Luan Rama
Në “Kafenenë e Madhe” të Shkodrës, në atë ndërtesë të ulët të stilit venecian ku mblidheshin paria e qytetit, njerëzit gumëzhinin. Kishte rënë shi dhe çuditërisht dielli filloi të nxehte fort. Retë ishin shpërndarë dhe qyteti, me kështjellën e lashtë tutje mbi Bunë dhe majën e Taraboshit përballë, shkëlqente në një dritë të bardhë. Konsulli francez dhe ai austriak, dy zotërinj me emër në qytet, ishin vendosur në një nga tavolinat e rezervuara, ndërkohë që dy kavasët e tyre, veshur me kostume kombëtare, siç i kishin qejf zotërinjtë e tyre europianë, qëndronin jashtë, në pritje që konsujt të rrufisnin kafenë si zakonisht, të pinin ndonjë liker që vinte nga Italia, të tregonin të rejat e Turqisë, Francës, Austrisë, ndonjë anekdotë nga bota dhe pastaj të dilnin. Ndërkohë, një karro e mbuluar me një tendë të zezë kaloi dhe një grua u hodh papritur në trotuar. Duart i kishte të lidhura dhe menjëherë filloi nga ulërimat duke tentuar të largohej. Karroca ndaloi pak më tutje. Dy ushtarë turq zbritën me nxitim dhe shkuan drejt gruas që përpiqej të ikte, por ata e kapën shpejt.
– Na moj shtrigë e keqe! – bërtiste njëri nga zaptijet, dhe ata filluan ta tërhiqnin me forcë përsëri drejt karrocës.
Njerëzit filluan të grumbulloheshin dhe disa prej tyre u flisnin ushtarëve, por ata s’donin t’ia dinin dhe përpiqeshin ta merrnin me çdo kusht gruan me vete. Ndërsa gruaja ulërinte.
– Ç’keni me mua fatkeqen… ç’ju kam bërë… më lini të kthehem në shtëpinë time.
Nga xhami i kafenesë, shumë shpejt, konsujt e vunë re gjullurdinë që po krijohej para “Kafenesë së Madhe”. Kavasët, që ishin afruar nga turma, u kthyen menjëherë drejt konsujve dhe secili po i thoshte konsullit të vet, njëri në frëngjisht dhe tjetri në gjermanisht:
– Zoti Degrand, është një grua që duan ta syrgjynosin si shtrigë.
– Po ajo ç’thotë? – pyeti konsulli francez.
– Ajo kundërshton duke thënë se nuk është shtrigë, por thjesht një grua e mjerë që po i bien në qafë më kot.
Dy konsujt dolën në hyrje të kafenesë dhe vazhduan të shikonin gruan që përpëlitej dhe që po e tërhiqnin zvarrë. Ishte një pamje e trishtuar. Por ç’mund të bënin ata kur ballë tyre ishin zaptijet turke?! Një zaptije tjetër u afrua dhe filloi të shpërndante turmën e njerëzve që filluan të flisnin të pakënaqur dhe me zë të lartë.
– Ç’merreni me një grua të mjerë! – bërtiti dikush, por tashmë dy zaptijet ishin afruar te karroca dhe e shtynë gruan me forcë të hipte brenda.
– Turp që merreni me një grua të mjerë e të pambrojtur! – shtoi një tjetër.
Karroca u nis me të shpejtë dhe njerëzit pothuaj u shpërndanë. Konsujt hynë përsëri brenda për të përfunduar kafetë e tyre.
– Kushedi si është kjo punë? – tha konsulli francez. – Sidoqoftë, të syrgjynosësh një grua është e tmerrshme. Vallë ka fëmijë, familje?… Ku e çojnë kështu?
– Një barbari e vërtetë në këtë vend të mjerë, – shtoi austriaku.
Konsulli francez u mendua një çast të gjatë dhe pastaj shtoi:
– Ky vend është plot mite e besëtytni, miku im… Tani që ke ardhur, do kesh kohë që ta njohësh… mite, supersticione. Në shënimet e mia kam shkruar për shumë nga to. Është e habitshme; kudo është kulti i gjarprit, diellit, shqiponjës, dhisë, djallit… Ju do ta kuptoni menjëherë sapo të filloni të dilni nga Shkodra drejt maleve të veriut apo drejt Shqipërisë së mesme. Mite, legjenda, rite pagane. Një botë për të shkruar romane.
