i realizmit socialist sovjet (për më tëpër, që edhe atij iu dha Nobeli më 1965), dhe, siç gjërësisht u mor vesh, pas vitit 1990, me një vepër të vjedhur (“Tihij Don/ Doni i qetë). Në këtë rast mendoj se me snobizmin borgjez, Sartrin, ka ngjarë një shpërndërrim psikoanalitik e psikoneurotik i njohur me togfjalëshin “neuroza e të konvertuarit”, sipas të cilit, ai që konvertohet, thellon deri në absurditet sindromën e të qenit “më qen se qeni” (pa kontekst fyes), sipas paradoksit – antisemitët më të mëdhenj – janë hebrenjtë e konvertuar. Sartrin e djeg squfuri i antagonizmit klasor në letërsi – kampi komunist i lindjes/ kampi jokomunist i perëndimit. Binar, dikotomi: bardhë e zi.
Më së fundmi, tek arsyet sociale – “Liria dhe paratë”, pasi na shpjegon, se shumën e madhe të parave të Nobelit ai nuk mund ta investonte në luftën kundër “aparteidit” (mëkat, se do të kishte qenë më se i mirëkuptuar dhe, sigurisht, më i dobishëm, si shkrimtar politikisht i angazhuar), Sartrin prek thelbin e gjestit të tij, duke e shprehur kështu: “…nuk mund të kërkosh, që për 250 mijë korona unë të heq dorë nga parimet, që janë jo vetëm parimet e mia personale, por dhe të atyre shokëve që i bashkëndajnë me mua”.
Shkurt, në këndvështrimin tim, refuzimi i një çmimi klasifikohet si gjest i dobishëm që ngre një pikëpyetje të madhe mbi thelbin e kompromentimit moral të istitucionit që e jep, gjithnjë nëse refuzimi i çmimit paraqet reaksionin e refuzuesit për mosrespektimin e “shenjtnisë së shenjtnive” – në këtë rast – shkallën e vlerave letraro-estetike. Por kur refuzimi, si në rastin e Sartit, ka prapavijë të qartë politike, ideologjike e klasore, atëherë gjesti i refuzimit mund të kundrohet vetëm si një kontribut për kauzën që mbronte e përfaqësonte. Ky gjest është paramenduar më parë me efektin që do të shkaktonte: teptisjen e lavdisë! Dhe ashtu ndodhi. Po nuk do flasim këtu për një “sociologji të lavdisë”. Sartri ishte komod në këtë gjest: ai nuk kishte nevojë për para. Atëherë, pse nuk shkoi pra Sartri ta kalonte jetën midis vëllazërisë së shkrimtarëve sovjetikë, në BRSS? Në “Mekën” e tij? Kur ia propozuan këtë Bertold Brehtit, sivëlla ideali me Sartrin, ai tha: “Unë jam shkrimtar, nuk jam budalla”. Pse nuk e refuzuan Nobelin Alber Kamy apo Andre Malro? I pari edhe shkrimtar ku e ku më elegant se Sartri, i angazhuar, por thellësisht etik e i pakompromentuar me demagogjinë ndaj turmave.
Desha të sqaroj diçka në gjestin e Sartrit, që është e pandarë nga botëkuptimi i tij i angazhuar. Pas famës letrare të novelave, disa dramave dhe romanit “Neveria”, në mesin e viteve 1940 duhet të mbajmë parasysh faktin, që Sartri nis t’i falet një altari tjetër (jo më letërsisë) – altarit të komunizmit. Siç dihet, kjo ideologji ka fare pak të bëjë me lirinë individuale: dizajnimi i vetes zëvendësohet me imponimin e roleve dhe ekzistencën në kornizat e luftës klasore. Në revistën Les Temps Modernes, të themeluar më 1945, Sartri thaujse heq dorë nga çdo nocion i krijuesit të pavarur. Ai propozon, që shkrimtari nuk ka më zgjedhje tjetër, përpos pjesëmarrjes në batalionit politike të bashkëkohësisë. “Shkrimtari jeton në kohën e tij. Çdo fjalë e tij ka jehonë, sikundërse dhe heshtje”, – paralajmëron Sartri.
Me tej në bëhemi dëshmitarë të një spektakli të çuditshëm dhe skandaloz: tribuni i lirisë shndërrohet në apologjet të llojeve më të këqija të shtypjes. Tekst kyç i kësaj periudhe shërben eséja “Portreti i një aventuristi”, i botuar në cilësinë e parathënies më 1950 në librin për shkrimtarë, të njohur si “njerëz të veprimit”, si T.E. Lourens dhe Andre Marlo. Tanimë pikëpamjet e Sartrit anojnë nga të ashtuquajturit “luftëtarë” – komunistët aktivë, anëtarët e Partisë. “Mos e kërkoni egon në veten tuaj – atë jua mundëson partia, – shkruan ai, kështu që, imperativi sartrian për luftëtarin, thotë: të vlerësosh fort shtypjen e individualitetit tënd dhe ta shpërngulësh atë në hapësirën e luftës së klasave.  “Ai nuk do të jetë vetmitar, përderisa do ta zbulojë veten te të tjerët. Në qenien e tij nuk duhet të ketë as thellësi, as sekrete”. Në finale të këtij himni pafrymësie/pashpirtësie Sartri pa dashje dorëzohet: “Megjithatë shoqëria socialiste, në të ardhmen e të cilës “lourensët” do të jenë të pamundur, do të më shkatërrojë mua me sterilitetin e saj”.
Këto kundërthënie ndërmjet kërkesave të revolucionit dhe kërkesave të njeriut të lirë vazhduan t’i mprihnin pikëpamjet politike të Sartrit. Pas hyrjes pushtuese të trupave sovjete në Hungari më 1956 Sartri shkruan artikullin “Fantazma e Stalinit”, ku i dënon krimet e Stalinit, por në të njëjtën kohë përpiqet t’i justifikojë ato si të pashmangshme në procesin e lindjes së socializmit (“unë i kam ditur dhe më parë krimet e Stalinit, por nuk kam folur, nga droja se mos dëmtoj kauzën”). Në artikull thuhet troç: “A mund t’ia japim emrin socializëm kësaj monstre të përgjakshme, e cila po ha vetveten? Me sinqeritet po e them, po… Ne jemi të shtrënguar të kemi ose këtë, ose asgjë”.
Nga sa parashtrova më sipër, edhe gjesti sartrian i refuzimit nuk duhet marrë i shkëputur nga konteskti i përgjithshëm tendencioz politiko-ideologjik. Është gjest i anturazhit të përgjithshëm të një demagogu fodull, snobi parisien, nihilisti tekanjoz, që e sheh tragjedinë e miliona njerëzve në llagerët e Gulakëve e Kolimave siberiane nga kafenetë e rehatshme të Parisit.
