Nga iku kjo fjalë/Si një pelikan/Që futet befas/Në një katedrale? – Moikom Zeqo
Krenar Zejno
… Dhe është sërish 16 Qershor, e si kurdoherë ngjarja që i përket: bloomsday-t, dita e Xhojsit. E mërkurë, këtë vit. 777 faqet, përshkrim të një dite të vetme në teksin e tij unikal, të marrë, i takojnë, siç dihet, kësaj date të vitit 1904. Atëbotë, i binte e enjte. Dhe mbet në histori si të qe një datë historike realiteti real. E bashkë me të, një mësymje triumfale e imagjinares në histori, përmes një rrëfimi historie pa histori por veç si gjuhëzim dhe letërsim i saj. Edhe kur Xhojsi formësonte shprehje të zeza, fraza zezone apo humori të zi, të llojit: “çdo e premte varros të enjten që ka përpara”, aq më shumë shtohej në numër pala besimtare dhe pala kundërtshtare e lexuesve të Uliksit. Një strategji e sofistikuar krahëmarrjeje e kurthesh leximi, që e përshpejtoi famën e tij. Me atë rezultat që rrallë ka ngjarë, pra që një libër të jetë njëkohësisht aq popullor sa dhe elitar.
Askush si ai nuk pat mbërritur të shkruajë belbëzimin, dyfish dhe të njëkohshëm, magjinë e të folurit dhe të monologut të brendshëm, njëherësisht me të menduarit diç tjetër ndërkohë.
Po tentoj edhe sot si përvit të hedh diçka si memorie e kësaj dite, me ndonjë diçka të re për librin që mban gjithçka e që, për të cilin s’di ç’do mund të ketë mbetur ende pa thënë. Por, sakaq, memoria nxit ndërkohë një tjetër mendim, me shkas kujtimin e një dite më parë.
Si dje, 15 qershor i një viti më parë, jemi ndarë me Moikom Zeqon.
Moikomi mund të quhet, mes shumë emërtesave të tjera të tij, edhe kumbari i botimit shqip të Uliksit gati dy dekada më parë.
“Xhejms Xhojs, apokalips letrar në kulturën përkthimore shqiptare – kështu e çeli të mërkurë darkën e përurimit të botimit në Zenit, me fjalën që e nesërmja e enjte do ta gjente të mbushte faqet e para te “të përditshmet” – Emri i Xhojsit është një seancë spiritizmi e pazakontë, duke thërritur shpirtin e tij kemi thirrur gjithë shpirtrat tanë, ndjesitë shumëfishohen, mijëra engjuj të natës vdesin sapo agon, të vjen të mbledhësh të gjithë trëndafilat e stuhive për t’ia dhuruar dikujt”.
Falë sugjerimit të tij, atëkohë drejtor i Muzeut Kombëtar, qindra fletët e përkthimit të Idlir Azizit, me të kuqet e plojës së shënimeve nëpër to, mjaft prej të cilave varrosnin variantin e ditës përpara duke nisur një faqe të re nga e para, qysh atëherë janë arkivuar si objekt muzeal. Edhe ky, ndoshta një rast unikal. “Do t’ju kthej gjuhën… që jua kam shkatërruar përgjithmonë” pat paralajmëruar Xhojsi, e kësisoj edhe vetë kalvarin e përkthimit.
Dhe ja, tani, e pas kaq vitesh, për këtë të mërkurë, sot, po zbres nga kati i sipërm i raftit titullin më të ri të Moikom Zeqos “Fata morgana”. Ia mbërriti dhe ta kishte në dorë, të freskët, të sapodalë nga shtypi, veprën e fundme të tij. E kish maraz këtë botim; është libri i fundit dhe janë në të vargjet e lindjes së tij si poet, ato të vitit ’73, atëkohë një Moikom i ri, te të njëzetat. Pas kopertinës me spesor të trashë, libri e nis faqen e parë me në krye një varg në teh spesori metafore aq të hollë, sjellë në origjinal dhe shqip:
When the evening is spread out against the sky/ Like a patient etherized upon a table.
Kur mbrëmja shtrihet përkundruall qiellit/Si pacient i anestezuar mbi tryezë.
