George Orwell
Pse Shkruaj
Qysh në moshë shumë të vogël, ndoshta pesë a gjashtë vjeç, e dija se kur të rritesha do të bëhesha shkrimtar. Dikund mes moshës shtatëmbëdhjetë dhe njëzet e katër vjeçare u rreka ta braktis këtë ide dhe veprova kështu me vetëdijen se po dhunoja karakterin tim të vërtetë dhe se shpejt a vonë do të më duhej të ulesha e të shkruaja libra.
Isha i mesmi i tre fëmijëve, por kishte një diferencë prej pesë vjetësh nga të dy anët dhe rrallë se mund ta shihja babain para moshës tetë vjeçare. Për këtë e arsye të tjera, isha disi i vetmuar dhe shpejt zura të ftilloja manierizma të pakëndshme që më bënë të papëlqyer gjatë kohës sime shkollore. Kisha zakonin e fëmijës së vetmuar që trilloja histori dhe hyja në muhabet me njerëz të imagjinuar dhe mendoj se qysh nga fillimi, ambiciet e mia letrare ishin përzier me ndjenjën e të qenit i izoluar dhe i nënvlerësuar. E dija që kisha lehtësi me fjalët dhe po kështu, forcë për t’u përballur me gjëra të padëshirueshme dhe pata ndjesinë se kjo krijonte njëfarë bote private ku mund të kthehesha prej dështimeve të botës së përditshme. Megjithatë, volumi i shkrimeve serioze – p.s. të menduara seriozisht – që u krijua gjatë gjithë fëmijërisë dhe djalërisë sime nuk e arrinte dot një gjysmë dyzine faqesh. Poezinë time të parë e shkruajta në moshën katër a pesë vjeçare dhe ia diktoja sime ëme. S’më kujtohet ndonjë fragment i saj përveçse ishte për një tigër dhe ky tigri kishte “dhëmbë si karrige” – një frazë goxha e mirë, por ma ha mendja se poezia ka qenë një plagjiaturë e “Tigër, tigër” e Blejkut. Në moshën 11 vjeçare, kur shpërtheu lufta e 1914-1918, unë shkrova një poezi patriotike e cila u botua në gazetën lokale, ashtu si dhe një tjetër dy vjet më vonë, mbi vdekjen e Kitchener-it. Kohë pas kohe, kur isha ca më i madh, shkrova “poezi për natyrën” të shëmtuara dhe shpesh të paçuara deri në fund, në stilin xhorxhian. Po kështu, pothuajse dy herë, u përpoqa të shkruaj një tregim, i cili qe një dështim i frikshëm. Nga tërë ajo vepër serioze që kisha planifikuar, kjo ishte gjithë sa hodha në letër gjatë atyre viteve.
Megjithatë, gjatë tërë kësaj kohe, në njëfarë kuptimi, unë u angazhova në aktivitete letrare. Sa për fillim, ishte një material i porositur të cilin e krijova menjëherë, lehtë dhe pa ndonjëfarë kënaqësie për veten. Përveç punës në shkollë, shkruajta vers d’occasion, poezi gjysmë-komike të cilat i përfundoja me atë që tash më duket shpejtësi tronditëse – në moshën katërmbëdhjetë vjeçare shkruajta një komedi të tërë me rimë, duke imituar Aristofanin, përreth një javë – dhe ndihmoja në botimin e gazetës së shkollës, edhe e shtypur, edhe në dorëshkrim. Këto revista ishin