E di që këta libra nuk u shkruan për t’u kuptuar, por për t’u interpretuar; ata duhet të nxisin lexuesin të zhvillojë një mendim. Antikiteti klasik nuk pati atë respekt që kemi ne për librin, edhe pse e dimë që Aleksandri i Madh mbante në jastëk dy armët e tij, Iliadën dhe shpatën. Homeri ishte shumë i respektuar, por nuk përfillej si një shkrimtar i madh, në kuptimin që i japim sot kësaj fjale. Nuk mendohej që Iliada dhe Odiseja qenë tekste të mëdhenj; ishin libra të respektuar por që edhe mund të sulmoheshin.
Jorge Luis Borges
Nga të gjitha instrumentet e njeriut, libri është, pa dyshim, më i çuditshmi. Instrumentet e tjerë janë zgjatime të trupit të tij. Mikroskopi dhe teleskopi janë zgjatime të vështrimit; telefoni, zgjatim i zërit; kemi gjithashtu parmendën dhe shpatën, zgjatime të krahut. Por libri është tjetër gjë: libri është zgjatimi i kujtesës dhe përfytyrimit të njeriut.
Te “Çezari dhe Kleopatra” e Bernard Shaw-t, thuhet se Biblioteka e Aleksandrisë është kujtesa e njerëzimit. Ja pra ç’është libri dhe diçka më tepër se kaq: përfytyrimi i tij. Sepse, ç’është tjetër e shkuara jonë përveçse një varg ëndrrash? Ç’dallim mund të ketë midis kujtimit të ëndrrave dhe kujtimit të së shkuarës? I tillë është funksioni që përmbush libri.
Një ditë mendova të shkruaj një histori të librit. Jo rreth aspektit të tij fizik. Nuk më tërheq aspekti fizik i librave (sidomos jo ai i bibliofilëve që zakonisht e teprojnë), por më tërheqin mënyrat sipas të cilave e kanë parë librin. Më ka paraprirë Spengler-i, me “Rënia e Perëndimit”, ku gjenden disa faqe shumë të bukura rreth librit. Duke i shtuar disa konsiderata të miat, mendoj të merrem me atë që thotë Spengler-i.
Antikët nuk e kishin kultin që kemi ne për librin – dhe kjo nuk më habit; ata e shihnin atë si një surrogat të fjalës. Thënia që përmendet gjithmonë: Scripta manent verba volant, nuk do të thotë që fjala është jetëshkurtër, por që fjala e shkruar është diçka e përjetshme dhe e vdekur. Ndërsa fjala e thënë ka diçka prej flatre, prej puple; me fletë dhe e shenjtë, siç thotë Platoni. Për çudi, gjithë mendimtarët e mëdhenj të njerëzimit kanë dhënë mësime gojore.
Le të marrim rastin e parë: Pitagora. Ne e dimë që ai zgjodhi qëllimisht të mos shkruante. Duhet ta ketë ndier se shkronja të vret, shpirti të ngjall, siç do të thotë më pas Bibla. Duhet ta ketë ndier këtë dhe nuk ka dashur të jetë i lidhur me fjalët e shkruara; kjo është arsyeja që Aristoteli nuk flet kurrë për Pitagorën, por për pitagorianët. Ai na thotë, për shembull, se pitagorianët u mësonin njerëzve besimin, dogmën e kthimit të përjetshëm, që Nietzsche-ja do ta zbulonte shumë kohë më vonë. Domethënë idenë e kohës ciklike, që Shën Agustini e refuzon te “Qyteti i Zotit”. Shën Agustini, duke përdorur një metaforë të shkëlqyer, thotë se kryqi i Krishtit na shpëton nga labirinti rrethor i stoikëve. Ideja e një kohe ciklike është cekur edhe nga Hume-i, nga Blanqui-ja… dhe nga shumë të tjerë.