Konsulli austriak e dëgjonte me vëmendje.
– Mezi pres të nisem… Jam habitur që në këtë vend, veçanërisht në male, siç më thonë, në të njëjtën shtëpi bëjnë dhe Bajram, për t’i bërë qejfin pashait, dhe në të njëjtën kohë luten për Shën Nikollën dhe bëjnë kryqin për Virgjëreshën Mari… Sidoqoftë, shpejt shpresoj ta njoh dhe unë këtë vend… veçse ju keni qëndruar gjatë këtu; gjashtë vjet nuk janë pak dhe nuk do ketë qenë e lehtë për ju.
– Vërtet, e vështirë, por me kujtime të pashlyeshme. Para një viti isha në një fshat në të dalë të Shkodrës nja 30 km larg. Na zuri nata dhe qëndruam atje. Por në mbrëmje dëgjuam klithmën e një shpendi. I zoti i shtëpisë tha se në shtëpinë përballë, mbetur e shkretë dhe e pabanuar, kishte ndodhur një ngjarje e habitshme. Aty jetonte dikur një motër me një vëlla dhe kur vëllai nuk ishte kthyer nga qyteti, motra që e kishte pritur për net me radhë, më së fundi nga hidhërimi ishte kthyer në qyqe… Priste të vëllanë. Çdo natë zbriste në çatinë e shtëpisë dhe klithte emrin e tij: “Gjok! Gjok!”… Sigurisht, diçka ireale por që atje e besonin.
– E habitshme! – shtoi konsulli austriak. – Të dielën që shkoi, në një shtëpi katolike pranë konsullatës sonë, kishte ndodhur një vdekje. Ishte një grua. U bëra kureshtar dhe shkova. Kavasi ynë më tha diçka të çuditshme; gratë që kishin vajza për të martuar i merrnin me vete kur shkonin në ngushëllime. Thuhej se e para vajzë që i tërhiqte fort këmbën të vdekurës, pa e parë njeri, kishte shanse të martohej me burrin që kishte mbetur i ve.
– Një komedi dhe njëherësh një tragjedi… Po sikur e vdekura të zgjohej nga kjo tërheqje e fortë… – qeshi konsulli austriak.
– Rite të habitshme; shqiptarët mendojnë se një gjarpër fshihet në skutat e çdo shtëpie dhe se ai nuk duhet vrarë; se vezëve të pulës, para se të hapen, u duhet bërë kryqi se ndryshe mund t’u dalë një përbindësh; se dhe lopët duhen bekuar me ujin e bekuar. Në shtëpitë katolike, nëse një i vdekur është përcjellë e qivuri ka dalë nga dera, nëse do të ndodhte të vdiste dikush tjetër nga familja e tij, ai duhej të dilte nga dritarja për ta çuar në varreza, dhe nëse do kishte vdekje të tjera, do të shfrytëzoheshin të gjitha dritaret e shtëpisë. Atëherë thonë se njerëzit e pinjollët e tyre do të jetonin shumë gjatë…
Kamerieri i kafenesë erdhi. Ata paguan dhe dolën në rrugë.
– Sot do të shkoj të takoj pashain turk, – tha konsulli Degrand. – Më pret. Kam rastin ta pyes edhe për historinë e asaj të mjere që e syrgjynosën sot, duke e konsideruar si shtrigë… kjo është jashtë çdo imagjinate.
Ata u kryqëzuan me dy gra katolike të bukura me ombrellat e tyre të zeza dhe vazhduan drejt katedrales.
– Shqiptarët kanë një shprehje interesante kur shohin një grua të bukur. Ata i thonë: “Të marrtë mortja!”. Ndërsa gruaja që kalon veçse qesh.
– Përse kështu?
– Që të vdesë pa e parë plakjen dhe dekompozimin e bukurisë së saj, çka do të ishte e tmerrshme.