Edhe pa refuzimin e Sartrit gjithkush i njihte dhe i njeh lajthitjet me ose padashje të Nobelit, tendencat, politizimet e maskuara majthas-djathtas, saqë janë bërë e po bëhen qesharake vendimet e Akademisë. Po mjaftohem vetëm me dy lajthitje ekstreme të këtyre 20 viteve të fundit: nobelistët Dario Fo (1997) dhe Bob Dylan (2016). Isha në Nju Jork nëntorin e shkuar dhe, bashkë me një mik, shkrimtar shqiptar, hymë në një librari të madhe në Manhatan. Pas disa kërkimesh miku im, që mbante në duar një botim superluksoz, kryevepër dizajni, më thotë: “Agron, afrohu të shfletojmë pak poetin e sapokurorëzuar të Nobelit”. U afrova me kurreshtje. Miku im shfletonte fletët e shtrenjta të atij formati të madh si album dhe gjithkund, gjithkund, deri në fund, vetëm… pentagrame! Ç’duhet thënë për Nobelin që lë pa kurorëzuar vigaj të tillë si Tolstoi, Çehovi, Xhojsi, Prusti, Kafka, Kalvino, Borhesi?
Çmimet, të gjitha, edhe Nobeli, nuk janë “gjyqi i fundit për një shkrimtar. Por çmimet, jashtë vlerës së mjerë e të (pa)përfillshme të parasë, kanë një rol të madh, se orientojnë leximin, nëse ai çmimi jepet ndershmërisht. Nga ana tjetër në izolacionin e shumëfishtë të letërsisë shqipe, çmimet janë një shpërblim kuraje për rishtarët, që paralajmërojnë formacione të reja stilistike, estetika të reja, konceptime e diksione origjinale. Në gjithë kaosin tonë letrar izolacionist ku nuk ekzistojnë infrastruktura (drenazhuese) periodikësh, fletoresh letrare e revistash, çmimet janë të vetmet që mund të na bëjnë herëdokur me dije, se çfarë risish ndodh në letrat tona. Por si në çdo gjë tjetër, edhe në gjykimin e vlerave letrare Perëndesha e Drejtësisë, Tetida, që paraqitet në mite me sy të lidhur dhe me pjatat e peshores në balancë, tek ne del vetëm me njërin sy të lidhur. Si piratët… Këshille ndrikullash e tarafe bëjnë ligjin në varësi nga fryn era.
Ç’raport kam unë me çmimet? Me duket se thashë mjaftueshëm. Për 25 vjet ekzistencë në kontekstin e letërsisë shqipe me një bilan prej 6 vëllimesh poetike, 5 romanesh, disa librash të tjerë me miniatura, ese, përkthime, studime, gjithësej 20 libra origjinalë jam fitues i 2 çmimeve. Njëherë për romanin “Fabula rasa” më 2004 dhe njëherë tjetër çmim karriere më 2009. Dy herë kam qenë dhe anëtar jurie (2002; 2011). E kam fjalën për çmimin Kombëtar që tradicionalisht e ka dhënë Ministria e Kulturës. Nuk po llogaris çmime alternative. Por më shumë (një dyzinë) kam marrë jashtë Shqipërisë, në Konkurse e Festivale ndërkombëtare. Çfarë do të thotë për mua një çmim? Absolutisht asgjë thelbësore. Sigurisht, nëse nga kjo ka ndonjë shpërblim në para, nuk e kam pasë asnjëherë kuazidilemën e Sartrit: e kam shijuar dhe e kam harruar të nesërmen. Shkrimtar nuk të bëjnë as universitetet e as çmimet. Thjesht, çmimi i dhënë me meritë orienton vëmendjen e lexuesit elitar. Nëse shenjohesh njëherë (ndershmërisht), mjafton: je “memorizuar”. Këtë duhet të përmbushë çmimi, si borxh i mprehtë moral për të shenjuar ato sivëllezër/simotra, që e kanë lëshuar zërin e tyre dhe presin t’u kthehet jehona. Po të ishte për mua, do ta kufizoja deri në 45 vjeç moshën e atyre shkrimtarëve të shenjuar me çmime. E nëse ti je një zdap i madh, që nuk ke rënë në sy (gjithnjë, nëse ka drejtësi në gjykim dhe jo Tetdidë me njërin sy të lidhur), atëherë vazhdo, kërko sukses tjetër, d.m.th, vazhdo të krijosh lexuesin tënd.
Është krijuar tashmë një komplek parehatie me çmimet, që, nëse ta japin, ndjehesh në një faj, inferior, a thua se ke ngrënë tinëz mollën e fundit të mbijetesës, duke i lënë motrat e vëllezërit pabesish në zgrip të vdekjes.  Çmimi është shenjë, shenjë e një shenje tjetër “shenjë e shenjës”, sikundër thuhet në semiotikë. Ata që luajnë me çmimet e ngarkojnë shpirtin rëndë në mëkat. Është si të bësh hile e dallavere me mjaltin e bletëve: të zë mallkimi, nuk të ecën. Prandaj shpesh duhen kur shpallet dikush fitues, duhet të marrim në hesap dhe faktin, se përballë kujt fitoi? Prapëseprapë edhe për kaq (kurreshtja, se cilët janë të nominuarit jofitues), çmimet e përligjin të drejtën. Po sikur të mos kishte fare-fare? A prishej punë? Në dukje jo: gjithkush që është në varësi totale nga Fjala, si pijetari nga pija, a si narkomani nga substancat, do vazhdojë të shkruajë. Asgjë nuk e ndal. Çmimet duhen më shumë për lexuesin, orientimin e tij, se sa për vlerën nominale të një shkrimtari.
Fakti se pse na e shpif kjo traditë tek ne, ka të bëjë me sindromën psikopatologjike të egove dhe metodave xhambaze të njerëzve të maskuar si shkrimtarë. Ata duhet të jenë kudo, dhe pamjaftueshmërinë e talentit ata janë të bindur se e sublimojnë me vullnet, energji+lëvizje+plus intrigë. Me ndërhyrje. Arrogancë. Mbaj mend kur një sivëlla kainian i penës, çuditërisht me njëfarë pushteti për sytë e tjerëve, më vërtitej gjithkund kafeve javës së fundit të Konkursit ku isha anëtar jurie. Vazhdimisht gjente rastin të ma thoshte si me çapkënllëk, midis të tjerësh, në tavolinë: “Ej, shoku, kij mendjen… ki kujdes… kam librin unë aty!”. Për të satën herë kështu, se ia kishin mbushur mendjen e mbase i kishin dhënë dhe shpresa, derisa m’u shpif e ia ktheva me gisht në fytyrë: “Jo unë, po ti, ti të kesh kujdes! Dhe shumë biles! Se jo unë, por je ti që ke librin aty, dhe jo të kesh kujdes, por të dridhesh e të përpëlitesh”.
Arlinda Guma: Ju jeni duke përgatitur një kolanë botimesh mbi krimet e diktaturës. Besoni se do arrini ta kryeni këtë mision përpara se të ndodhë ndonjë hata si ajo me Ministrinë e Integrimit që pushoi së ekzistuari? Mendoni se shoqëria shqiptare nuk ka ndjenjë empatie ndaj njerëzve që kanë vuajtur nëpër burgjet e diktaturës? A kanë qenë vërtet empatike qeveritë me ish-të përndjekurit politikë, apo empatia është thjesht një maskë që ata e vendosin në fytyrë, vetëm atëherë kur u duhet të impresionojnë ndonjë ndërkombëtar?