gjërat më mëshirëndjellëse e burleske që mund të imagjinoni ndonjëherë dhe unë merresha me to atëherë po aq sa merrem tani me gazetarinë më të pavlerë. Por krah për krah me gjithë këtë, për pesëmbëdhjetë vjet a më shumë, po mësoja një ushtrim letrar të një natyre mjaft tjetër: kjo ishte krijimi i një “historie” në vazhdim e sipër rreth meje, njëfarë ditari që jetonte vetëm në mendjen time. Mendoj se ky është një zakon i rëndomtë i fëmijëve dhe adoleshentëve. Kur isha shumë i vogël, shpesh përfytyroja se isha, le të themi, Robin Hudi dhe e përfytyroja veten si hero të aventurave drithëruese, por shumë shpejt “historia” ime pushoi së qeni narciziste në një mënyrë mizore dhe u shndërrua përherë e më tepër në një përshkrim të thatë të asaj që bëja dhe gjërave që shihja. Për minuta me radhë kjo farë gjëje më nëpërshkonte mendjen: “Ai shtyu derën dhe hyri në dhomë. Një rreze e verdhë drite, pasi ndërshkoi perdet e muslinit, u përplas mbi tavolinë, ku një kuti shkrepëseje gjysmë e hapur, qëndronte pranë shishes së bojës. Me dorën e djathtë në xhep, ai bëri për nga dritarja. Poshtë, në rrugë, një kafkull breshke po ndiqte një gjethe të vyshkur”, etj., etj. Ky zakon vazhdoi derisa u bëra afërsisht njëzet e pesë vjeç, pikërisht gjatë viteve të mi joletrarë. Edhe pse më duhej të kërkoja, dhe kërkoja në të vërtetë, për fjalën e duhur, më dukej sikur po e bëja këtë përpjekje përshkruese pa vullnetin tim, nën njëfarë shtytjeje nga jashtë. Në atë “histori”, ma merr mendja, duhet të jenë reflektuar stile të disa shkrimtarëve që më pëlqenin sipas ndryshimit të moshës, por me aq sa më kujtohet, ajo kishte përpikmërisht të njëjtën cilësi deskriptive.
Kur isha rreth të gjashtëmbëdhjetave, papritur zbulova ngazëllimin e fjalëve të thjeshta, p.sh. tingujt dhe asociacionet e fjalëve. Vargjet nga Parajsa e Humbur –
Kështu aj me vështirësi e mund të madh
lëvizi para: me vështirësi dhe mund aj të cilët nuk më dukeshin dhe aq të mrekullueshëm, më çonin të dridhura kurrizit; dhe shqiptimi i “aj” për “ai” ishte një kënaqësi më tepër. Sa për nevojën e përshkrimit të gjërave, tashmë për të dija pothuajse gjithçka. Kështu që, është e qartë çfarë lloj librash doja të shkruaja atëherë, për aq sa mund të thuhet se doja të shkruaja libra në atë kohë. Më pëlqente të shkruaja romane natyralistë gjigandë me fund të palumtur, citi me përshkrime të hollësishme dhe buzëqeshje mahnitëse e gjithashtu, plot me pasazhe të purpurt në të cilët fjalët të përdoreshin edhe për hir të tingëllimit të tyre. Dhe në fakt, romani im i parë i plotë, Ditë birmaneze, të cilin e shkruajta në moshën tridhjetë vjeçare, por që e kisha ideuar në mendje shumë kohë më parë, është ai lloj libri.
