Paul Valéry
Më ndodh shpesh kur gjendem, ashtu si sot, në një vend publik, në një sallë shfaqjesh a koncerti, ku janë dyndur një mori fytyrash, janë mbledhur një mori ekzistencash, më ndodh të mendoj për gjithë kujtimet e një kuvendi të tillë, për atë që do mund të dalë nga rrëfime të mrekullueshme.
Përfytyroni sikur një sulltan i plotfuqishëm e i çuditshëm të rrethojë befas këtë sallë me gardën e vet dhe, nën kanosjen e armëve, të na detyrojë të gjithëve të tregojmë njëri pas tjetrit atë çka gjithkush prej nesh ka parë, ose dëgjuar, ose provuar si më të çuditshmen gjë në jetë. Çfarë kurthi! Ç’mori përshtypjesh do dilte nga një publik i shtypur si sfungjer e shkuara vetjake e të cilit, përvojat e veçanta do të rridhnin para vetë atij. Sepse publiku, vetë publiku, është ky sulltan që mërzitet dhe që mërzitet mbi thesarët e tij… Shkrimtari, poet a tregimtar, s’është tjetër veçse një njeri midis njerëzve që merr zemër të thyejë heshtjen e përgjithshme e të marrë fjalën.
*
Nuk e kam njohur Victor Hugo-in dhe kjo, ju e kuptoni, më ka mbetur peng. Por, tek e fundit, unë isha trembëdhjetë vjeç kur ai vdiq dhe e pohoj se gjer atëherë nuk kisha shkruar kushedi çfarë.
Victor Hugo-i i priste me dëshirë poetët e rinj. Stéphane Mallarmé-ja na tregonte njëherë, kur i kish bërë një vizitë njeriut të madh, se Hugo-i e kapi për veshi dhe i tha: “Pa shiko, pa shiko, poeti im i dashur impresionist.”
Victor Hugo-i i ngatërronte disi shkollat. Vetë ishte i zoti për të gjitha. Megjithatë, për vrojtuesin e sotëm, ai duket vende-vende më pranë poezisë së quajtur simboliste nga sa qenë pasardhësit e tij të drejtpërdrejtë, poetët e Parnasit.
Ka në vargjet e Victor Hugo-it, sidomos në ato të periudhës së fundit të jetës, disa nga vargjet më të bukur “simbolistë” që mund të jenë shkruar ndonjëherë.
Mes parantezash, jam i bindur se ai nuk e kishte aspak atë ndjesinë e atyre njerëzve që e katandisin letërsinë në formulën e saj më të thjeshtë, që e shpien gjer në tipin: “Doni të thoni që bie shi, atëherë thoni që bie shi.”
Në një pjesë të mrekullueshme që ai i ka kushtuar kujtimit dhe lavdisë së Théophile Gautier-së, pjesë e shkruar një ose dy vjet pas vdekjes së poetit, Victor Hugo-i, në moshën shtatëdhjetenjëvjeçare, kur kish mundur ta shihte veten krejt pranë fundit, që kish parë të vdisnin të gjithë miqtë dhe disa nga dishepujt e tij, që kish parë si u shuan Lamartine-i, Musset-ja, Vigny-ja, Gautier-ja së fundi, dëshiron të ndërmendë pikërisht vdekjen e vet të afërt. Ai mendon: “Unë jam shumë plak. Gjithë njerëzit përreth meje vdiqën, dhe tani erdhi radha ime, do vdes.” Si e shpreh ai këtë? Mos e thotë me katër fjalë, me katër vargje krejt të thjeshtë e të drejtpërdrejtë? Ai dëshiron të thotë që po vdes, mos e thotë gjë: “Unë po vdes”?
Aspak. Victor Hugo, nga kjo ide kaq e thjeshtë, përfton një shtjellim të gjerë e të fuqishëm dhe vendos në vend të shprehjes së drejtpërdrejtë një sistem të tërë shprehjesh simboliste të forcës më të madhe e të bukurisë më të thellë.
Ai thotë:
Unë po vij. Ti mos e mbyll portën e varrit.
Pastaj thotë:
Filli i gjatë më dridhet e gati prek mbi teh…
Ose më tej, duke thurur afrimin e pashmangshëm të vdekjes që po përparon drejt tij, ai shkruan këto vargje të admirueshme:
Kositësi i rreptë afrohet, me kosën e madhe në dorë,
Duke çapitur mendueshëm drejt grurit që ka mbetur.