Pitagora nuk pranon të shkruajë; ai donte që mendimi i tij të mbijetonte, përtej vdekjes së tij trupore, në mendjen e dishepujve të vet. Prej këtej ka ardhur shprehja që, duke mos ditur greqishten, do ta them në latinishte: magister dixit (e tha mjeshtri). Kjo nuk donte të thosh se duhej t’i përmbaheshe asaj që mjeshtri kishte thënë, por, përkundrazi, kështu pohohej se ishe i lirë të shtjelloje mendimin nistor të mjeshtrit.
Ne nuk e dimë nëse Pitagora shpiku doktrinën e kohës ciklike, por e dimë, ama, se dishepujt e tij e shpalosnin atë faqe botës. Pitagora vdes fizikisht, por ata, nëpërmjet një lloj transmigrimi që atij do t’i kishte pëlqyer, vazhdojnë të mendojnë e të rimendojnë mendimin e tij dhe, kur i qortojnë të thonë diçka të re, mbrohen me formulën: “E ka thënë mjeshtri” (Magister dixit).
Por kemi edhe shembuj të tjerë. Kemi shembullin e madh të Platonit kur thotë se librat janë si figurinat e monedhave (ai mendonte ndoshta për statuja apo tablo) që na duken të gjalla, por, nëse i pyet, ato nuk të përgjigjen. Atëherë, për të fshehur këtë heshtje të librave, ai krijon dialogun platonik. Domethënë që ai ndahet në shumë personazhe: në Sokrat, në Gorxhia dhe në të tjerë. Mund të mendojmë, kështu, se Platoni donte të ngushëllohej për vdekjen e Sokratit, duke përfytyruar se ky po vazhdonte të ishte gjallë. Përpara çfarëdo problemi, ai thoshte me vete: ç’do të mendonte Sokrati për këtë? Platoni qe, si të thuash, pavdekësia e Sokratit, i cili nuk la asgjë të shkruar, e gjithashtu ishte një mjeshtër i gojëtarisë.
Për Krishtin dimë që shkroi një herë të vetme disa fjalë mbi rërë, që u fshinë. Me aq sa dimë, ai nuk shkroi asgjë tjetër. Edhe Budda ishte mjeshtër i gojëtarisë; ai na ka lënë predikime. Pastaj, kemi një frazë të shën Anselmit: Të vësh një libër në duart e injorantit është po aq e rrezikshme sa të vësh një shpatë në duart e një fëmije. Ja ç’opinion kishin atëherë për librat.
Në krejt Lindjen ekziston ende ideja se një libër nuk ka për mision të zbulojë gjërat; libri duhet thjesht të na ndihmojë t’i zbulojmë ato. Megjithë mosnjohjen e hebraishtes, e kam studiuar pak Kabalën dhe kam lexuar versionet angleze e gjermane të Zohar-it dhe të Sefer Jezira-s. E di që këta libra nuk u shkruan për t’u kuptuar, por për t’u interpretuar; ata duhet të nxisin lexuesin të zhvillojë një mendim. Antikiteti klasik nuk pati atë respekt që kemi ne për librin, edhe pse e dimë që Aleksandri i Madh mbante në jastëk dy armët e tij, Iliadën dhe shpatën. Homeri ishte shumë i respektuar, por nuk përfillej si një shkrimtar i madh, në kuptimin që i japim sot kësaj fjale. Nuk mendohej që Iliada dhe Odiseja qenë tekste të mëdhenj; ishin libra të respektuar por që edhe mund të sulmoheshin.
Platoni i dëboi poetët nga Republika e tij, pa u quajtur, megjithatë, heretik. Këtyre dëshmive të antikëve kundër librit mund t’u shtojmë një tjetër, shumë interesante, të Senekës. Midis letrave të tij të admirueshme drejtuar Lucilit, është njëra kundër një individi tejet vanitoz, për të cilin thotë se kishte një bibliotekë me njëqind vëllime; po kush – pyet Seneka – mund të gjejë kohën për të lexuar njëqind vëllime? Ndërsa në kohën tonë vlerësohen shumë bibliotekat e mëdha.