(Tomas Eliot)
Natyrisht që e ka ndier peshën e ngarkesës metaforike prej imazhi “darke të fundit”, ai që vetë endej në bibël me lehtësinë e një pelikani në habitatin e vet. I eterizuari mbi tryezë humbet shumëçka prej metafizike dhe ambivalencës që bart teksa përcillet si avull farmaku narkoze, pa përftimin e cilësisë e eterit dhe asocimin me eternitetin. Moikomi i ka lënë qasjen e drejtpërdrejtë kuptimore e ndoshta më prekëse sepse empatike, pra ajo e zgjimit sërish pas gjumit të thellë, që i ngjan vdekjes. Nuk i ka shpëtuar, thjesht ai e ka lënë në më të thjeshtën e vet, për ta lënë t’i iki kjo fjalë për nga cila anë të dojë vetë. Ia njeh sofistikimin dhe pahanë autorit, ai që vetë i ka lënë nderin të çelë librin e fundit të tij, librin e tij të fundit, për të cilin di dhe dëshmoj se ai vetë e dinte që do t’ishte i fundit libër i tij në të gjallë. E priste që: edhe pak e do të ikte…
Dhe tani, në vjetorin e parë të ikjes, po më bie në mend që, meqë libri përshkruan një vit të largët, duke i datuar poezitë e këtij viti ditë pas dite, pse të mos hedhim një sy se ç’na thonë vargjet e gjysmë shekulli më parë, të atij mesqershori të atëhershëm!
Ja ku gjenden, dhe kushdo mund t’i gjejë mes faqeve 112 -115 të veprës “Fata Morgana”.
KOPSAT E MENDIMEVE
Gonxhet çelin qepallat, – \Pranvera sheh gjithçka!
Bjen diçka, Që nga Zeniti \Dhe i jep statujës Trajtë njerëzore!
Mendimet janë Si kopsat e rrobave, \Që shkopsiten \Dhe kopsiten me zor!
Durrës 15 Qershor, 1973
Po tërhiqem një ditë pas në tekst, domethënë një ditë përpara në kohë:
TEKSTURA E ALEGORIVE
Zambakët i rritin shtatin Mesditës së Bardhë!/Përpara meje Shkrep Shpirti!/Mos vallë rrojmë\/Nën këto agavie/Si nën fragmente Perandorish?
Dhe malet janë teksturë Për alegoritë e mia.
Durrës 14 Qershor, 1973
Ja, edhe një ditë tjetër përpara apo pas:
AUROLË ZOGJSH
Ah, të zgjohesh, / – Si të mbërrish në një tjetër Botë!
Nga iku kjo fjalë \Si një pelikan \Që futet befas \Në një katedrale?
…
Durrës 13 Qershor, 1973
E ngaqë mban numër apostolik, nuk mund të lë mënjanë vargjet e datës 12:
GJESTE HABITORE
Tek kjo sferë zjarri shkrihet Koha \E shtyj tutje muzgun \Si me butonin e radios \Në një tjetër stacion! \Trupin e shartoj me yjet, \Rastet e shekujve dhe stuhitë. \Mbrëmja më belbëzon: – Hesht Dhe mendo! Po mos ëndërro!
…
Durrës 12 Qershor, 1973
Po më kujtohet tani, që Moikomi nuk harronte të thoshte se Ismail Kadareja i thoshte shpesh, kur i binte të kalonin natën bashkë me ndonjë shërbim diku, se sapo kish parë një ëndërr të makthme. Dhe fill më pas nuk e mungonte: po ti Moikom, prapë nuk sheh ëndrra, fare, po si të mos shohë njeriu ëndrra, xhanëm? Çudi!
Mbase dhe shoh, me siguri që shoh, por s’i kujtoj dot, nuk i mbaj mend!
E kjo përgjigje, sigurisht që më binte në mend, sa herë e përsëriste, të shihja tek ëndrra në mundësi e Moikomit, të vetmin përjashtim të mundshëm të një dorëzimi pa kushte të kujtesës së tij inoksidabël.
Do ta mbyllja, thashë, me numrin 12-të, përkujtimoren përmjet vargjeve të tij – ah, po, edhe Xhojsi e kish merak e pasion numerologjinë, por ja, po rreshtoj edhe këtë, nuk e përballoj dot tundimin e habisë së vargut pyetës më poshtë, në të njëjtën faqe:
KUSH QEP KËMISHËN E SË ARDHMES?
Habitë kurioze \Më rrethojnë rreth e qark. \Përthith me tru \Trajtësinë e botës!
Si të shpik një ditë \Mes të mërkurës dhe të enjtes?
Mos vallë kjo rreze \Po cicërin mbi manaferra?
Durrës 11 Qershor, 1973
Dhe ndërmendem tani që te “Mishelanea” numër 12 dhe e fundit – ja prapë ky numër apostullor – e cila përmbyll përmbledhjen e veprës poetike të Moikomit, gatitur prej vetë autorit edhe nën atë nxit që diktojnë rrethanat… prit, ku e pata fjalën… më iku…! Po, gjendet në të një varg nga bibla, i përkthyer në shënimin e fundfaqes: “Unë jam si pelikani në shkretëtirë”. E kujtoj mbase prej kujtimit të atij vargu pyetësori të viteve të hershmërisë, e që më pëlqeu shumë gjer në tronditje, saqë po nxitoj se mos më ikën nga mendja dhe e harroj pa e vënë në çelje të këtij shkrimi. E kështu, falë fatit për t’i patur në word shumë nga tekstet e shumtë të Moikomit, po e bëj shpejteshpejt copy ta transferoj në krye: Nga iku kjo fjalë \Si një pelikan \Që futet befas \Në një katedrale?