Victor Hugo-i e dinte mirë, dhe na e tregon me gjithë veprën e vet, se shprehja e drejtpërdrejtë mund të jetë, në poezi, veçse një veçanti dhe se sundimi i shprehjes së drejtpërdrejtë, në një tekst, është barasvlerës me zhdukjen e plotë të poezisë.
*
Leconte de Lisle-in veç sa e kam parë. Në kohën kur banoja në Quartier Latin, shihja çdo ditë, në orën e drekës, të kalonin dy a tre njerëz të rëndësishëm. I merrja vaktet në një restorant të vogël të kësaj lagjeje, para të cilit, nga mesdita e një çerek, shfaqej silueta e një burri mjaft të kërrusur, me mjekër të shkurtër, me një redingotë të rëndë. Nën qelqet e binoklit, sytë i dukeshin të vagullt e të hutuar. Ecte përgjatë mureve, i përhumbur në mendimet e veta dhe shpesh, me gisht, hiqte në mure skica kurbash: ky ishte gjeometri i famshëm Henri Poincaré. Disa çaste më vonë, përpjekje këmbësh, britma, sharje lajmëronin një kalim të jashtëzakonshëm; shikoje më në fund duke qeshur e duke bërë potere si kalonte kortezhi mjaft shqetësues i Verlaine-it. Verlaine-i merrte pamjen e një lypsari a të një endacaku, me një kasketë në kokë dhe një shall të kuq në qafë. Ai mbante në dorë një bastun të madh si çomangë me të cilin i binte tokës në çdo hap. Hera-herës ndalonin; shpërthenin të qeshurat, ose fyerjet, dhe banda niste sërish të ecte zhurmshëm drejt rrugës Descartes ku banonte poeti. Kontrasti ishte i madh. Zbavitesha duke parë si ndiqnin njëri-tjetrin, në disa minuta ndërkohe, dijetarin e madh të zhytur në mendimet dhe në skicat e tij përllogaritëse, e më pas atë poet të madh bredharak, shpikës i aq muzike… Zbrisja pastaj në Kopshtin e Luksemburgut, shatërvani i mjegulluar i të cilit më joshte, dhe do hasja aty doemos Leconte de Lisle-in, i cili përshkonte kopshtin në orën e caktuar për të shkuar nga banesa e tij pranë Ecole des mines, në Senat, ku punonte si bibliotekar. Midis mesditës dhe orës dy, në këtë pikë të Parisit, kishte një bashkim tre njerëzish të famshëm mrekullisht të pangjashëm me njëri-tjetrin.
Siç ju thashë, nuk e kam njohur Leconte de Lisle-in personalisht. Në ato kohë, poezia e tij, të cilës jo se nuk ia çmoja disa vlera, nuk ishte gjithsesi ajo që më tërhiqte. Shumica e shokëve të mi e admironin Leconte de Lisle-in. Disa prej tyre shkonin e takonin. Sot pendohem që s’kam bërë si ata. Çdo ndryshim ideali mbështetet mbi idealin që braktis dhe e nënkupton atë. Leconte de Lisle më duket pak si tepër i braktisur tani. Më duket sikur ne nuk kemi më njerëz të kësaj përmase. Askush nuk ishte më i palëkundur se ai në vullnetin për fuqi për çka lidhet me artin poetik dhe stilin e lartë.
Andej nga viti 1893, ai ndodhej ende në lavdinë e tij, por kjo lavdi ishte në pikën ku lavdia nuk risohet më. Veprimtaria e të rinjve përqendrohej rreth Verlaine-it dhe Mallarmé-së.