Agron Tufa: Me botimet e fundit që po finalizon këto ditë Instituti i Studimit të Krimeve dhe Pasojave të Komunizmit (ISKK), të cilin e drejtoj prej 5-6 vitesh, bëhen 70 tituj monografish studimore, librash memuaristikë, albumesh, vëllimesh me biseda e dëshmi të të mbijetuarve nga burgjet dhe kampet e internimit, akte gjyqësore politike etj. Librat afrohen si dhuratë për bibliotekat publike të qyteteve dhe universiteteve, për studiues e studentë të interesuar që punojnë me temën e krimeve të komunizmit. A jam i sigurtë se do të vazhdojë ky institut? Aspak. Si për çdo gjë tjetër që në vendin tonë nuk krijon dot vijimësi… Projektet shtetërore rilindase, që në fillim, të afishuara madje në Platformë, kanë qenë për “fshirjen”, zhdukjen, “transformimin” e tij. Por këto gjëra bëhen në një stil perfid, duke u paraprirë në një terren e një klimë jozyrtare, acaruese në ambiente të ndryshme (“akoma e keni lënë atë qelbësirë atje?!”; “Ju lumtë! E dini ç’bën ai? Nxjerr në ato libra, se si baballarët e gjyshërit tanë kanë qenë kriminelë! Ju lumtë! Lëreni… !”). E kur këto i dëgjon të regjistruar live, me zë e figurë nga kafja e kuvendit, më thoni, si do të ndjeheshit? Unë për vete krenohem: puna jonë paska se kë shqetëson…
Shoqëria shqiptare duhet informuar, së pari, që të ndjejë empati për fatet tragjike të çerekut të popullatës së saj, të prekur drejtëpërdrejt në diktaturë. Një kujtesë e tillë kolektive funksionon ende si apokrif, e papërfshirë në memorien tonë institucionale dhe edukative, për më tepër ajo relativizohet, minimizohet, deligjitimohet, degdiset në margjinë e më në fund, sulmohet e denigrohet. Nuk po humbas kohë të flas për sjelljen dhe qasjen politike e shtetërore: hipokrizia e ka konsumuar veten, është mpiksur tashmë. Politika e ka parë dhe ende e sheh ende si një basen ideal votash këtë shtresë të madhe e të traumatizuar. Pasi ia merr votat, nuk e përfaqëson në asnjë instancë pushteti e qeverisjeje. Cinizëm. Ligësi. Mungesë katastrofike bashkëpërvujtnie.
Kjo shtrese  e të de-klasurve ka kohë që përdoret për agjendat turistike ndërkombëtare në cilësinë e adrenalinës, duke servirur e afishuar horroristikën surreale të fateve të tyre. E mbani mend vizitën e Papë Françeskut? Bulevardi kryesor qe mbushur me portretet e martirëve, kryesisht të besimit katolik. Të nesërmen i hoqën portretet e varura të martirëve dhe i degdisën në një depo. Kaq ishte… Po të pyesësh, për shembull, çfarë ka bërë shteti e qeveritë për ta e familjet e tyre, për të drejtat dhe rehabilitimin e tyre (rehabilitimin e imazhit të tyre në shoqëri), s’ke pse kërkon përgjigje: asgjë s’është bërë! Përkundrazi qeveritë postkomuniste kanë inkurajuar me sa kanë mundur vrasësit e tyre të bëjnë një karrierë marramendëse në piramidën shtetërore, çka përbën edhe fyerjen më të madhe për ta. Kjo shtresë edhe sot mbetet ashtu siç ka qenë: e de-klasuar.