Ata bënë ende dhe disa hapa dhe francezi shtoi:
– Para disa vitesh kam lexuar në një revistë franceze një histori shtrigash dhe një linçimi që u ishte bërë disa grave duke i konsideruar si shtriga. Bëhej fjalë për shtrigat e Salemit. Kjo kishte ndodhur në Amerikë, në vitin 1692, në qytezën Salem të Masacussetts…
Në kryqëzim, dy konsujt u ndanë dhe secili prej tyre u ndoq nga afër nga kavasi i tij. Dielli ndërkohë ishte ngritur në zenit. Ishte koha për të shkuar në konsullatë.
* * *
Atë vit të fundit të shekullit XIX, meqë disa malësorë në Kastrat e akuzuan një grua për vdekjen e një malësori në mërgim (thonë se dikush i kishte parë ata të shkonin fshehurazi buzë lumit dhe pastaj të hynin në pyll), fjalët u hapën se shkaku i kësaj vdekjeje ishte ajo, Justina. Thashethemnaja se ajo kishte ngrënë zemrën e Palit mori dhenë dhe mbuloi shtëpitë e atij fshatit. Zhaurima e saj pushtoi malet përreth dhe legjenda u krijua se mes tyre, në atë fshat jetonte një shtrigë me fytyrë engjëlli. Por megjithatë, si gjithnjë, e bukur si perrί, ajo ecte krenare në rrugët e fshatit pa iu dridhur qerpiku… Madje thoshin se kjo “shtrigë” na kishte lidhje dhe shpesh takohej me të venë e mërgimtarit, Marën, dhe se dikush i kishte parë bashkë duke bredhur natën… Njëri kishte shtuar se kur kishte rënë mbrëmja, i kishte parë në bregore të fshatit, aty ku fillonte pylli, dhe se ato kërcenin të dyja, kapur dorë për dore dhe diçka i pëshpërisnin qiellit e tokës. Me siguri që bënin magji. “Ku shkonin vallë ashtu në mes të natës?” – kishte pyetur një tjetër.
Dhe përsëri thashethemnaja kishte pushtuar shtëpitë e gurta të Kastratit. Njerëzit filluan të shikonin ëndrra dhe t’i tregonin ato të nesërmen… dhe ata filluan t’i besojnë ëndrrat e tyre.
Atë vit, jo pak gjëra kishin ndodhur në fshat; dy fëmijë kishin vdekur që ditën e parë të vitit; lumi kishte ardhur me aq yrysh, saqë e kishte shkatërruar urën e madhe e të drunjtë, fushat me misër ishin përmbytur nga ujët. Dy gjakmarrje kishin ndodhur, por këto ishin të zakonshme dhe nuk përbënin ndonjë çudi.
Të dielën, në meshën e kishës, burrat e gratë filluan të grumbulloheshin veç e veç. Kur iu afrua tufës së grave, Justina kërkoi me sy mikeshën e saj, Marën, me të cilën ishin rritur bashkë, dhe sapo e pikasi shkoi drejt saj. Por në çastin që u afrua, gratë që ishin afër Marës diçka pëshpëritën me qesëndi dhe u larguan duke qeshur.
– Shtrigë e keqe! – pëshpëriti njëra nga ato.
Ishte një e thënë nëpër dhëmbë, por ajo e dëgjoi. Justina ktheu kokën por nuk e kuptoi se cila nga ato të katra e lëshoi atë fjalë. I vështroi radhazi, me një vështrim të egër, por më kot, se ato u mblodhën kokë më kokë dhe vazhdonin të qeshnin.
Ditë të tjera erdhën dhe më kot Justina vriste mendjen se përse e akuzonin për vdekjen e burrit të Marës së gjorë. Bashkë e kishin qarë lajmin e vdekjes së tij dhe për më tepër, Mara, s’kishte ende fëmijë me Palin e gjorë që kishte shkuar nizam në shkretëtirat e largëta të Perandorisë Osmane. Një natë, kur kishin rënë të flinin, ajo i ishte afruar dhe kishte filluar ta ledhatonte, siç bënte gjithnjë. Kishte dëshirë të bënte dashuri. Por ai i qëndronte ftohtë, i heshtur si një murg. Ajo e ktheu përballë vetes, ashtu shtrirë, dhe iu ngjit akoma më shumë, i ngjeshi gjoksin e saj të nxehtë dhe më së fundi, ai u dorëzua. E megjithatë nuk i tha më fjalët e tij ledhatuese. Ai e kapi fort, e ktheu me forcë dhe e vuri poshtë vetes duke filluar t’i kafshonte gjinjtë me ashpërsi dhe me një ndjesi të dyfishtë kënaqësie dhe inati.