*
Mallarmé-ja, që ndoshta ju e keni lexuar, a së paku jeni rrekur ta lexoni, është, siç edhe e dini, një autor mjaft i vështirë. Nuk do t’ju flas sot për veprën, por do t’ju them vetëm disa fjalë për personin e tij. Ai ishte qenia më e këndshme, njeriu më i afrueshëm, më i njerëzishmi që mund të shihje. Mallarmé-ja ishte një burrë me shtat të shkurtër, me fytyrë fisnike, ku kish një shprehje hijerëndë e të ëmbël, me sy të admirueshëm. Pritja që të bënte ishte e një hijeshie të ëndshme e pothuajse e qëmotshme. Mallarmé-ja, si të thuash, e kishte ndërtuar qenien e vet shoqërore, personin e tij të dukshëm, ashtu siç kishte riformuar plotësisht mendimin dhe gjuhën e tij. Ai na jep një shembull krejtësisht të veçantë të rikrijimit të dikujt nëpërmjet vetvetes, të ripunimit të medituar të një personaliteti natyror. Asgjë nuk ngjan më i bukur sesa ky synim që një njeri mundi të ngjizë e të përmbushë mbi mendimin dhe aktet e veta, mbi veprën e vet dhe, si përfundim, mbi të gjitha format e veta të ekzistencës, siç e bëri Mallarmé-ja.
Marrëdhëniet me Mallarmé-në ishin të mira sa më s’bëhet. Çdo të martë, siç e dini, ai mblidhte rreth tij disa miq dhe njerëz të tjerë të panjohur. Shkonte te shtëpia e tij kush të donte, ai ishte njëlloj mikpritës me të gjithë. Kjo liri e madhe hyrjeje në shtëpinë e tij nuk ishte pa ndonjë pasojë të këndshme. Ndër të tjerë, shihje përvit te shtëpia e Mallarmé-së një amerikan leshgjatë, për të cilin mund të pyesje në kish hapur ndonjëherë ndonjë libër të Mallarmé-së e në kish lexuar ndonjë rresht prej tij. Ky njeri i pashpjegueshëm vinte, ulej, nuk thoshte përpikërisht asgjë, pohonte me kokë, pastaj zhdukej. Ai shfaqte, nga ana tjetër, nderimin më të thellë për Mallarmé-në. Një ditë, ai i shkroi poetit për t’i thënë se në kujtim të mbrëmjeve të bukura që kish kaluar në shtëpinë e tij, rreth llambës së tij, ai kish patur idenë që djalit që i kish lindur t’ia vinte emrin Mallarmé. E pra, është sot në Amerikë një zotëri që quhet Mallarmé, i cili ka shumë mundësi të mos e dijë për kë bëhet fjalë dhe përse ai mban këtë emër të çuditshëm e të rrallë.
*
Dua t’ju tregoj disa rrethana të marrëdhënieve të mia me Stéphane Mallarmé-në. Një ditë të vitit 1897, ai më ftoi në shtëpinë e tij. Më shkruante se kish për të më treguar diçka me rëndësi. E gjeta në dhomën e vet; dhoma dhe kabineti i tij i punës ishin e njëjta gjë. Mallarmé-ja, mësues anglishteje me të ardhura shumë të pakta, jetonte në një apartament njëherazi të këndshëm e pafundësisht të thjeshtë, në Rrugën e Romës. Banonte në pjesën e sipërme të shtëpisë, në një banesë shumë të vogël, të zbukuruar me pikturat që i kishin dhuruar miqtë e tij Manet, Berthe Morisot, Whistler, Claude Monet, Redon. Më priti në atë dhomë, pra, ku, jo larg shtratit, ishte tryeza e punës, tryezë e vjetër katrore me këmbë druri shumë të errëta. Para tij ndodhej një dorëshkrim. E mori dhe nisi të lexojë një tekst të çuditshëm, më të çuditshëm nga ç’njihja gjer atëherë prej tij. Vetë dorëshkrimi m’u duk aq i habitshëm sa s’mund t’i shkëpusja sytë nga ajo letër që Mallarmé-ja mbante. Kështu m’u shfaq për të parën herë ajo poemë e jashtëzakonshme që quhet Un Coup de dés. Nuk e di nëse ka rënë ndonjëherë në sytë tuaj. Ishte një poemë e bërë enkas për t’i dhënë lexuesit të ulur në një qoshe pranë zjarrit përshtypjen e një partiture orkestre. Mallarmé-ja kish medituar për një kohë të gjatë rreth procedimeve letrare që do lejonin, duke shfletuar një album tipografik, gjetjen e gjendjes që na komunikon muzika e orkestrës; dhe, nëpërmjet një kombinimi skajshmërisht të studiuar, skajshmërisht mjeshtëror të mjeteve materiale të shkrimit, nëpërmjet një përdorimi krejt të ri e thellësisht të menduar të hapësirave të bardha, të mbushura e të zbrazëta, të karaktereve të ndryshëm të gërmave, të shkronjave të mëdha e të vogla, të korsiveve, etj., kish arritur të kompozonte një vepër të një dukjeje vërtet shtangëse. Është e sigurt që, duke i hedhur një sy kësaj partiture letrare, duke ndjekur lëvizjen e kësaj poeme pamore, fjalë apo pasazhe të caktuara të së cilës i gjegjen njëra-tjetrës, të shtypura me të njëjtin karakter, që përputhen në largësi saktësisht si motive apo si timbre në një pjesë muzikore, përfton, beson se dëgjon, një simfoni të një lloji krejt të ri. E kupton sa e çmuar është, në poezi, bërja e ndërmendjeve, rakordimeve, ndjekja e një teme përmes një teme dhe gërshetimi i pjesëve të pavarura të një mendimi. Mallarmé-ja kish guxuar të orkestronte një ide poetike.