Arlinda Guma: Ju keni studiuar dhe më pas punuar si profesor në Moskë. Ç‘ju bëri të ktheheshit në Shqipëri? Nuk ishte dhe aq poetike, e sfungjertë, idilike, siç përshkruhet rëndom në letërsi, dëbora e Moskës? Po vajzat e saj? Miti i tyre u ezaurua prej shkrimtarëve të tjerë? Mendoni se vajzat ruse rrinë më mirë si personazhe nëpër faqe romanesh, se sa si krijesa të së përditshmes?

Agron Tufa: Në Shqipëri më bëri të kthehem, siç më dukej mua atëherë, mungesa e kuptimit. Isha profesor i gjuhës dhe letërsisë shqipe prej 6 vitesh në katëdren e Europës Juglindore në Institutin e Marrëdhënieve Ndërkombëtare të Moskës, me një traditë dyshekullore dhe prestigj të madh. Dhe rrogë të mirë. Por asokohe mendoja se energjitë e dijet e fituara duhet t’ia kushtoj atdheut tim, se ndoshta do të jem i dobishëm në vendin tim. A mendoj ende kështu? Me gjithë mërzinë e majme që na afron përditsmëria jonë, them se kam vepruar drejt. Gjithmonë ka një zë fati që të thërret dhe ti e ndjek… nuk i shmangesh dot. E prapë, nuk është atdheu që na mërzit. Madje nuk duhet rënë në kurth, që kafshët politike të na e shpifin atdheun. Mitrush Kuteli u drejtohet fëmijëve në letrën e tij të lamtumirës: “Duajeni Shqipërinë, edhe kur ajo ju shkakton dhimbje të mëdha”. Kjo e vërtetë na bën të gjithëve fëmijë të kësaj porosie të Kutelit.
Sigurisht, përiudha ime moskovite ka qenë një kohë e pahalle, si i thonë “ku rafsha, mos u vrafsha”. Dhe e kam shijuar të plotë e të pacënuar, me fanatizmat dhe pasionet e mia të leximeve, udhëtimeve, pjesëmarrjes në klube e grupime letrare. Sa për borën e rregullt gjashtëmujore, jashtë aspektit romantik, ndjehesha shumë i familjarizuar. Bora ka qenë gjithmonë stihia ime. Jam njeriu i borës. I lindur e i rritur në Dimër, kam parë dëborëra mitologjike. Këtë element e ndeshni dendur kudo në krijimtarinë time. Moska vetëm se e i dha një ripërmasim të hapësirës së pamatë. Nuk di ç’të them për vajzat moskovite. Me mua nuk përkoi reminishenca e leximeve dhe poetizimeve të shkrimtarëve shqiptarë. Kam përshtypjen se ai mit i poetizuar i moskoviteve, është një dukuri e rendit psikoanalitik, e cila e ka origjinën tek mungesat dhe defiçencat në komunikimin e lirshëm me femrat në përgjithësi. Për mendimin tim asgjë të veçantë nuk kanë moskovitet nga femrat e tjera. E meqë shkoi kështu puna, lavdet më të mëdha do t’i kurseja për femrat shqiptare. Në çdo pikëpamje. Dhe jo për ndonjë ndjenjë patriotizmi, më kuptoni drejt… Vajzat ruse rrinë më mirë si personazhe në letërsinë e tyre të mrekullueshme klasike e moderne, por kjo është punë e shkrimtarëve dhe e shpirtit të tyre poetik.

Arlinda Guma: Me syrin e një të djathti… Ç‘mendim keni për rritjen e të djathtës ekstreme në Europë?