“Hyrje në katastrofë – dalje në elegji”, është eseja që pata shkruar për në festivalin botëror të poezisë në Armeni, në vitin që përkonte me 100 vjetorin e genocidit armen, e për pasojë lypsej të paraqitej nga të ftuarit një fjalë që ta mbante lidhjen me tematikën, që si rrjedhojë e implikonte dhe religjionin. Nga renditja e disa vargjeve, në mundin për të prezantuar edhe lëndë nga poezia shqipe, po rimarr të gatshme për këtu këtë pasazh të fjalës së botuar, që Moikomi, si përherë e pat lexuar nga të parët, pa e munguar fjalën e mirë si kurdoherë edhe për të tjerë:
Moikom Zeqo, i njohur e madje i rrezikuar në rini prej cilësisë moderniste të poezisë, e shtrirë e tillë në të dy regjimet, i përket brezit të detyruar në aksionet e shkatërrimit të objekteve të kultit, ku u përfshi pothuaj rinia e tërë asokohe. Nga një bisedë intime sigurohem se, atëhere adoleshent, ndoshta i pat munguar kësaj rrethane veç prej moshës, pra, rastësisht, tha. Dhe sot vargu i tij ngjan se diçka përbrendëson edhe nga e tërë kjo:
Unë jam një katedrale në ndërtim/që i bie kambanave të trupit tim.
E solla këtu për të bërë ca më të dallueshme nën cilësinë e dy vargjeve më sipër, atë veti të autorit, por, kuptohet, edhe të figurës së autorit si të tillë: vetinë e të qenit vetë pelikani, vetë katedralja.
Më mungon Moikomi. M’i mungon përditshmërisë, lëndores, fizikes. Më lëndoi në fakt jo pak ikja e tij. M’i donte gjërat, të afërmit, gjer dhe qenin, Xhojsin, që tek na sillej përditë nëpër këmbë dhe e thërrisja në emër, pashmangshmërisht na sillte në tryezë për ta shtrirë në bisedë: vetë Xhojsin e pashmangshëm. E duke rimarrë emërtesën e Kadaresë për Danten, fjala zinte fjalën e ku nuk shkonte…
Moikomi është një mik. Është miku, edhe për shumë të tjerë e shumëkënd në këtë vend. E kish dhunti, po edhe ushtrim dhe rit të përhershëm, të qenit mik. Tentoi për te dhënia dhe miqësia e ngritur në institucion. Dhe liturgji.
Mbetet emblematik rasti i marrëdhënies së tij me Frederik Reshpjen në vështirësitë e jetës, bujaria e bujtjes në shtëpi e plot të tjera, po për këtë ka treguar shpesh dhe mirë e bukur Shpëtim Kelmendi qysh në të gjallë të të dyve.
Sa herë takohemi me Azem Qazimin, çuditemi prapë nga e para mbi atë fakt të çuditshëm sesi një njeri e shkrimtar, që nga njëra anë e shpallte veten, pa ekuivok e pa teklif, thjeshtësisht ateist, e që e kish gati përgjigjen mbi çdo pyetje bisede, nga ana tjetër ndërtoi një ngrehinë vepre me një lëndë plotepërplot me Zot e zota, mister e mistikë, metafizikë dhe mijëra pyetje pa përgjigje. Çudi! Një erudicion që si i tillë nuk i takonte ta përfshinte në çdo faqe çudinë, në fakt i dorëzohet në çdo faqe energjisë së çudisë; një ligjërim që i përket një njeriu të qartë si rrallëkush, por që në fakt, si pakkush e nis çdo ligjëratë të folur, pikërisht me fjalën: Çudi…! Dhe është vetë kjo njohje dhe uri e pafre e tij, e kjo qartësi, që mbeten një çudi.
Dakord, që kishte një kujtesë fenomenale, e cila i ndih ëndjen dhe i nxit endjen në atë njohje të pamatë e në gjithçka, mirëpo, problemi është harresa. Fenomenale mbetet sesi ai që di gjithë ato që di, nuk di si të harrojë. Besoj se do e kisha harruar tani ta hidhja këtu dukurinë më lart, po të mos qe që Romeo Çollaku, ditën e ikjes së Moikomit, nuk do më kish përmendur me shkrim për këtë që ai e mbante si përcaktimi i goditur.