Si e mbaroi leximin, më pyeti nëse nuk e gjykoja si krejtësisht të pakuptimtë. Unë mbeta një çast i heshtur, i vënë shumë në siklet; kërkova ndjesë për këtë risi të skajshme për mua, për habinë time, dhe i kërkova ta shoh tekstin nga afër. Ai më zgjati dorëshkrimin dhe unë fillova të përfytyroja punën e pamatë që i qe dashur kësaj vepre dhe të përmasoja durimin, mendjemprehtësinë, thellësinë e autorit.
Ai njeri kishte medituar për të gjitha fjalët. Obskuriteti, të cilin ndoshta ia keni ndeshur, nuk është tjetër veçse rezultati i një kërkimi pafundësisht të stërzgjatur, që dëshiron të nxjerrë prej gjuhës dhe poezisë gjithçka që ato mund t’i japin dëshirës së paepur për krijim.
Por unë nuk dua, sot, të ngulmoj në konsiderata të kësaj natyre. Parapëlqej të mbetem në lëmin e kujtesës, të mos ju marr bashkë me mua drejt një analize shumë të vështirë. Le t’u kthehemi, pra, kujtimeve.
Ja edhe një tjetër, i fundit, e fundmja mbresë e shtrenjtë dhe e dhimbshme që më ka mbetur nga Mallarmé-ja. Është fjala për vizitën e fundit që i bëra atij. Ishte 14 korriku i 1898-s. Më kishte ftuar të kaloja ditën me të, në pronën e tij modeste, në Valven. Valveni është një fshat i vogël, në breg të Senës, në rrëzë të pyllit të Fontenblosë. Atje, Mallarmé-ja e kish zakon të kalonte verën, në një shtëpi fshati që e kish rregulluar sipas shijes së tij të përsosur. Atje gjente paqen, punën meditative, gjatë muajve të pushimeve. Kishte aty një varkë të ngushtë e të gjatë, me të cilën lundronte ndonjëherë nëpër lumë me miqtë e vet. Mu atje e gjeta, në 14 korrik 1898. Pas drekës, shkuam në kabinetin e tij shumë të vogël të punës që ishte dy hapa i gjerë dhe gjashtë i gjatë. Mbi parmakun e dritares ishin stivuar bocat e së famshmes Coup de dés, për të cilën ju fola. E pamë së bashku për një kohë të gjatë atë lloj makine gjuhe që ai e kish ndërtuar aq mjeshtërisht, me aq durim, me aq guxim, sepse asgjë nuk ishte më e guximshme se ajo sprovë. Askush nuk pati më shumë kurajë letrare se ai njeri, që do kishte qenë poeti i parë i kohës së tij nëse do kish pranuar të mos ishte krejtësisht vetvetja e që rrezikoi gjithçka për të ndjekur thellësisht në vetvete, gjatë gjithë jetës së tij, një ide.