Agron Tufa: E thatë vetë cilësorin “ekstreme”. Aristoteli ia ka caktuar njeriut vendin në filozofinë e vet  si qenie e “mesit”, pra, e “mesit të artë”, rrjedhimisht dhe shoqërive e sistemeve shoqërore. Mendoj se si në çdo teprim me ndjenjën e masës, rezultatet janë të vajtueshme. Në pushtetet politike e ideologjike këto “ekstreme” paralajmërojnë gjithmonë katastrofa, të ngjashme me totalitarizmat e shekullit që shkoi. Problemi është se ekstremi nuk luftohet me ekstrem (ekstremi i djathtë naziskin, nuk luftohet me ekstremin e majtë stalinist). Unë njëmend e konsideroj veten botëkuptimisht të djathtë, e kjo ka ardhur jo menjëherë, por me një ndërgjegjësim të ngadalshëm, duke përqasur përvoja personale e kolektive, sensibilitete të ngritura mbi këto përvoja, lexime të gjata e të imtësishme, derisa janë kthjelluar ujërat e identitetit personal botëkuptimor me boshtin e vlerave që përfaqëson e djathta që nga antikiteti deri sot. Veç nuk duhet të harrojmë, se e djathta dhe e majta, duke u ushtruar si pushtete politike e duke korrur fryte të helmëta përvojash historike nga ekstremitetet e veta (diktaturat totalitare), kanë shkëmbyer mjaft nga elementët e njëra-tjetrës, sa sot në mund të veçojmë jo më shume se 4-5 elementë dallues midis tyre. Flas për të djathtën e të majtën e kuptimit euroamerikan që njohim, jo për truallin e shqipeve ku këto dy politologjema bëjnë vëtëvrasje. Këtu kemi hipokrizi dhe kapërcim të ndërsjelltë ylberësh politikë (filozofisë botëkuptimore as që ia ka kush takatin), thejsht për laçkë e plaçkë. E me gjetë sot një të djathtë, ashtu si e gjykoj unë, botëkuptimisht, duhet ta kërkosh anekënd me fenerin e Diogjenit. Sepse, përkundër teorisë, kemi të majtën që sillet praktikisht në pushtet si e djathtë dhe anasjelltas. E keqja nuk qëndron tek roli që duhet të luajnë në jetën politike e shoqërore e djathta dhe majta: ato janë asete të një rëndësie vendimtare për qeverisjen e një shoqërie me kriticizmin dhe oponencën respektive. Pra, e majta dhe e djathta duhet të jenë si duart, ku e djathta lan të majtën dhe të dyja së bashku – fytyrën. Veçse tek ne po ndodh sistematikisht, që ato nuk lajnë fytyrën, por diçka shumë më prozaike…

Arlinda Guma: Cili është mendimi juaj për letërsine e sotme shqipe? Ndoshta është një përshtypje imja e gabuar (uroj shumë të jetë kështu), por mua më duket sikur ka një pakt të heshtur që të mos flitet për disa shkrimtarë. Kam lexuar shkrimtarë të rinj që më kanë impresionuar dhe ata nuk përmenden askund…

Agron Tufa: Letërsia shqipe ka nevojë për një pritje bujare, mirëseardhje dhe sidomos komunikim mesvedi me lexuesin. Ka nevojë për një atmosferë më miqësore, njohje e pranim të ndërsjelltë vlerash, kushtim vemendjeje. Ka nevojë për një klimë tonën, familjare, të vatrës. Por, ajme!As shkrimtarët nuk e njohin-njëri-tjetrin… dhe rritet kështu paragjykimi, fodullëku, fobia. Gjithë këtyre viteve e shoh të ndodhë kjo gjë e shëmtuar. Po mëson edhe letërsia huqet më të këqija të politikës. E di, që disa emra duhet të sundojnë peisazhin informativ letrar me përmendjet, përsëritjet, reklamën etj., dhe disa të tjerë janë dënuar qysh në krye të herës të mbeten në hije. Kjo ndodh sepse kështu vendosin koniukturat që zotërojnë “kanalin” e komunikimit, sepse me kohë janë krijuar kasta, tarafe e establishmente të vjetra e të reja, një lloj harte principatash letrare, sikundërse dhe guerrilje të mirëfillta.
Por në thelb letërsia shqipe, për fat, është një letërsi e mrekullueshme, sidomos pas viteve 1990 e këtej. Qypat e mediave, që u ka mbetur ora e leximit diku midis viteve 70-80, shpesh pyesin: “A shkruhet letërsi e madhe sot? Pse nuk ka maja, si në vitet ’60?”. U jam përgjigjur, që letërsia është një realitet shumë më demokratik sa ç’e reduktoni ju në hartë fizike. Megjithatë, ka dhe maja, por nuk po ka alpinistë që të ngjiten në këto maja”.
Në letërsinë e re shqipe shkruhet normalisht poezi e mirë, shumë e mirë, pa asnjë kompleks përballë kulturave më në zë të botës. Shkruhet prozë autentike, si pjesës e përvojës së lëkurës sonë. Nuk ka më tabu, befasitë e penave të reja e shthurin tendencën për hierarki e kalcifikim hierarkish. Si tipologji shkrimtari i viteve postnëntëdhjetë është një qenie plot uri kulturore: ai është prozator, poet, përkthyes, piktor, studiues e kritik, pra një qenie solide me rrënjë të thella në kulturë të lartë. Ndoshta dhe për këtë oshënari e higjenë serioziteti të klaviaturës artistike ai nuk honepset prej adeptëve e ustallarëve multimedialë.
Letërsia jonë vuan shumë si sistem funksionimi. Ajo nuk funksionon. Nuk ka gazeta letrare, revista, fletore, periodikë të qëndrueshëm e prestigjioze, ku mund të përthyheshin tendencat, trendet, stilet, risitë, emrat që hyjnë e ata që konfirmohen. Prandaj dhe peisazhi është i paqartë dhe është zor të të dëgjohet zëri në këtë shkretëtirë. Ato pak kanale kulturore që janë, shpesh merren me hosana të vjetra.