Antikiteti, pra, ka ndaj librit një qëndrim që ne e kemi të vështirë ta kuptojmë e që nuk i ngjan aspak kultit tonë për librin. Shihet gjithnjë, te ky i fundit, një surrogat i fjalës; por, më pas, vjen nga Lindja një koncept i ri, krejtësisht i huaj për antikitetin klasik: koncepti i librit të shenjtë. Do marrim dy shembuj, duke nisur nga më i voni: ai i myslymanëve. Këta mendojnë se Kurani është më i hershëm se krijimi, më i hershëm se gjuha arabe; nuk është një vepër e Zotit, por një nga atributet e tij, si mëshira apo drejtësia. Aty flitet, në një mënyrë mjaft të çuditshme, për mëmën e librit. Mëma e librit është një kopje e Kuranit e shkruar në qiell. Shkurt, arketipi platonik i Kuranit dhe – thotë Kurani – ky libër është shkruar në qiell, që është një atribut i Zotit, dhe se është më i hershëm se Krijimi. Këtë shpallin edhe teologët myslymanë.
Pastaj kemi shembuj të tjerë që na janë më të afërt: Bibla apo, më konkretisht, Torahu apo Pentateku. Konsiderohet se këta libra janë diktuar nga Shpirti i shenjtë. Ja një fakt interesant: libra autorësh të ndryshëm dhe epokash të ndryshme ia atribuojnë një shpirti të vetëm; a nuk thuhet madje në Bibël se Shpirti frymon ku të dojë? Hebrenjtë patën idenë të përmblidhnin vepra të ndryshme letrare të epokave të ndryshme e të bënin me to një libër të vetëm me titullin Torah (në greqishte: Bibël). Të gjithë këta libra i atribuohen një autori të vetëm: Shpirtit.
E pyetën njëherë Bernard Shaw-n nëse besonte se Biblën e kishte shkruar Shpirti i shenjtë. Ai u përgjigj: Çdo libër që ia vlen të rilexohet është shkruar nga Shpirti. Ndryshe thënë, një libër duhet të shkojë përtej pikësynimit të autorit. Pikësynimi i autorit është një gjë mjerane, njerëzore dhe që mund të jetë e gabueshme, por libri duhet të shkojë më larg. Kishoti, për shembull, është më tepër se një satirë e romaneve kalorsiake. Është një tekst absolut në të cilin asgjë, absolutisht asgjë, nuk i është lënë rastësisë.
Le të mendojmë rreth efekteve të kësaj ideje. Për shembull, nëse them:
Corrientes aguas, puras, cristalinas,
arboles que os estais mirando en ellas
verde prado, de fresca sombra lleno[1],
është e qartë se këto tre vargje përmbajnë secili nga njëmbëdhjetë rrokje. Kjo është bërë enkas nga autori, është një zgjedhje e qëllimtë.
Por ç’është kjo krahasuar me një vepër të shkruar nga Shpirti, krahasuar me konceptin e Hyjnisë që begenis letërsinë dhe dikton një libër? Në këtë libër asgjë nuk mund të jetë e paparashikuar, gjithçka, deri te zgjedhja e shkronjave, duhet të ketë arsyen e saj të të ekzistuarit. Kuptohet, fjala vjen, që fillimi i Biblës: Bereshit baraelohim, nis me B, sepse kjo përkon me bekimin. Bëhet fjalë për një libër ku asgjë nuk është rastësore, absolutisht asgjë. Kjo na shpie te Kabala, te studimi i shkronjave, te një libër i shenjtë i diktuar nga Hyjnia, e kundërta, pra, e asaj që mendonin antikët. Këta mendonin për muzën në një mënyrë shumë të vagëlluar.