– Ngadalë se m’i bëre gjinjtë gjak, – i tha ajo dhe u lëshua e tëra nën të.
Nuk kaloi një javë dhe diçka e rëndë ndodhi në Kastrat, aq sa edhe një shekull më vonë njerëzit do ta tregonin. Diçka që fshatarët e quajtën “Hataja e Madhe”, se hata ishte vërtet. Kishte ndodhur eklipsi në mes të ditës. Qielli ishte errësuar papritur, zogjtë filluan të hallakateshin dhe të vinin rrotull duke klithur, disa prej tyre përplaseshin nëpër pemë; delet zunë të blegërinin pa kuptim dhe kuajt të hingëllinin dhe shkrofëtinin duke lëshuar piskama; njerëzit kishin vrapuar drejt kullave të tmerruar dhe një i ftohtë i madh kishte pushtuar gjithçka, por pesë minuta më vonë, dielli ishte shfaqur sërish, si për çudi… Cila dorë e kishte larguar “Hatanë e Madhe”, cili shpirt e largoi terrin e zi? Jo, për ata kjo nuk ishte dora e Zotit, as vullneti i tij. Ishte diçka tjetër, një magji, magji… dhe të gjitha vështrimet ishin drejtuar nga gruaja-shtrigë, që të nesërmen, me fytyrën e saj të ëmbël, kishte dalë përsëri për të shkuar në arë. Ky ishte kulmi! Atë ditë në oborrin e kishës, me dhjetëra e dhjetëra zogj kishin rënë pa frymë, shpërndarë anembanë, sikur një dorë t’i kishte hedhur nga qielli.
– O Zoti ynë i madh! Na mëshiro! – lutej prifti që endej nëpër oborr duke parë ato krijesa pa guxuar t’i prekte. Ai ngrinte krye lart qiellit, vështronte degët e mëdha të atij rrapi gjigant dyqindvjeçar dhe vazhdonte të lutej duke thënë:
– Mëshiroje popullin tim, o Zoti im i Plotfuqishëm! Mëshiroji qengjat e Zotit se nuk dinë se ç’bëjnë!
Fshati gumëzhinte.
– Ç’është ky kob i madh?!
Një nga një kishin vrapuar drejt kishës për të parë mynxyrën e madhe. Ata kishin rrethuar oborrin dhe vështronin ata dhjetëra zogj të rënë nga qielli pa frymë.
Dikush zgjati dorën të merrte një nga zogjtë dhe ta ngrinte nga toka, por prifti i klithi gjithë tmerr:
– Mos bre Ndrek se është magji!
– Shtriga! Shtriga! – bërtiti dikush.
– O Zot, – pëshpëriti një nga malësorët e moçëm. – Një dorë e keqe po na godet e ne s’dimë si të mbrohemi!
– Është dora e djallit vetë! – klithi një tjetër pranë tij.
Një nga një, vështrimet e fshatarëve u drejtuan nga Justina dhe pastaj nga Mara. E mjera Justinë, mbante një zog në duar, shtrirë mbi pëllëmbët e saj. Çuditërisht zogu lëvizi me mund kokën e tij, i hodhi asaj një vështrim dhe pastaj mbylli sytë duke dhënë frymën e fundit.
– Zogu lëvizi, – klithi njëri nga ata që ishte pranë saj dhe që kishte parë i habitur atë skenë të çuditshme.
Një ofshamë e madhe doli nga gjokset e atyre njerëzve, ndërkohë që Justina u përkul dhe e uli zogun përsëri në tokë, pranë zogjve të tjerë, vrarë nga rrufeja.
Një ditë më vonë, në Kuvendin e Burrave, Franit, burrit të “shtrigës”, nuk i afruan duhanin si gjithnjë dhe nuk i dhanë kafen sipas zakonit. S’kishte turp më të madh për një malësor. Dhe me t’u kthyer në shtëpi, burri që e donte aq shumë atë grua të bukur, kishte britur me ulërimë, duke i thënë:
– Ti je një shtrigë, Justinë!
Kështu i kishin thënë Franit të gjorë… kështu klithte tashmë dhe ai.