Arlinda Guma: Në këto pak vite që unë kam patur kontakt të drejtpërdrejtë me botën e letrave shqipe, kam bërë një kostatim mjaft të hidhur-Disa shkrimtarë shqiptarë kanë një megallomani të frikshme. (Shpresoj shumë që ata të mos dalin në protesta pas kësaj, apo të më djegin librat në shesh… Sidoqoftë më duhet të them se një roman i imi i ka fletë shumë të holla, nuk do të ndizej një zjarr i denjë…) Si i ruheni ju megallomanisë? Çfarë autoimuni përdorni për ta luftuar (Unë për shembull praktikoj shumë autoironinë…)

Agron Tufa: Ku ma gjen të ta bënin atë shërbim… Djegia do të ishte një aksion shumë i vlefshëm për një vëmendje epidemike. Vdekja për një libër nuk vjen as prej vlerësimeve maksimaliste, as prej përndjekjeve naziskine, si djegia. Ndëshkimi më i madh për një libër është indiferenca. Megallomania ndër ne është normë gratis, por, besoj, nuk hipnotizon kënd: ajo thjesht rrëfen vetveten, krizën e shëndetit mendor. Unë jam i pambrojtur dhe si i tillë, ironia (autoironia) është nëna e pafuqisë. Pra, kur s’e ndryshon dot gjendjen, bën ironi/autoironi. Dhe kjo është edhe më e dhimbshme. Gjëja më e mirë është karantina letrare. Mbyllu, shkruaj, boto, e mos komuniko, derisa të kesh krijuar, vetevetishëm, natyrshëm, miqësitë e tua, jodoemos letrare, rrethin ku ndjehesh më mirë. Por unë prej vitesh nuk e kam as këtë luks. Mezi gjej fare pak kohë të shkurtër të shkruaj, jo më të mendoj më gjerë. Thjesht, Arlinda, e lëshoj librin që shkruaj si një shishkë në oqean.

Arlinda Guma: Prej krijimtarisë suaj kam kuptuar se ju punoni shumë me fjalën. Ato janë gjithmonë në vendin e tyre. Fjalë të vjetra dhe të reja, në harmoni, pa sforcime. Vërtet ju vjen natyrshëm e gjithë kjo? Apo kur flisni me njerëz të moshuar hapni një bllok dhe i shënoni atje fjalët e rralla?

Agron Tufa: Oh, jooo. Është thjesht ndjeshmëri e edukuar gjatë e veshit dhe e leximeve, ndjeshmëria dhe varësia ndaj fjalëve. Por, kryesisht, puna me fjalën pa “njolla dhune” në trup të saj, është dhanti e poezisë. Dhe poezia është një shkollë askezë (dhe ekzegeze) për fjalën. Aty fjala kundrohet si sondë që heton deri në shekullin e saj të gurtë. Ose fjala si gajde shumëgrykëshe që çliron frymën e të gjitha shekujve. Nuk jam tip që mban shënime për asgjë, aq më tepër për fjalët. Nuk jam tip i “gërshërës dhe mastiçit”, pra, kolazhist.

Arlinda Guma: Më thoni gjënë me aluçinante që keni dëgjuar nga ndonjë student, e cila flet shumë për mangësitë e sistemit tonë arsimor…

Agron Tufa: Ishte njëri, që në një provim mbi veprën e Kafkës shkruajti tekstualisht kështu: “Frans Kafka kishte marrëdhënie mysbet me babin e vet. Se Kafka kishte komplekse. Nuk i duronte femrat. Por këto komplekse ia kishte ngjitur i ati. Se si, njëherë, Kafka e pa të atin lakuriq. Dhe iu shpif bota. Dhe iu shpif çdo gjë. Mbeti me komplekse”. E citova të plotë se e kam pasë fotografuar këtë përgjigje, e cila vjen si nga një i sëmurë në koma.

Arlinda Guma: Gjithmonë kam menduar se humorit, ironisë, apo akoma më tepër autoironisë, nuk i është dhënë rëndësia e duhur në letrat shqipe. Duket sikur veprat letrare që përshkohen nga humori, për studiuesit nuk konsiderohen serioze. Sa rëndësi i jepni humorit në krijimtarinë tuaj?