Gjithë këtë informacion rreth të kaluarës e jap sepse nuk mendoj se dikush mund të vlerësojë motivet e një shkrimtari pa ditur diçka rreth zhvillimeve të tij të hershme. Materiali i subjektit të tij do të përcaktohet nga koha në të cilën ai jeton – të paktën kjo është e vërtetë për periudha të trazuara, revolucionare – si kjo e jona – por para se të fillojë të shkruajë, ai duhet të ketë përvetësuar një qëndrim emocional nga i cili kurrë më s’do të mund të largohet tërësisht. Është detyra e tij, pa dyshim, të disiplinojë temperamentin e vet dhe të shmangë mundësinë e të ngecurit në ndonjë fazë papjekurie apo në ndonjë gjendje shpirtërore perverse: por, edhe në u arratistë nga ndikimet e tij të hershme po kështu, ai mund të ketë vrarë impulset e tij të të shkruarit. Duke lënë mënjanë nevojën për sigurimin e jetesës, unë mendoj se janë katër arsye të mëdha përse shkruhet, të paktën, pse shkruhet prozë. Ato ekzistojnë në nivele të ndryshme te çdo shkrimtar dhe në çdocilin syresh, raporti do të ndryshojë kohë më kohë, sipas atmosferës në të cilën ai jeton. Ato janë:
- Egoizmi i mirëfilltë. Dëshira për t’u dukur më i mençur, të flasin të gjithë për ty, të të mbajnë mend pas vdekjes, të rikthehesh prapa te të rriturit që të kanë përkëdhelur në fëmijëri, etj., etj. Janë gjepura pretendimet se kjo nuk është arsye, majde as një arsye e fortë. Shkrimtarët e kanë këtë karakteristikë të përbashkët me shkencëtarët, artistët, politikanët, avokatët, ushtarët, biznesmenët e suksesshëm – shkurt pra, me tërë ajkën e njerëzimit. Masa më e madhe e qenieve njerëzore nuk janë as së tepërmi egoistë. Pasi i kanë kaluar afërsisht të tridhjetat, ata i braktisin ambiciet individuale – në shumë raste, në fakt, ata pothuajse braktisin madje dhe ndjenjën e të qenit individë – dhe kryesisht jetojnë për të tjerët ose thjesht u zihet fryma nga puna angari. Por është gjithashtu, edhe pakica e njerëzve me dhunti e vullnetshumë që janë të vendosur të jetojnë jetët e tyre deri në fund dhe shkrimtarët pikërisht, i përkasin kësaj pakice. Duhet të them se shkrimtarët seriozë përgjithësisht janë më mendjelehtë dhe te vetja-përqendruar se sa gazetarët, megjithëqë, më pak të interesuar kundrejt parave.
- Entuziazmi estetik. Perceptimi i bukurisë në botën e jashtme ose, thënë ndryshe, te fjalët dhe te përdorimi i duhur i tyre. Kënaqësia kur dëgjon një tingull apo një tjetër, në qëndrueshmërinë e prozës ose ritmit të mirë të një historie të mirë. Dëshira për të ndarë një përvojë për të cilën mendon se është e vlefshme dhe se nuk duhet humbur. Arsyeja estetike është shumë e dobët te shumë shkrimtarë, por madje dhe një pamfletist ose një hartues tekstesh shkollorë ka fjalë apo shprehje të veçanta që i pëlqejnë atij për arsye jo utilitare; ose ai mund të jetë tepër i dhënë pas tipografisë, apo gjerësia e anëve të faqes, etj. Përveç nivelit të një guide rrugore, asnjë libër nuk është plotësisht i lirë nga gjykimi estetik.
- Shtysa historike. Dëshira për të parë gjërat siç janë, të zbulojë më shumë fakte historike dhe t’i ruajë për përdorim të mëvonshëm.
- Qëllimi politik – duke e përdorur fjalën “politik” në kuptimin më të gjerë të mundshëm. Dëshira për të shtyrë botën në një drejtim të caktuar, për të ndryshuar idenë e njerëzve mbi llojin e shoqërisë për të cilën ata duhet të rropaten. Edhe një herë, asnjë libër nuk është pafajnisht i çlirët nga ndikimi politik. Mendimi se arti nuk duhet të ketë të bëjë fare me politikën, në vetvete është një qëndrim politik.