Ndërkohë u dëgjua kambanorja e kishës. Frani shtangu e po kështu dhe Justina. Përse vallë këto kambana?
E mjera Justinë ishte stepur dhe nuk kishte folur. Ishte një grua e re, me një fëmijë të vogël dhe gjithë nure. Shtatin e kishte të lartë, flokët i derdheshin gjer në mes, sytë i kishte formë bajameje në ngjyrë jeshile dhe vithet që i ngriheshin ende përpjetë e bënin tepër sensuale dhe të dëshiruar. Të gjithë burrat e Kastratit e kishin ëndërr ta kishin në dorë atë grua. Ia hidhnin sytë tinëz kur ajo shkonte për të mbushur ujë në burim. Por Frani tani ishte bërë xhind.
“Ajo shtrigë duhet djegur!” – kishte dëgjuar zërin e dikujt tek po linte Kuvendin e Burrave. Dhe gjithë rrugës, duke u kthyer për në kullë i kumbonin po ato fjalë: “Ajo shtrigë duhet djegur! Është shtriga e “Hatasë së Madhe”! Është shtriga që hëngri zemrën e Palit të gjorë!”
Dhe Frani kapërceu pragun sërish dhe hyri në dhomë. E tërhoqi zvarrë engjëllin e tij e më pas e lidhi. Kërkonte ndoshta të zbulonte të vërtetën për magjitë e saj…
Justina u habit që në furi e sipër, burri i saj shkoi drejt oborrit dhe atje në mes bëri një zjarr të madh duke hedhur trungje e shkarpa.
– Tregomë të vërtetën, shtrigë!… – klithte ai.
Ndërsa ajo filloi të qante. Ç’t’i thoshte?!… Ndërsa ai i klithte përsëri:
– Hape gojën, shtrigë! Çfarë ke bërë me magjitë e tua… Trego që je bijë e djallit!
Por gruaja përpiqej të çlirohej nga krahët e tij të fuqishëm.
– Thuamë, kush e hëngri zemrën e Palit?
– Fran, Zoti im, po si mund të ha një zemër… zemrën e Palit të Marës, si?! Ai është aq larg, s’dihet ku…
– Shtrigat mundin gjithçka… Po “Hatanë e Madhe”, si e krijove?
– Besomë, o zoti im, unë jam gruaja jote e përgjëruar dhe nëna e fëmijës tënd.
Frani ndërkohë vinte rrotull dhomës duke shfryrë, me flokët e tij të shpupuritur dhe sytë e kërcyer nga tërbimi.
– Shtriga e djallit! Tani gjithë malësia tallet me mua që të mbaj akoma… që mbaj një shtrigë në shtrat… O Zot i madh!
– Oh, Fran, mos i beso, mos i dëgjo ata.
– Po priftin moj Justinë, po fjalën e Zotit, mos ta dëgjoj? – dhe ai klithi sërish.
Britmat e tij u dëgjuan përreth. Në fillim u afruan ata të shtëpive pranë, pastaj dhe të kullave më tej.
– Frani po djeg gruan-shtrigë! Shtriga!!!!
Lajmi u hap. Të tjerë malësorë, burra, pleq e gra u mblodhën njëri pranë tjetrit te gardhi i asaj shtëpie të gurtë duke parë atë spektakël tragjik; zjarri, gruaja dhe Frani që e shtynte drejt zjarrit. Vallë ta digjte?… A mund t’i digjte me duart e tij ata sy të bukur dhe ata gjinj të mjelmtë?… Ja ku flokët iu përzhitën në flakë! “O Zot! Çfarë po bëj kështu?!” – mërmëriti Frani.
– Fran! – klithte gruaja. – Në emër të Shën Mërisë!… Të kanë gënjyer! Dëgjomë, burri im i mirë!…
Por Frani nuk dinte ç’bënte tani, duke e shtyrë gjithnjë drejt zjarrit.
– Fran! Ma fal jetën për hir të tim biri që kërkon ende të pijë!
– He t’u thaftë ai gji! – klithte Frani dhe papritur pikasi rrobën e saj të merrte flakë. Pa flokët e saj të digjeshin, ndërkohë që gruaja e tij përpëlitej.
– Më vrit më mirë, Frani im, që vdekjen ta kem me më pak dhembje.