Agron Tufa: Unë jam rritur që i vogël nën hijen e leximeve të vazhdueshme të “Don Kishotit”, Jerom K. Jerom “Tre veta në një barkë, pa llogaritur qenin”, adhuroja Hashekun, Gogolin, Dodenë, O’Henri-n dhe Tuenin, etj. Sigurisht, ju keni gjuajtur saktë një gjendje: letërsia shqipe (ashtu si dhe filmi) nuk kanë humor. Në filmat e Kinostuidios, duket sikur qeshja behet me komandë partiake. Unë mendoj, se në letërsinë tonë rëndon trashëgimia e ngrysur socrealiste me frymën e saj të dogmës. Ka pasur humor Çajupi, Fishta, Konica, Cipo, Asllani, rrëfimet e Kutelit etj… Po humori i socrealist? E keni vënë re që komunistët (ortodoksalë) ashtu sikundërse dhe fundamentalistët (e çdo kahu) karakterizohen nga mungesa katastrofike e çdo nuance humori? Pra është çështje e rrastë botëkuptimi. Ku kanë nge këto koka të zënë deri te humori? Mungesa e humorit është prolog i mënxyrave…

Arlinda Guma: Në kohën e prindërve tanë, dukej se për të mbajtur gjallë një marrëdhënie në çift, kishte shumë sakrifica dhe zero egoizëm. Në kohët tona, ka zero sakrifica dhe shumë, por vërtet, shumë egoizëm. Ju keni një familje simpatike, ku dallohet që nga larg harmonia që keni me bashkëshorten tuaj Elvanën. A sakrifikoni shumë për ta bërë të ecë një marrëdhënie të tillë? Apo ajo, thjesht ecën vetë…  

Agron Tufa: Di të them vetëm kaq: unë nuk e di ku filloj unë dhe ku vazhdon Elvana. Dhe anasjelltas. Gjithçka përftohet vetvetiu. Pa ndonjë plan. Dikush duhet të mbajë ndezur lart e fuqishëm pishtarin e humorit, ironisë, autosarkazmës. Lavdi Zotit trishtimet, gjendjet e stresit e ankthit edhe pse janë të shpeshta, nuk zgjatin më shumë se një shi pranvere… Sakrifica bëhet pa u ndier, nga dashuria dhe domosdoja, pa radhë, pa kërkesë. Ne duhet t’u japim shembull 5 fëmijëve, se si mundet çdo egoizëm. Sepse, siç e kemi ndjerë ne vetë me prindërit tanë, ashtu ka mbetur e pandryshuar: prindi është i pakonkurrueshëm. Ai të mund me vetësakrifikimin e tij. Shpresojmë të përcillet kjo tek fëmijët tanë.

Arlinda Guma: Më jepni një detaj prej Tiranës të cilin mund ta shndërroni në një poezi. Mund ta shkruani tani atë poezi?

 Agron Tufa: Ah, sikur të kishte… Por, ka në fakt, ka… Veçse nuk është faji im, nëse natyra e vargjeve të tilla do të dilte ala-Bodler. Ja një strofë:

… Dhe Lanë e llurbët çan përmes
Qytetin kredhur – kutërbim;
Mjafton ky qiell, ky mëngjes,
T’ju shkurajojë gjer në amshim.

 Arlinda Guma: Ju falënderoj për bisedën!
Agron Tufa: Ishte kënaqësi e lartë!

 

Një letër ankese e Bukowski-t për censurën

in A(rt)ktivizëm by

Në vitin 1985 pati një ankesë nga një lexues lokal, stafi i Bibliotekës Publike në Nijmegen vendosi ta heqë librin e Charles Bukowski-t, “Tales of Ordinary Madness”, prej rafteve të tyre, duke e deklaruar atë si “shumë sadist, vende-vende fashist dhe diskriminues ndaj grupeve të caktuara (përfshirë homoseksualët ).” Në javët vijuese, një gazetar lokal me emrin Hans van den Broek i shkroi Bukowski-t dhe kërkoi mendimin e tij për çfarë kishte ndodhur. Përgjigjia mbërriti shpejt dhe mund të lexohet më poshtë:

I nderuar Hans van den Broek:

Faleminderit për letrën ku më tregoni për heqjen e një prej librave të mi nga Biblioteka Nijmegen. Dhe se akuzohem për diskriminim ndaj njerëzve me ngjyrë, homoseksualëve dhe grave. Dhe se është sadizëm për shkak të sadizmit.

Të vetmet gjëra që unë kam frikë se mund të diskriminohen, janë humori dhe e vërteta.

Nëse shkruaj keq për zezakët, homoseksualët dhe gratë, është për shkak se ata që kam takuar ishin të tillë. Ka shumë gjëra të “të këqija” – qenë të këqij, censurë e keqe; ka edhe meshkuj “të këqij”të bardhë. Vetëm kur shkruan për meshkujt “të këqij” të bardhë, nuk ankohen ata. Dhe duhet të them se ka zezakë “të mirë”, homoseksualë “të mirë” dhe gra “të mira”?

Në punën time si shkrimtar, vetëm e fotografoj me fjalë atë që shoh. Nëse shkruaj për “sadizëm” është sepse ekziston, nuk e kam shpikur unë, dhe nëse ndodh ndonjë vepër e tmerrshme në punën time, kjo ndodh sepse ndodhin gjëra të tilla në jetën tonë. Unë nuk jam në anën e së keqes në qoftë se gjëra të tilla ka me tepri. Në shkrimet e mia nuk jam gjithmonë dakord me atë që ndodh, as nuk qëndroj në baltë për hir të saj. Gjithashtu, është interesante se si njerëzit që hetojnë ndaj veprës sime, të mos shohin pjesët e saj që përfshijnë gëzim, dashuri dhe shpresë… Dhe ka të tilla. Ditët e mia, vitet e mia, jeta ime, kanë patur ngritje dhe ulje, dritë dhe errësirë. Nëse shkruaj vazhdimisht vetëm për “dritën” dhe kurrë nuk përmend tjetrën, atëherë si artist do të isha një gënjeshtar.