I shqyrtuam gjatë ato boca të shtypura. Përsosuria e ekzekutimit lëndor ishte thelbësore në qëllimin e tij, meqenëse vepra që ai ëndërronte ishte një vepër ku dukja pamore ishte pjesë kryesore, ku duhej që gjithë detajet të qenë të renditura e të realizuara me imtësi të madhe. Më kujtohet që diskutuam me të për vendin e disa fjalëve të caktuara, rëndësinë e disa hapësirave të pashkruara… Pastaj, dolëm në fushë. Ecëm nën diellin e përflaktë. Vera kish përparuar shumë dhe tashmë gruri na praronte para syve. Ai befas u ndal, i menduar. Ky njeri ëndërronte për mrekullitë e afërta të vjeshtës, vjeshtës që do ta rikthente në Paris, për të rigjetur koncertet… Harrova t’ju them që ai shkonte çdo të diel në koncertet e Orkestrës Lamoureux, ku e shihja të kridhej jo aq për të dëgjuar muzikën si të tillë sesa për t’i vidhte asaj të fshehtat. E shihje, me laps në dorë, që shënonte çka i dukej e dobishme për poezinë, duke u përpjekur të përftonte prej muzikës disa tipe raportesh që mund të mbarteshin në lëmin e gjuhës. Ai mendonte gjithë verës për atë që kishte shënuar kështu gjatë dimrit dhe priste gjithmonë me padurim periudhën kur mund të kthehej në Paris e të zinte vendin e vet në koncert, domethënë të rendte sërish te burimi. Duke vështruar, pra, fushat e praruara që shtriheshin para nesh, ky njeri, i xhindosur nga muzika, më tha një fjalë të madhe. Duke treguar me dorë shkëlqimin që shtrihej para nesh, ai më tha: “Është i pari tingull cimbali i vjeshtës mbi tokë.” Në mbrëmje më shoqëroi në stacionin e trenit. Biseduam gjatë nën një qiell të admirueshëm… Nuk e pashë përsëri. Tri javë më pas, mora telegramin e së bijës që më njoftonte vdekjen e tij. Ishte mbytur prej një dhimbjeje të pashërueshme, mu në krahët e mjekut që kish shkuar ta vizitonte. Kjo qe për mua një goditje e tmerrshme.
*
Le të themi tani disa fjalë për një tjetër shkrimtar që e kam dashur dhe admiruar, edhe atë, ndonëse shumë i ndryshëm nga Mallarmé-ja.
Ju e dini se ç’fat i rrallë qe fati letrar i Huysmans-it. Ai e kish nisur si një dishepull strikt i shkollës natyraliste, një admirues i flaktë i Zola-it, një nga shkrimtarët që bashkëpunuan në mbrëmjet e Médanit. Arti i tij qe skajshmërisht i kërkuar, i rafinuar, nervoz, ndoshta në tepri. Huysmans-i kish fituar goxha ndikim të veçantë mbi një publik të trefishtë, nëpërmjet tri veprave kryesore, shija dhe fuqia e të cilave mbetën pak a shumë të njëjta. Këta libra: A Rebours, Là-bas dhe En Route krijuan, secili mbi një kategori të veçantë lexuesish, një mbresë të thellë. A Rebours ishte një zbulim për të rinjtë e epokës sime. Ju e njihni faktin e çuditshëm: pinjolli i fundit i një familjeje antike mbyllet në një banesë të ndërtuar në rrethinat e Parisit dhe aty jepet pas kulturës së skajshme të ndjesive të veta. Ai dehet me parfume që i ka zgjedhur dhe klasifikuar në mënyrë të çuditshme; kompozon simfoni likernash. Ose më mirë, janë sende të rrallë, lule shumë të rralla që ai i mbledh, me të cilat dashurohet dhe pastaj i braktis. Por, nëpërmjet po këtij libri, Huysmans-i u ka bërë të njohur një numri të madh të rinjsh shkrimtarët që ishin ende të fshehtë, piktorët e panjohur, artistët më pak të njohur nga publiku. Pikërisht nga ky libër unë mësova emrin e Verlaine-it, atë të Mallarmé-së, atë të Odilon Redon-it e të disa të tjerëve, atëherë pothuajse krejtësisht të panjohur.
Huysmans-i punonte si zv/shef zyre në Sigurimin e Përgjithshëm, në Ministrinë e Brendshme. Kisha shumë dëshirë ta njihja dhe guxova t’i kërkoj takim. Ai më shkroi: “Ejani në Rrugën Saussaies, te Sigurimi i Përgjithshëm. Atje, në një vend të ndohtë, por të vetmuar, do mund të bisedojmë.” Në Rrugën Saussaies, një djalosh më hoqi udhën drejt një kabineti të vogël të zbukuruar me dosje. Aty mbretëronte Huysmans-i. Teksa shihja përreth, duke kërkuar ndonjë ndenjëse, më kapi syri ca etiketa të çuditshme mbi dosjet jeshile të zv/shefit. Mbi njërën nga këto dosje, fjala “borxhlinj” ishte shkruar me një dorë të fortë; tjetra mbante fjalën “bezdisës” dhe i thashë vetes: “Unë nuk jam te dosja e parë, por ka shumë shanse që letra ime të jetë te tjetra.” Kur një njeri bëhet i mirënjohur, ai ndjen përditë e më tepër nevojën e dosjeve të tilla.