Frani ngriti dorën të mbulonte sytë dhe në atë çast të fundit, pa gjinjtë e bukur të Justinës të përcëlloheshin mes flakëve.
Flaka përpinte qiellin e zi… Korbat rrahën krahët nëpër natë dhe ikën tutje duke braktisur arrën e madhe dhe krakëllitur me të madhe në qiell. Ishin krakëllima të frikshme. Dhe më së fundi, kur gruaja po digjej vërtet, ajo klithi:
– Mjaft! Do të tregoj!
Frani e tërhoqi menjëherë nga flakët. Tani ajo qëndronte e përkulur në këmbët e tij.
– Fol, ç’ke për të thënë! – klithi ai me sy të çakërritur.
– Do t’i them të gjitha Fran, veç t’i jap qumësht tim biri, a nuk e dëgjon si qan?
Justina mezi merrte frymë. Ishte si një e gjallë gjysmë e vdekur…
– Lërmë tani të shkoj te fëmija im!
– Thuaj se bëje magji! Thuaj! – klithi Frani.
– O, Fran, të them ç’të duash ti, veç më lër të shkoj te pjella ime!
Dhe ajo pranoi se vërtet ishte shtrigë dhe se kishte ngrënë zemrën e atij burri të mjerë, prandaj dhe ai kishte vdekur…. Se me gruan e ve dilnin netëve dhe bënin magjira…
– Po, bënim magjira lart në krua…
Frani e shikonte i shtangur, duke mos i besuar asaj që sapo kishte thënë.
Justina u ngrit paksa, bëri një hap drejt shtëpisë, por menjëherë u shemb në tokë.
– Më vrave, Fran… por gjithë kjo është një marrëzi e njerëzve të këtyre maleve.
Malësorët tashmë ishin afruar buzë gardhit. Të tjerë u futën në oborr. Frani i pa me një habi të madhe duke dyshuar tashmë rreth fjalëve që tha gruaja e tij. Tutje, nga shtëpia dëgjoheshin të qarat e fëmijës. Atëherë ai iku si një i dehur dhe u mbyll në kullë.
Pastaj një heshtje e madhe ra mes njerëzve. Një ofshamë u dëgjua. Gruaja tashmë përpëlitej mes jetës e vdekjes. “Shtriga u dogj!” bërtiste njëri nga djemtë që iku të jepte lajmin derë më derë, ndërkohë që ajo jepte grahmat e fundit. Gjithë atë natë fëmija qante dhe kërkonte nënën e vet.
Por Justina ende nuk kishte vdekur plotësisht. Në çastet e para të agut, kur yjet nisën të shuheshin dhe për pak do të dilte dita, Frani shkoi pranë saj, aty rrëzë pemës.
– Po vdes, Fran… si mund të besoje se unë jam shtrigë?
– Po ti vetë më the, Justinë! – tha ai me keqardhje.
– Të thashë se mendova se do ma kurseje jetën për hir të tim biri. Por ti ma hoqe jetën, më dogje, më vrave…
– Ma thuaj përsëri Justinë se nuk është e vërtetë, – shtoi ai me buzët që i dridheshin.
– Po, Frani im i mirë… Për shpirtin e tim biri!
Frani vështroi nga gruaja e tij e dashur dhe mbylli sytë. Edhe pse merrte ende frymë, ajo ishte në një botë tjetër. Ai e mori një çast në duar, e afroi pranë vetes, e puthi atë mish të gjallë e të vdekur dhe zuri të qajë në heshtje.
Ashtu i dehur siç ishte, nga dhembja, më së fundi ai kapërceu oborrin dhe iku tutje drejt fshatit. Nisi të nxitojë e të vrapojë drejt kishës. Në gjysmerrësirën e agut, ai dalloi kishën dhe kambanoren e saj në një dritë argjendi. Kur iu afrua portës së famullisë, nisi t’i bjerë derës me grusht. Pas pak u shfaq koka dhe pastaj fytyra e priftit që ishte zgjuar nga të goditurat në derë.