Censura është mjet i atyre që kanë nevojë të fshehin realitetin nga vetja dhe nga të tjerët. Frika e tyre është vetëm pamundësi e tyre për t’u përballur me atë që është e vërtetë, dhe unë nuk mund të shfryj zemërim kundër tyre. Unë vetëm sa e ndiej këtë trishtim të tmerrshëm. Diku, në edukimin e tyre, ata kanë qenë të mbrojtur prej fakteve totale të ekzistencës sonë. Ata i mësuan të ishin në një mënyrë, ndërkohë që ekzistojnë shumë mënyra.

Unë nuk jam i tronditur se një nga librat e mi është nxjerrë prej strofullës dhe është larguar nga raftet e një biblioteke lokale. Në njëfarë kuptimi, unë jam i nderuar që kam shkruar diçka që i ka zgjuar këto nga thellësitë e tyre pa peshë. Por jam i lënduar, po, kur libri i dikujt tjetër censurohet, për atë libër, dhe ndodh që të jetë libër i madh… e ka pak prej tyre, dhe gjatë gjithë epokave ky lloj libri ka gjeneruar shpesh në një klasik dhe pikërisht ajo që dikur ishte menduar si tronditëse e imorale, kërkohet tani në shumë nga universitetet tona.

Unë nuk po them se libri im është njëri prej tyre, por po them se në kohën tonë, në këtë moment kur çdo moment mund të jetë i fundit për shumë prej nesh, është një poshtërim i mallkuar dhe një trishtim i papërshkrueshëm, që ne ende kemi midis nesh njerëz kaq të vegjël e të hidhur, gjueti shtrigash dhe ndëshkues të realitetit. Edhe këta janë pjesë e jona, ata janë pjesë e së gjithës, dhe nëse nuk kam shkruar për ta, ndoshta duhet të shkruaj këtu, dhe kjo është e mjaftueshme.

Mund të bëhemi më të mirë të gjithë së bashku,

Juaji,

Charles Bukowski

Përktheu

Arlinda Guma

 

“Fytyra e luftës”-Piktura që shenjoi një epokë

in Pikturë by

Kjo është një foto e piktorit Salvador Dali, ndërsa është duke punuar me një prej kryeveprave të tij.

Ajo titullohet “Fytyra e luftës”.

Dali e realizoi këtë pikturë gjatë qëndrimit në Kalifoni, në vitin 1940.

Ёshtë fytyra e tmerrshme e luftës, janë sytë e saj mbushur plot me vdekje.

Kjo fytyrë është më shumë remenishencë e Luftës Civile në Spanjë, se sa e asaj të Luftës së Dytë Botërore, imazhet e tmerrshme të kësaj të fundit ende nuk kishin depërtuar mjaftueshëm sa për ta impresionuar Dalinë.

Në ditarin e tij, ai shkruante se dy motorët më energjikë që bënin të funksiononte trurin e tij të rafinuar prej artisti, qenë libido dhe frika prej vdekjes… dhe se asnjë minutë e vetme e jetës se tij nuk kalonte pa spektrin katolik, apostolik të vdekjes, i cili e shoqëronte edhe në çastet më pak të rëndësishme e kapriçoze të fantazisë së tij.

Piktori i famshëm surrealist i dha njerëzimit shumë kryevepra. “Fytyra e luftës” është njëra nga ato.

Ajo përcjell atmosferën traumatike të atij viti, dëshpërimin dhe mizerjen.

Nëpërmjet toneve të errëta, të frikshme, Salvador Dali sjell fytyrën e vërtetë, fytyrën e shëmtuar të luftës.

Kjo ishte mënyra e piktorit surrealist për të shprehur qëndrimin e tij ndaj saj.

Në këtë pikturë vuajtja e të gjithë njerëzimit është përcjellë nëpërmjet një fytyre të vdekur.

Kjo ishte një temë që e përfshinte emcionalisht Dalinë, i cili e ndiente dhimbjen dhe shkatërrimin e luftës, mendërisht dhe fizikisht.

Me “Fytyrën e luftës”, Dali i ka dërguar një mesazh botës nëpërmjet artit… I ka treguar marrëzinë e saj…

Leonard Cohen mbi origjinën e këngës “Boogie Street”

in Muzikë by

Është një imazh që të ndjell mashtrimin; “Bulevardi i iluzioneve të humbura”, një imazh i jetës së përditshme, me tundimet dhe deluzionet e tij .

Në të vërtetë ekziston një “Boogie Street” në Singapor. Një rrugë shumë tërheqëse, ku mund të gjesh disqe të piratuara.

Mbaj mend që kam qenë atje pas një turneu në Australi. Isha pothuajse i fyer që nuk gjeja disqet e mia. E pyeta shitësin dhe ai u kthye me një kuti që përmbante gjithë koleksionin e disqeve të mia – çfarë ju nuk do të mund ta gjenit askund tjetër – dhe për më tepër me një dollar secili.

Netëve kjo rrugë bëhet më e nxehta e zonës. Është një rrugë e punës dhe e seksit, dhe e gjithë mashtrimeve  që  gjëra të tilla  mund të sjellin, mashtrime edhe më mizore kur kalojnë vitet dhe plakesh, kështu siç jam unë tani.

Leonard Cohen

Përktheu: Arlinda Guma

1 179 180 181
Go to Top