Pra, mund të shihet se si këto shtysa të ndryshme duhet të luftojnë me njëra-tjetrën dhe se si ato luhaten nga një njeri te tjetri dhe nga një kohë në një tjetër. Nga natyra – duke e kuptuar “natyrën” tënde si gjendjen ku ndodhesh kur sapo arrin moshën madhore – unë jam një njeri tek i cili tre arsyet e para peshojnë më shumë se e katërta. Në një moshë paqësore, unë mund të kem shkruar libra me lajlelule ose thjesht përshkrues dhe mund të mos i kem vënë re fare anësitë e mia politike. Ashtu siç kam qenë i detyruar të bëhem një lloj pamfletisti. Së pari, kalova pesë vjet me një profesion jo të përshtatshëm (Policia Perandorake Indiane, në Birmani), pastaj provova dhe varfërinë dhe ndjesinë e dështimit. Kjo gjë rriti urrejtjen time të natyrshme të autoritetit dhe për herë të parë, më bëri tepër të vëmendshëm ndaj ekzistencës së klasave punëtore; puna në Birmani më kishte dhënë të kuptoja disi natyrën e imperializmit: por këto përvoja nuk mjaftuan për të më dhënë një orientim të përpiktë politik. Pastaj erdhi Hitleri, lufta civile spanjolle, etj. Aty nga fundi i 1935-ës, nuk ia kisha arritur prapë të merrja një vendim të qëndrueshëm…
Lufta spanjolle dhe ngjarje të tjera në vitin 1936 – e ndryshuan gjendjen dhe paskëtaj, unë e dija ku qëndroja. Çdo rresht i veprës sime të njëmendtë qysh nga viti 1936 e këtej, është shkruar, në mënyrë të drejtpërdrejtë a të tërthortë, kundër totalitarizmit dhe për socializmin demokratik, siç unë i kuptoj. Më duket absurde, në një kohë si kjo e jona, të mendosh se mund të shmangesh nga shkrimi rreth këtyre gjërave. Çdocili shkruan për ta në një mënyrë a në një tjetër. Është një çështje e thjeshtë se anën e kujt mund të mbash dhe çfarë drejtimi të ndjekësh. Dhe sa më shumë i vetëdijshëm te jesh për kahjet e tua politike, aq më shumë mundësi ke të veprosh politikisht pa sakrifikuar tërësinë estetike dhe intelektuale të askujt.
Ajo që kam dashur më shumë të bëj gjatë dhjetë vjetëve të kaluar ishte të shndërroja të shkruarit politik në art. Pika ime e nisjes është gjithmonë një ndjenjë partishmërie, një ndjesi padrejtësie. Kur ulem të shkruaj një libër, nuk është se i them vetes: “Do të krijoj një vepër arti”. Por e shkruaj sepse ka disa mashtrime që dua t’i bëj të ditur, disa fakte në të cilët dua të përqendrohet vëmendja dhe shqetësimi im fillestar është ai i pasurit një dëgjues. Por nuk do të mundja ta bëja punën e shkruar një libër, qoftë edhe një artikull të gjatë reviste, po të mos ishte gjithashtu edhe një përvojë estetike. Kushdo që kujdeset të kontrollojë veprën time, do të mund të vërejë se edhe aty ku ka një propagandë të njëmendtë, përmban shumë nga ajo që një politikan me kohë të plotë do ta quante të parëndësishme. Unë nuk jam i aftë dhe nuk dua të braktis tërësisht botëpamjen që kam përftuar në fëmijëri. Për aq kohë sa të jem gjallë dhe me shëndet do të vazhdoj të ndiej fuqishëm për stilin e prozës, të dashuroj sipërfaqen e tokës, dhe të marr kënaqësi nga sendet e plota dhe nga mbeturinat e dijeve të panevojshme. Nuk ia vlen ta shtyp këtë anë të vetvetes. Detyra është të ripajtoj pëlqimet dhe mospëlqimet e mia të rrënjosura me veprime thelbësisht publike e jo individuale që në këtë periudhë peshon mbi të gjithë ne.