– Ati im… Justina po vdes. Por ajo m’u betua se nuk është shtrigë, se asgjë nga sa thuhet në fshat nuk është e vërtetë… gjithçka është shpifje…
Prifti e pa i habitur, u nxi në fytyrë dhe menjëherë iu përgjigj:
– Fran, t’i ka turbullu mendtë shtriga që ke në shtëpi… ruaju djallit, Fran dhe shko… e Zoti të mëshiroftë!
Frani e pa me sytë e egër dhe donte t’i fliste sërish, por prifti ia përplasi para syve derën e drunjtë e të rëndë të famullisë.
Atë mesditë, më së fundi ajo kishte vdekur, kishte dhënë shpirt, ishte shuar. Një rrebesh i tmerrshëm ra si për çudi, një shi që nuk pushoi gjatë një jave. Ndoshta për të larë vendin ku ishte djegur ajo grua e gjorë. Ujët rridhte dhe merrte me vete copa të djegura rrobash e druri të përcëlluara bashkë me hirin e së vdekurës.
Dy ditë më vonë, dy zaptije kishin mbërritur në fshat dhe kishin marrë gruan e ve, Marën, “magjistricën” tjetër, dhe mes shiut e kishin çuar në Shkodër, te guvernatori turk. Një udhëtim në këmbë nëpër baltë, shi dhe një erë të stuhishme. Dy burra në kuaj tërhiqnin një grua të gjorë që i ndiqte me këmbë nga pas. Kishin mbërritur në ag. Ja tek shfaqej tutje kalaja e moçme e Shkodrës buzë atij qyteti të vjetër që ende flinte. Më në fund, guvernatori turk i kishte dëgjuar, edhe pse gruaja e ve lutej për Zotin se s’kishte gisht në këtë histori dhe se fati i keq kishte rënë mbi të duke marrë lajmin e Palit të vrarë nën flamurin e Perandorisë. Me çallmën në kokë, guvernatori u bëri shenjë ta largonin atë të gjorë dhe urdhëroi ta mërgonin atë grua “të keqe” në Azinë e Vogël. Dhe ashtu u bë. Një tjetër kalvar filloi për malësoren e bukur të Kastratit.
Historia e shtrigës filloi të dëgjohej në qytetin oriental. Malësorët e Kastratit kujtuan se shpëtuan njëherë e mirë nga magjitë dhe magjistricat, por fatkeqësitë e tyre do të vazhdonin gjithnjë, duke rënë në një mjerim akoma më të skajshëm. Në fillim, në Kuvendin e Burrave, Franit ia afruan kafen gjithë nderim. Varrit të Justinës që s’kishte as emër e as nishan, askush nuk i afrohej. Kishin frikë të zgjonin magjistricën e famshme apo “engjëllin e zi”, siç e kishte quajtur prifti Dedë. Shtëpia u shkretua dhe mbeti në rrënim të plotë. Por më vonë, me kalimin e stinëve, viteve, kur e kuptuan se faji i mjerimit të tyre nuk kishin qenë magjitë e saj, atëherë dikush vuri një gur të gdhendur në atë varr të oborrit. Një dorë kishte shkruar më vonë emrin e saj. Fëmijën e vogël e kishte marrë vëllai i Franit, ndërsa Frani vetë ishte çmendur dhe vërtitej pyjeve si një kafshë e plagosur. Dy vite më vonë, pranë varrit të saj kishte bulëzuar një shegë dhe pema shpejt ishte rritur. Fshatarët e shikonin me admirim dhe thoshin se ajo shegë ishte vetë shpirti i Justinës. Vitet kaluan dhe “Lufta e Madhe”, apo Lufta e Parë Botërore sapo kishte shpërthyer. Fjala ishte hapur se pritej të kthehej Mara në kullën e saj, gruaja e vé e Palit, e degdisur në një fshat të humbur të Mosulit. Një bombë avioni kishte rënë në mes të fshatit dhe kishte hapur një gropë të madhe.
– Ja ndëshkimi i madh për Justinën që vramë! – kishte thënë një nga pleqtë e moçëm.
Magjitë i kishin humbur fuqitë e tyre. Fëmijët loznin nën hijen e shegës së madhe. Dukej se malësorët nuk i besonim më ato… Që atëherë, atë gropë, njerëzit e quanin “Gropa e Justinës” dhe historia e saj u tregua brez pas brezi… dhe shega e ëmbël me lulet e kuqe, në kujtim të saj çel gjithnjë.