Biseda me Huysmans-in ishte mënishëm piktoreske. Ai kishte të folurën më energjike që mund të dëgjoje. Nuk do dija me të vërtetë t’ju riprodhoja pjesën më të madhe të atyre që biseduam. Ai rrallë qe i butë dhe shpesh satirik. Huysmans-i ishte më gjaknxehti i njerëzve, duke mbetur shumë besnik dhe shumë i gjendur. Librat e tij të rrallë i sillnin vizitorë të çuditshëm apo lëtërkëmbyes të pazakontë. Çdo herë që shkoja ta takoja, ai kishte nga një histori të re që të linte përherë pa mend.
*
Do t’ju them tani disa fjalë për piktorin Edgar Degas, që e kam njohur mirë e që zë vend krejt natyrshëm pranë Huysmans-it dhe Mallarmé-së. Ju e njihni veprën e Degas-së; sot ajo ndodhet nëpër muze. Ky njeri ishte personaliteti më i palëkundur, më i gjallë, shpeshherë më i parehatshëm; njeri i mendjes dhe i një inteligjence të rrallë. Kur e njoha unë, Degas jetonte në një shtëpi në rrugën Victor-Massé, sot e shkatërruar, ku ai kishte zënë tre kate. Në të parin ishte muzeu i tij vetjak. Kishte grumbulluar atje vepra të piktorëve që adhuronte. Kishte disa piktura shumë të bukura nga Delacroix, Corot, Ingres, etj. Sipër, ishte apartamenti i tij, një nga apartamentet më të pluhurt që kam parë në jetën time. Kishte vetëm pluhur dhe mrekulli; skicat e tij të preferuara mbulonin muret. Në katin e tretë ishte atelieja. Atje gjendeshin vaska e banjos, legeni dhe sfungjerët që i kanë shërbyer aq shpesh si modele e që paraqiten në një numër të madh të kompozimeve të tij. Por nuk dua t’ju flas për Degas-në piktor dhe kritik të admirueshëm. Do flas për një Degas më pak të njohur, për Degas-në njeri të letrave dhe poet. Kishte brenda tij një shkrimtar latent e, para së gjithash, një njeri të mendjes, fjalët e të cilit janë aq të njohura saqë unë s’do t’i përsërit aspak përpara jush. Kishte gjithashtu një Degas poet, një Degas që u përket këtyre kujtimeve letrare që po ju tregojmë sot. Nuk do flas për të si për një poet amator. Degas-i, mendje e përpiktë, nuk mund të duronte të mbetej në stadin larvor të amatorit. Ai kishte një kureshtje të drejtpërdrejtë e të pafundme për gjithçka që përbën zejen, do thoshim sot teknikën, në arte. Ai bënte, pra, vargje me ndjesinë e një zanati që nuk e zotëronte; nga ana tjetër, i bënte këto vargje me mundimin më të madh, sepse kush bën vargje pa mundim nuk bën aspak vargje. Kur e kapte shqetësimi, kur muza i mungonte artistit apo artisti muzës, ai merrte këshilla, shkonte të ankohej pranë njerëzve të artit. Rendte sa te Heredia, sa te Stéphane Mallarmé-ja; u shprehte këtyre mjerimet, dëshirat, pamundësitë e tij, thoshte:
“Kam gjithë ditën që punoj për këtë dreq soneti. Më iku një ditë e tërë, larg pikturës, duke bërë vargje dhe nuk arrij dot aty ku dua. Më ka zënë koka.”
Një herë që po i mbante këtë fjalim Mallarmé-së, përfundoi duke i thënë:
“Nuk e shpjegoj dot përse nuk arrij të mbaroj poezinë time të vogël, sepse, tek e fundit, kam plot ide.”
Dhe Mallarmé-ja iu përgjigj:
“Poezitë nuk bëhen me ide, Degas, por me fjalë.”
Ka në këtë frazë një mësim të madh.
Përktheu: Alket Çani