Këndo, o muzë, mërinë e Akilit, thotë Homeri në hyrje të Iliadës. Këtu muza përfaqëson frymëzimin. Ndërsa nëse mendon për Shpirtin, mendon për diçka më konkrete e më të fuqishme: për Zotin, që begenis letërsinë. Për Zotin që shkruan një libër; në këtë libër asgjë s’është rastësore: as numri i shkronjave, as sasia e rrokjeve të çdo verseti, as fakti që mund të bëhen lojëra fjalësh me shkronjat, që mund të matet vlera numerike e shkronjave. E gjitha kjo tashmë është studiuar.
E dyta ide e madhe që kemi ndaj librit është, e përsëris, që ai mund të ishte një vepër hyjnore. Pa dyshim që kjo ide është më afër asaj që kemi ne sot për librin, sesa idesë që kishin antikët, të cilët e konsideronin si një surrogat të fjalës. Ky besim te një libër i shenjtë zvogëlohet më pas dhe zëvendësohet nga besime të tjerë. Bindemi, për shembull, që çdo vend identifikohet me një libër. Le të kujtojmë se myslymanët i quajnë izraelitët njerëzit e Librit; le të kujtojmë fjalinë e Heinrich Heine-s lidhur me atë komb atdheu i të cilit ishte një libër: Bibla, çifutët. Lind, atëherë, ideja e re, sipas së cilës çdo vend duhet të përfaqësohet nga një libër; qoftë edhe nga një autor që mund të ketë shkruar shumë libra.
Çuditërisht – dhe s’ma merr mendja se është vënë re ky fakt deri më sot – vendet kanë zgjedhur individë që nuk u ngjajnë shumë. Mendojmë, për shembull, që Anglia do kishte zgjedhur si përfaqësues Samuel Johnson-in; por jo, Anglia zgjodhi Shakespeare-in dhe Shakespeare-i është – mund të themi – më pak anglezi nga shkrimtarët anglezë. Për Anglinë është tipik understatement-i, që do të thotë të thuash më pak se çka ke dëshiruar të thuash. Në të kundërt të kësaj, Shakespeare prirej drejt hiperbolës te metafora dhe nuk do habiteshim sikur ai të kishte qenë, për shembull, italian apo çifut.
Po kështu, edhe Gjermania; ky vend i admirueshëm, kaq lehtazi fanatik, zgjedh pikërisht një burrë tolerant, që nuk është fanatik dhe që nocioni i atdheut nuk i intereson shumë: ajo zgjedh Goethe-n. Gjermania përfaqësohet nga Goethe.
Në Francë nuk kanë zgjedhur ndonjë autor, por ka një prirje për Hugo-in. Natyrisht unë kam një admirim të madh për Hugo-in, por ai nuk është francez tipik. Hugo është i huaj në Francë; me dekoret e tij të mëdhenj, metaforat e gjera, ai nuk është përfaqësues tipik i Francës.
Një rast edhe më i çuditshëm është ai i Spanjës. Kjo mund të ishte përfaqësuar nga Lope de Vega, nga Calderon-i, nga Quevedo-ja. Por ja që s’ndodhi kështu! Spanja u përfaqësua nga Miguel de Cervantes. Cervantes-i është bashkëkohës i Inkuizicionit, por është një njeri tolerant që nuk ka as virtytet dhe as veset e spanjollëve.
Të duket sikur çdo vend mendon të përfaqësohet nga dikush që ndryshon prej tij, nga dikush që mund të jetë si një lloj ilaçi, një lloj kundërhelmi ndaj të metave të këtij vendi. Ne argjentinasit mund të kishim zgjedhur Facundo-n e Sarmientos, që është libri ynë, por jo; me historinë tonë ushtarake, historinë e betejave, ne zgjodhëm si libër kronikën e një dezertori, zgjodhëm Martin Fierro-n që, sigurisht, e meriton të zgjidhet si libër; por si ta mendosh që historia jonë të mund të përfaqësohet nga një dezertor i pushtimit territorial? Megjithatë, ja që kështu është; çdo vend duket se ndien nevojën e kompensimit.
Shumë shkrimtarë kanë shkruar në mënyrë kaq të shkëlqyer për librin, saqë do doja të citoja disa syresh. Do ta filloja nga Montaigne-i, që i kushton librit një prej eseve të tij. Në këtë ese ka një fjali të paharrueshme: Nuk bëj asgjë pa gëzim. Montaigne na lë të kuptojmë që koncepti i leximit të detyruar është një koncept i gabuar. Ai thotë se po të hasë ndonjë fragment të vështirë në një libër, e lë, sepse ai sheh te leximi një formë lumturie.
Më kujtohet që para shumë vitesh u bë një anketim rreth asaj se ç’ishte piktura. Pyetën motrën time Norën dhe ajo u përgjigj se piktura është arti i të dhënit gëzim nëpërmjet formave dhe ngjyrave. Do thoja se edhe letërsia është një formë gëzimi. Nëse lexojmë diçka me vështirësi, autori s’ka qëlluar në shenjë. Kjo është arsyeja që konsideroj se një shkrimtar si Joyce-i, në thelb, nuk ka qëlluar në shenjë sepse vepra e tij kërkon mundim të madh.
Një libër nuk duhet të kërkojë mundim, lumturia nuk duhet të kërkojë mundim. Mendoj se Montaigne-i ka të drejtë. Ai numëron, më pas, autorët e vet të preferuar. Citon Virgjilin, thotë se më shumë se Eneidën pëlqen Gjeorgjikat; unë për vete preferoj Eneidën, por kjo është çështje tjetër. Montaigne-i flet për librat me pasion, por thotë që librat, ndonëse janë lumturi, janë sidoqoftë një kënaqësi e ngadaltë.
Emerson-i thotë të kundërtën – këtij i detyrohemi studimin tjetër të madh për librat. Në konferencën e tij, Emerson-i thotë se një bibliotekë është një lloj kabineti magjik. Në këtë kabinet qëndrojnë të ngazëlluar shpirtrat më të mirë të njerëzimit, por ata presin fjalën tonë për të dalë nga heshtja. Duhet që ne ta hapim librin që ata të rizgjohen. Ai thotë se mund të kemi besim te shoqëria e njerëzve më të mirë që ka prodhuar njerëzimi, por që ne nuk i kërkojmë dhe parapëlqejmë të lexojmë më tepër komente e kritika rreth tyre, sesa të shkojmë drejt e te vetë autorët.
Për njëzet vjet kam qenë profesor i letërsisë angleze në fakultetin e filozofisë dhe letërsisë në Universitetin e Buenos Ajresit. Gjithmonë u thosha studentëve të kishin një bibliografi të ngushtë, të mos lexonin kritika, të lexonin drejtpërdrejt autorët; ndoshta nuk do kuptonin shumë gjëra, por të paktën do kishin kënaqësinë të dëgjonin zërin e dikujt. Do thosha se gjëja më e rëndësishme te një autor është tingulli i zërit të tij, më e rëndësishmja në një libër është zëri i autorit, ai zë që vjen deri tek ne.
Një pjesë të jetës ia kam kushtuar letërsisë dhe besoj se leximi është një formë lumturie; një tjetër formë, më e vogël, e lumturisë është krijimi poetik, apo ai çka e quajmë krijim, që është një përzierje harrese dhe kujtese e gjërave që kemi lexuar.
Emerson-i bashkohet me Montaigne-in kur thotë se duhet të lexojmë vetëm atë që na pëlqen, se një libër duhet të jetë një formë lumturie. I detyrohemi shumë letërsisë! Unë më tepër jam përpjekur të rilexoj sesa të lexoj, besoj se është më e rëndësishme të rilexosh sesa të lexosh, veçse për të rilexuar duhet të kesh lexuar. Këtë kult kam unë për librin. Mundet që e them këtë në një mënyrë që mund të duket patetike dhe nuk dua të jetë kështu; dua që kjo të jetë si një e fshehtë që ia them secilit prej jush; jo të gjithëve por secilit prej jush, sepse të gjithë është një abstraksion, ndërsa secili prej jush është një realitet.
Vazhdoj të bëj sikur nuk jam i verbër, vazhdoj të blej libra e ta mbush shtëpinë me to. Dje më dhuruan një botim të vitit 1966 të Enciklopedisë Brockhaus. E ndjeva praninë e kësaj vepre në shtëpi, e ndjeva si një lloj lumturie. I kisha atje, pranë meje, ato njëzet vëllime me gërma gotike që nuk mund t’i lexoj, me harta e gravura që s’mund t’i shoh; por prapëseprapë vepra ishte atje. Ndieja tërheqjen e saj miqësore. Mendoj se libri është një nga lumturitë e mundshme të njeriut.
Flitet për zhdukjen e librit; besoj se kjo është e pamundur. Ç’ndryshim mund të ketë, do më pyesë dikush, midis një libri dhe një gazete apo një disku? Ndryshimi është se një gazetë lexohet për t’u harruar, një disk dëgjohet gjithashtu për t’u harruar, është diçka mekanike dhe, si rrjedhim, edhe e cekët. Ndërsa një libër e lexojmë për t’u kujtuar.
Koncepti i një libri të shenjtë, qoftë Kurani, Bibla apo Vedat – ku thuhet gjithashtu që Vedat krijojnë botën – ndoshta është tejkaluar, por libri ruan ende një lloj shenjtërie që duhet të përpiqemi ta ruajmë. Të marrësh një libër e ta hapësh e bën ende të mundur faktin estetik. Ç’janë fjalët e shtrira në një libër? Ç’janë simbolet e vdekur? Absolutisht asgjë. Ç’është një libër nëse nuk e hapim? Një kub i thjeshtë letre dhe lëkure, me fletë; por nëse e lexojmë ndodh diçka e çuditshme; besoj se ai ndryshon çdo herë që e lexojmë.
Herakliti thotë (e kam përsëritur shpeshherë) se nuk mund të lahesh dy herë në të njëjtin lumë. Nuk mund të lahesh dy herë në të njëjtin lumë sepse ujërat ndryshojnë; por më e tmerrshmja është se edhe ne nuk jemi më pak të ndryshueshëm se lumi. Çdo herë që lexojmë një libër, libri ndryshon, konotacioni i fjalëve është tjetër. Për më tepër, librat janë të ngarkuar me të shkuarën.
Fola kundër kritikës dhe tani po e kundërshtoj atë që thashë (po ç’rëndësi ka që po kundërshtoj veten?). Hamleti nuk është pikërisht ai Hamlet që Shakespeare-i e ngjizi në fillim të shekullit të shtatëmbëdhjetë; është edhe Hamleti i Coleridge-it, i Goethe-s dhe i Bradley-t. Ai është rikrijuar. Dhe po ashtu Don Kishoti. E njëjta gjë ndodh edhe me Lugones-in dhe Martin Estrada-n; Martin Fierro nuk është më i njëjti. Pak nga pak, lexuesit e kanë pasuruar librin.
Kur lexojmë një libër të vjetër është sikur të përshkonim gjithë kohën që ka kaluar midis çastit kur libri është shkruar e deri tek ne vetë. Kjo është arsyeja pse duhet ta ruajmë kultin e librit. Një libër mund të jetë plot gabime shtypi, ne mund të mos jemi në një mendje me opinionet e autorit, por ai ruan megjithatë diçka të shenjtë, diçka hyjnore; dhe nuk e respektojmë për bestytni, por nga dëshira për të marrë prej tij lumturi dhe dituri.
Ja, këto gjëra doja t’ju thosha sot.
Përktheu: Alket Çani
[1] Ujëra të kulluar kristalorë, / pemë që shihni veten në pasqyrë / livadh i blertë nën freskinë e hijes…