Nuk është e lehtë. Kjo ngre probleme të ndërtimit dhe të gjuhës, po kështu, ngre në një mënyrë të re problemin e vërtetësisë. Më lejoni të jap veç një shembull të llojit më të vrazhdë të vështirësive që ngrihen. Libri im për luftën civile spanjolle, Homazh Katalonjës, sigurisht, duket qartë që është një libër politik, por në më të shumtën është shkruar me njëfarë përgjegjësie dhe kujdesi për formën. Jam përpjekur me njëmend që në të të them gjithë të vërtetën pa vënë dorë mbi instinktet e mia letrare. Por, përveç gjërave të tjera, ai përmban dhe një kapitull të gjatë, dinga me citime gazetash dhe të tilla si këto, ku mbrohen trockistët që ishin akuzuar për komplotim me Frankon. Është e qartë se, një kapitull i tillë, që pas një viti a dy do t’ia bjerrte interesin ndonjë lexuesi të zakonshëm, e shkatërron librin. Një kritik të cilin e respektoj, më lexoi një shkrim për të. “Pse e ke përfshirë gjithë këtë?” më tha. “Ke shndërruar atë që mund të ishte një libër i mirë në gazetari”. Ajo që më tha ishte e vërtetë, por edhe ndryshe s’mund të kisha vepruar dot. Më rastisi të merrja vesh, gjë që pak veta në Angli janë lejuar ta marrin vesh, se po ngriheshin me shpejtësi akuza të pavërteta ndaj disa njerëzve të pafajshëm. Po të mos më kishte ngritur nervat kjo gjë, kurrë nuk do ta kisha shkruar librin.
Në një formë a tjetër, ky problem shtrohet sërish. Problemi i gjuhës është më i hollë dhe do të donte më shumë kohë për diskutim. Do të them vetëm se viteve të vonë jam përpjekur të jem në shkrimet e mia sa më pak piktoresk dhe më shumë i saktë. Gjithsesi, zbuloj se, në momentin që ke përsosur ndonjë stil të shkruari, gjithmonë e ke tejkaluar. Ferma e kafshëve ishte libri i parë në të cilin u përpoqa, me ndërgjegje të plotë të asaj çka po bëja, të shkrija qëllimin politik dhe qëllimin artistik në një të tërë. Nuk kam shkruar ndonjë roman për shtatë vjet, por shpresoj të shkruaj një të tillë shumë shpejt. Është një hap drejt dështimit, çdo libër është një dështim, por e di me njëfarë qartësie se ç’lloj libri kam dëshirë të shkruaj. Kur i kthehem faqes së fundit ose dy të fundit, shoh se kam bërë të duket sikur motivet e mia në shkrim të jenë kryekëput të pushtuara nga ndjenja e qytetarisë. Nuk dua të mbetet kjo përshtypja përfundimtare. Gjithë shkrimtarët janë mendjemëdhenj, egoistë, dembelë dhe mu në zemër të motiveve të tyre fshihet një mister. Të shkruash libër është e tmerrshme, betejë rraskapitëse, si një krizë e gjatë e ndonjë sëmundjeje dhimbjetherëse. Askush nuk do t’i hynte një pune të tillë nëse nuk do të prihej nga ndonjë demon të cilit s’mund t’i rezistonte e as ta kuptonte. Megjithëse e di që demoni është thjesht i njëjti instinkt që e bën një fëmijë të piskatë për përkujdesje. Dhe po kështu, është e vërtetë që nuk mund të shkruash asgjë të lexueshme përveçse përpjekje të përhershme për të fshirë personalitetin tënd. Proza e mirë është si pezuli i një dritareje. S’mund ta them me siguri cila nga shtysat e mia është më e forta, por e di cila syresh meriton t’i vihem prapa. Dhe, kur kthej kokën nga vepra ime, shoh, pavarësisht nga fakti që mund të më mungonte qëllimi politik, se kam shkruar libra të pajetë, i tradhtuar në pasazhe të purpurt, fjali pa kuptim, nga mbiemra zbukurues dhe përgjithësisht, nga gjepura.
(botohet me shkurtime të vogla)
Përktheu nga origjinali anglisht: Elvana ZAIMI
*titulli është redaksional
Marrë nga http://www.fjalareview.com/