Ishte bloomsday, sot e gjithë ditën, dita e Xhojsit që na kujton edhe sesi “ngjarjet e ardhme na e hedhin hijen si paralajmërim për të tashmen”. Ja, edhe ky skicim grafik i potretit të Xhojsit që më rri përballë çdo ditë në murin këtu në Zenit, është vizatuar nga Moikomi piktor…
Por ende pa rënë 12 ora, ky shkrim duhet të ketë mbaruar, pa kaluar, qoftë dhe për supersticion, në ditën tjetër. E kujtoj prapë atë emfazë pesimiste të Alket Çanit, kur në një bloomsday dikur e në vlerësim të përpjekjes së rrallë të kolegut dhe mikut Idlir Azizaj, shkrimtar dhe përkthyes i Uliksit, shkruante: Edhe pak… dhe vepra të tilla nuk do t’i kemi më!
Në fakt, e sotmja aspak bujare e mikpritëse për të tilla inkursione, duket se vijon të përligjë marazin e tij. Por ja që duhet të kapem edhe te shpresa që hap ai paralelizëm i Çanit tani së fundi, në një shkrim mbi poezinë e Moikomit, ende në të gjallë të autorit: “Ai është si miza efemere e Stendhal-it që, duke qenë se lind në mëngjes dhe vdes në mbrëmje, beson se përjetësia zgjat vetëm një ditë.”
Po vjen mesnata dhe e merkura e sotme dalëngadalë i hap vendin të nesërmes, të enjtes që, bën vaki, e premtja më pas do varrosë. E mos e dhëntë Zoti të mos ketë edhe të tilla ditë në të cilat, ashtu si te “E mërkura e përhime” e Eliotit, mbetet diçka prej hiri të patretshëm eteri.
Ndaj po ju lë me Moikomin në “Letrat për Makabe Zaharian” (që, natyrisht, qe vetë Moikomi).
“Prekmë! Nga trupi im del fuqi jetëdhënëse! Dhe shkretëtira kthehet në pyje! Dhe më thërresin të vdekurit, që darkojnë me lulet! Dhe rrëzohen afresket nga muret e lashta. Dhe zbardhen ikonat si fotografitë e çngjyrosura!” (Letra e tretë).
“Shiu bie pjerrtas. Shoh përmes shiut nga një largësi e pabesueshme.
Shiu bie, por nuk më prek, nuk më shpagon qiellërisht! Gjatë hedhjes së bombës atomike në Hiroshimë, unë isha diku, në shekullin XII.”
“Dhe rri në një meshë shqiponjash në Zenit.
Më iku kjo plagë nga balli. U bë xixëllonjë vigane nëpër terr. Iku për
të mos u kthyer më!” (Post Scriptum i letrave)
Post scriptum
Ditën që u kthye nga dasma e të bijës në Angli, u shfaq dhe befas më tha, nën eksklamacion qetësisht alarmant, lajmin se qe me kancer. Dhe se mjekët atje i patën thënë troç, pa metafora e alegori, se gjithsesi nuk do e kish të gjatë. Dhe zuri të më klasifikonte trajtat e ndryshme të “prishjes së gjakut”, duke e veçuar të tijën si një formë e pazakontë. Dhe as këtë nuk e donte të qe mediokre, e rëndomtë. Kam patur të bëj me fare pak raste të kësaj natyre halli mes njerëzve të afërt, por nuk kam hasur të tillë burrëri të përballjes me dijen për vdekjen dhe caqet e vendosura për skadencën e afateve dhe datave të jetës. Dhe të gjithë mund të dëshmojnë sesi e anashkalonte ai pyetjen e zakonshme mbi shëndetin e gjendjen e tij dhe si e drejtonte, krejt natyrshëm, për në lakoret e mendimit dhe të letërsisë. Që Moikomi është një mendje e madhe, një bibliotekë mobile – e meqë fjala zë fjalën, po bëj me dije që sapo është inauguruar një bibliotekë me emrin e tij te Pazari i Ri, aty ku i thonë Pazari i Vjetër – pra, që ai ishte një dije e gjerë lëvizëse, kjo është një përshtypje përftesë imediate e cilitdo, që në kontaktin e parë me të. Prezenca e tij e merrte përsipër atypëraty kryesimin e ligjërimit, në çdo fushë të qe fjala. Mirëpo, çudia është se si mund të shfaqet e tillë edhe pa kurrfarë mendjemadhësie. Çudi!
Një ditë nga ditët që ndihej dhe më i rënduar e me frymë të penguar ndërprerjesh, e folëm me Gentian Çoçolin t’ia thoshim një peng, me shpresën se kush e di mbase mund të bëjë punë.
Si thua, mos është koha t’i rregullojmë një çikë tani punët me Zotin?
Nuk besoj… u bë natë… po iki… shihemi… nesër…
Po “nga iku kjo fjalë Si një pelikan Që futet befas Në një katedrale?”
Bloomsday, Zenit, Tiranë, 16 Qershor, 2021
____________
Shkrimin e Alket Çanit e gjeni këtu:
