Luan Rama
Piktakimi im i parë me Greqinë ishte përmes librave. Ishte leximi i poezive të Ricos-it e veçanërisht Njeriu me karafil, vargje që atëherë m’u dukën nga më të bukurat në botë. Megjithatë Greqia, apo më mirë ajo pjesë që quhej Shqipëria e vjetër, meqë tashmë Çamëria ishte futur brenda kufijve të Greqisë së re nga ambasadorët e Fuqive të Mëdha, më 1913, rivinte herë pas here në qenien time përmes kujtimeve të njerëzve të mi, të cilët vinin shpesh të takonin gjyshen time. Dhe biseda gjithnjë do të shkonte tek Filati, Çamëria, toka e mohuar, vendet e farefisit tim që ishte shpërngulur me dhunë nga shtëpitë e tyre. Çamëria më vinte gjithashtu përmes këngëve të dasmave apo në funeralet kur duhej të përcillnim në varr dikë të njohur, të afërm, apo njerëzit tanë të shtëpisë. Nëna ime e kërcente bukur vallen “çamiko” dhe unë, një fëmijë i vogël, e shikoja me një adhurim të çuditshëm tek kërcente në harenë e bukur të dasmave çame. Gjyshja më tregonte shpesh përralla dhe ato kishin gjithnjë si treva të tyre, tokat e Çamërisë, ato që përshkruan konsulli francez Auguste Dozon në përrallat e mbledhura dhe të botuara më pas në Paris. Ajo fliste me atë gjuhën e vjetër çame, siç e ka mbledhur Dozon në mesin e shekullit XIX në Contes albanais (“Përralla shqiptare”), ku gjembit ajo i thoshte “glëmbi”, qumështit “klumësht”, apo gjuhës “gluha”…
Gjyshja ime mbante gjithnjë nëpër gishtërinj borzilok. Ballkoni ynë ishte i mbushur me vazo borziloku dhe tani që ajo nuk është më, sa herë kundërmon borzilok pranë meje, kjo më kujton menjëherë gjyshen time me aromën e saj.
Para se të vdiste, nëna ime donte të shkonte në Filat, atje ku kishte lindur dhe kishte kaluar fëmijërinë e saj. Mirëpo pesëdhjetë vjet rresht kufijtë ishin mbyllur. Shtëpia e tyre ishte marrë nga autoritetet lokale greke. S’dihej asgjë se ç’bëhej me shtëpinë e tyre. Por në moshë të thyer ajo donte të piktakonte fëmijërinë e saj. Pas vitit 1990, shqiptarët mund të udhëtonin me vizë nëpër Greqi por jo ata që e kishin të shkruar në pasaportë se kishin lindur në Çamëri. Të ishe çam, ishte një mëkat i madh për autoritetet dhe shtetin e Greqisë. Ishte vërtet diçka e shëmtuar dhe kështu, nëna ime vdiq me dëshirën dhe mallin që e digjte për të parë vendlindjen e saj. Jo, ajo s’do ta shikonte kurrë. Megjithatë, para se të vdiste unë i premtova se do të shkoja dhe do t’i tregoja për Filatin e saj të dashur. Kështu, në verën e vitit 2000 unë u nisa nga Parisi, zbarkova në Tiranë, dhe me dy miq të mi, ne morëm rrugën për në Jug të Shqipërisë, kaluam pikën kufitare të Kakavijës dhe një natë qëndruam në Janinë, ku pata rastin të shoh për herë të parë kalanë e Ali Pashë Tepelenës, liqenin, qytetin e vjetër që grishte për legjendat e shumta rreth tij. Të nesërmen ne iu drejtuam Filatit.
Më kujtohet si tani ajo rrugë buzë lumit Kalama, rrugë që e kishin përshkruar shumë autorë të shekullit XIX, shkrimtarë por dhe gjuhëtarë, historianë, etnografë apo konsuj e njerëz politikë, si francezë, anglezë, etj. Një ndër kërshëritë e tyre më të para ishte padyshim të takonin pashain e Janinës. Një përshkrim mjaft të këndshëm kisha lexuar nga kujtimet e piktorit francez Louis Dupré, i cili më 1818, kur po i drejtohej Janinës që nga Sajadhet, përshkruante dhe Filatin, ku ndër të tjera shkruante: “Në mëngjesin e datës 24 Mars, u hipëm disa kuajve të shkëlqyer dhe të ndjekur nga bagazhet tona morëm rrugën e Filatit. Ky qytet, popullsia e të cilit është muslimane, ndodhet i vendosur në një lloj rrafshnalte të një mali shkëmbor. Plantacionet e shumta që e rrethojnë apo e ndërpresin ngado, ato shtëpi të bukura e të bardha, të shpërndara në mënyrë shqiptare dhe ato minare elegante që nga larg duken sikur duan të lançohen lart mes atij pylli të dendur portokallesh, ullinjsh e limonash, i ofrojnë udhëtarit një nga pamjet më të bukura. Pak më larg këtij qyteti, për herë të parë shikonim disa gra turke që ktheheshin menjëherë për t’u fshehur nga sytë tanë. Nga ora gjashtë mbërritëm në Raveni, një qytezë kristiane e varfër, e futur në një grykë të errët në male tepër të lartë dhe me një pamje të egër. Aty duhej të kalonim natën. Më 25 Mars, ne filluam të ecnim anash Tiamis-it, rrjedha me dredha e të cilit zbukuronte dhe bënte pjellore luginat e Thesprotisë së lashtë. Vapa tashmë ishte e madhe. Në mes të ditës u ndalëm për t’u çlodhur pak dhe për të marrë një mëngjes të lehtë nën hijen e një grupi pemësh të mbjella në bregun e majtë të lumit. Freskia e atij vendi dhe qetësia që e rrethonte, bukuria e pamjeve që kishim para syve dhe ideja e gjithë atyre vendeve që duhej të përshkonim, gjithçka më fuste në një gjendje të ëmbël e ëndërronjëse, ku shpirti ndihet i lumtur. Duke dalë nga ai pyll i bukur, ne kaluam para një shapele rustike sipër së cilës dukej Shën Virgjëresha e pikturuar në një afresk….”.
Kështu, pas dyzet minutash, ne iu afruam zonës së Filatit dhe ja ku na u shfaq një pyll i vogël me pisha majë një kodrine të vogël, ku rruga i vinte rrotull për të të çuar pastaj drejt qytetit të vjetër që dukej në sfond.
Para se të nisesha në Filat, i kërkova nënës time të më përshkruante pak shtëpinë e tyre, që të mund ta gjeja më lehtë. Ajo mendoi një çast dhe shpejt humbi në botën e kujtimeve, duke harruar të më fliste, sikur të ishte ndarë në atë çast nga bota që jetonte. Vite të largëta, fëmijëri, sa e dhembshme aq dhe e ngrohtë e njerëzore… “Shtëpia ku lindëm ne, – më tregonte ajo, – ishte një shtëpi me dy kate ; kati i parë kishte tre bodrume dhe një dhomë, e cila përdorej për zahiretë e dimrit si grurë, misër, djathë, etj, sepse kohë më parë ne ishim të pasur. Shtëpia jonë, me një portë të madhe druri në formë harku, të lyer në vishnje si jashtë dhe brenda, ishte një nga më të bukurat e Filatit… Ne si familje kishim tre dhoma dhe një kuzhinë. Dhoma e madhe e pritjes quhej «shaneshin», dhomën tjetër e quanim «bashodë», ndërsa e treta quhej «odaçik», sepse shërbente si dhomë zjarri ku qëndronim në dimër dhe ku kishte dy furra pjekjeje. E gjithë shtëpia, me përjashtim të mureve, ishte prej druri. Tavanet, dritaret, dollapët, të gjitha ishin të gdhendura me plot ornamente në ngjyrë vishnje dhe kur vinin mysafirë, të gjithë na e pëlqenin. Para shtëpisë kishim një kopsht pa mur ku nuk mbillej gjë, ndërsa prapa shtëpisë, kopështi i vogël ishte i rrethuar me mur dhe kishte një derë. Ishte i mbjellë me fiq. Njërin prej tyre, atë të madhin e quanim «bushat», tjetrin «perdhikul». Shega bënte shegë të mëdha dhe të ëmbla, ndërsa hardhija ishte një tajgë kokërmadhe që zgjatej mbi trarë druri dhe me të merrej shumë babai. Në kopsht, babai kishte mbjellë dhe disa rrënjë trëndafili. Diku, në një qoshe ishin mbjellë manushaqe dhe anash mureve lulëzonin argjinaret. Në mes të kopshtit nëna mbillte spinaq, sallatë, hudhra, qepë dhe erëza, si dhjoz dhe «maqinodhis», siç e quanim ne. Pullazi i shtëpisë ishte i njëjtë me familjen e Tahir Demit dhe nënat tona duheshin shumë. Madje bashkë dilnin gjithnjë nëpër Filat. Afër nesh ishin dhe shtëpia e vëllezërve të nënës, e Taipit, Shabanit dhe motrës së saj, Shabos. Pusin e kishim të përbashkët dhe atje mbushnim ujë të gjithë. Dasmat dhe festat e bajramit na mblidhnin të gjithëve. Më pëlqenin shumë nuset dhe sa merrja vesh për ndonjë dasëm të re vrapoja të shihja se ç’bëhej. Ritet e asaj kohe ishin të çuditshme: Ditën e premte, pasi lahej e parfumosej, nusen e vishnin me çitjane dhe me një bluzë të bukur me jelek, të qëndisur me ngjyrë kadife dhe në ar. Po të premten vinin shoqet e saj dhe të afërmit. Të shtunën ishte rradha e të ftuarve, që fillonin të zbarkonin që në mëngjes. Nusja vishej me fustanin që i kishin bërë prindërit, zakonisht në ngjyrë rozë, bojë qielli ose bojë uthulle, ndërsa në kokë hidhte një shami mëndafshi. Nuset bëheshin me të kuq vetëm në faqe dhe jo në buzë. Të shtunën në darkë vinin krushkat me peshqeshet për nusen, ku sillnin dhe kënanë me të cilën e lyenin. Prindërit e porosisnin nusen që t’i mbyllte grushtat fort e të qante nën duvak dhe grushtat t’ia hapnin me vështirësi kunatat. Zakonisht vinte një cigane që quhej «dado», me të cilën komunikonte nusja. Të dielën pasdite vinin krushqit me kuaj. E merrnin nusen, të cilën deri te pragu e shoqëronte i vëllai ose djali i xhaxhait. Hipur në kalë ajo shkonte më së fundi në shtëpinë e dhëndrit…”
Një tjetër ditë, duke folur me nënën për Filatin, ajo më tregoi dhe një episod të denjë për një sekuencë filmi. Po, atëherë ishte ftohtë, dimër, binte borë… Kishte qenë një dimër i egër kur ajo ndiqte nënën e saj, Nazon, për të mbledhur dru në pyll. Ishin ngarkuar me dru dhe po ktheheshin. “Më kujtohet si tani, – më tregonte në Tiranë nëna ime. – Atë ditë frynte erë. E vogël, pesë vjeçare, ndiqja nënën time të ngarkuar me kërcunjtë e drurëve që kishim mbledhur në pyll… Ajo mezi çante dëborën. Një çast u ul të shlodhej. Bora binte. Por kur deshi të ngrihej, nuk arrinte dot. Unë e shikoja me dhembje dhe fillova të qaja. Ajo u përpoq disa herë dhe së fundi u ngrit. Zemra më rrahu fort. U gëzova dhe vazhdova ta ndjek nga pas…“ Ky kujtim i kishte mbetur i pashqitur.
Para disa kohësh, duke studiuar dokumente e libra historikë për librin tim Bujtës të largët mbi udhëtarët francezë gjatë shekullit XIX në Shqipëri, kisha gjetur mjaft përshkrime interesante për Filatin. Një prej tyre ishte libri i anglezit Sir Henry Holland, Udhëtim në ishujt e detit Jon dhe në Shqipëri, apo përshkrimet e mrekullueshme të konsullit francez François Pouqueville mbi Çamërinë dhe gratë çame, bukuria e të cilave dhe veshjet plot shije e kishin mrekulluar. Dematët njiheshin si një nga familjet më me emër të Çamërisë dhe kjo që në kohëra të hershme. Që më 1804, Martin Leake shkruante se “Ibrahim Demi është udhëheqësi kryesor i krahinës, i cili mund të nxjerrë në fushë të betejës gjer në 3000 luftëtarë. Filati është qyteti kryesor i Parakalamatit dhe ka mbetur i pavarur“. Po kështu, më 4 Qershor 1850, konsulli austro-hungarez që ishte në Korfuz, shkruante se “një nga krerët shqiptarë me influencë të madhe është Xhafer Demi, jeta e të cilit është në rrezik nga guvernatori i Janinës, Ismail Pasha, pashallaku i të cilit shtrihej gjer në kufijtë e Greqisë. Xhafer Demi është bashkuar me kryengritësit shqiptarë me përkrahjen e lordit anglez, të cilin e ka mik. Ky shef shqiptar është pritur në Korfuz në mënyrë shumë miqësore“. Askush nga udhëtarët e huaj, historianë, gjeografë, etnografë, kartografë, arkeologë, etj, nuk e lidhi historinë e Çamërisë me Greqinë, por fliste për Epirin e Shqipërisë.
Mehmet Demi, i afërt i familjes së Ali Demit, i cili ishte takuar shumë herë me të në Tiranë gjatë pushtimit fashist dhe kishte mbështetur luftën partizane, ishte martuar me një greke të bukur që quhej Garifiala. I kisha njohur ata meqë gjyshja ime banonte në një ndërtesë tjetër përballë tyre, ku i ndante vetëm bulevardi “Stalin”, siç quhej atëherë. Dritaret e tyre shikonin njëra-tjetrën dhe shpesh herë, kur gjyshja hapte dritaren në mëngjes përshëndeste me dorë Garifiala-në. Edhe ajo e përshëndeste me dashuri nga ana tjetër. Ishte një një grua e mrekullueshme, e cila e ndoqi burrin e saj në luftë dhe pikërisht në luftë lindi dhe vajzën e saj të cilën e quajtën Shpresa. Ishte shpresa e lirisë por dhe shpresa e Çamërisë. Por me mbylljen e kufijve, Garifiala-ja mbeti pa u kthyer në Greqi. Për 40 vjet rresht shpresonte të shihte një ditë familjen e saj në Athinë. Ajo mendonte gjithnjë për njerëzit e saj në lagjen Kifisia që banonin mbi një dyqan kapelerie që ishte e tyrja. Nazoja, nga ana e saj, mendonte gjithnjë për Filatin, shtëpinë e saj, që shpesh e shikonte në gjumë. Dy gra që fati i kishte ndarë nga vendlindjet e tyre. “Përshëndetje nënë Nazo!… “Jasu Garifiala!… ia kthente gjyshja ime nga dritarja, duke mbajtur në gishtërinj gjithnjë gjethe borziloku.
Mehmeti dhe Garifiala kishin patur një histori të bukur dashurie. Mehmeti kishte shkuar në Athinë të bënte shkollë e të punonte. I bukur dhe mjaft i zgjuar, ai e kishte njohur atë në Kifisia dhe shpejt ishin dashuruar. Mehmeti nuk i kishte thënë se ishte çam, por vetëm se vinte nga Epiri. Kështu, me një emër ortodoks, Kristo, hyri në familje dhe pas fejesës ata do të martoheshin, por pikërisht atëherë ai i kishte thënë asaj emrin e tij të vërtetë. Ah, një musliman me një ortodokse!… Por dashuria triumfoi mbi të gjitha barrierat që mund të shfaqeshin. Kështu ai e mori Garifialanë në Çamëri e më pas në Shqipëri, në Tiranë. As Mehmeti dhe as Garifialaja nuk e besonin se kufijtë do të mbylleshin dhe ajo do të ndahej për së gjalli nga familja e saj. Mbaj mend atë natë, kur Garifialaja dhe Mehmeti martonin Shpresën, vajzën e tyre të vetme. E kishin shpresuar e ëndërruar shumë atë bashkim popujsh, pra dhe e kishin quajtur kështu bijën e tyre. Atë mbrëmje të gëzuar vjeshte, gjyshja më kishte marrë me vete në dasmën e Shpresës. Isha një djalosh dhjetvjeçar dhe nuk di si, atë mbrëmje që gëlonte nga njerëzia dhe zhurmonte nga hareja dhe këngët, u gjenda në një kthinë ku ishin vënë damixhanët e verës dhe rakisë. E unë kisha filluar të pija pa e kuptuar dehjen. Veç mbaj mend që kur dola nga kthina isha drejtuar nga tavolina e çiftit dhe me ngulm kërkoja që të ata të putheshin në sytë e botës. Njerëzia u shkri në gaz dhe në korr kërkoi që çifti të puthej. Kjo ishte një nga netët e rralla që shihja Garifialanë, aq të gëzuar. Mehmeti vdiq përpara se të hapeshin kufijtë, por Garifialaja arriti ta shikonte Greqinë dhe njerëzit e saj. Pastaj kishte vdekur në paqe. Dukej se shekulli XX për grekët e shqiptarët ishte shekulli i ndarjes, i luftrave, urrejtjeve e njëkohësisht i dashurisë. Oh, ç’shekull!…
Tani që shkruaj më shfaqet Meropi, fqinja ime e bukur e delikate, me ato flokët gjithë onde, që dilte në ballkon dhe i thërriste bijës së saj, Vandës, që të shkonte të hante drekë. I fliste greqisht dhe vajza i përgjigjej po greqisht… Më dukej gjuhë e bukur. Meropi ishte vajza e një tregëtari grek nga Izmiri, që kishte ardhur në vitet 30 në Shqipëri për të bërë tregti dhe lufta e zuri në Tiranë. Por jo vetëm lufta, sepse kufijtë u mbyllën dhe Meropi mbeti dhe u dashurua me një djalosh nga Narta që kishte studiuar për mjeksi në Athinë dhe kishte qenë i lidhur me lëvizjen çlirimtare, një revolucionar i vërtetë, por që më vonë, pas luftës, ia ktheu shpinën ideologjisë dhe iu përkushtua profesionit të tij. Vetëm vonë, shumë vonë, Meropi do ta shikonte Greqinë.
Historitë e grekëve në Shqipëri janë të shumta dhe secili nga ne ka kujtime mbi ta. Vështroj disa fotografi të vjetra të një fqinje, mikes sonë, kur unë isha i dashuruar. Ishte Eleni Jani në monokrom, ku koha në fotografi çuditërisht nuk ishte zbehur, por vinte ngarkuar me peshën e nostalgjisë. Dhe jo vetëm kaq. Ishte jeta njerëzore, sa efemere aq dhe e ëmbël, me një dëshirë për ta rijetuar sërrish.
Më kujtohet si tani kur shkuam në një nga varrezat e Athinës dyzetë ditë pas vdekjes së saj, kur ajo tashmë i kishte mbyllur sytë dhe flinte nën dhé. Kishte shumë diell. Dhe ne kishim shumë mall. Flinte apo ndoshta dëgjonte këngën e priftit rrethuar nga shenjtët. Pastaj ngjitëm rrugën për në banesën e saj të fundit. Ishte shtrirë. Mbuluar me lule. Lule dhe sytë tanë të lagësht nga një shi i nxehtë dashurie nga ato mijë përqafime të dikurshme që i ndjenim ende, fjalët, të qeshurat e saj. Eleni kishte shkuar të flinte, me një plagë të freskët, majtas, nën gji, në ngjyrë prushi, e sytë e shuar të djalit të saj, me një plagë ku gjaku ende s’ishte mpiksur. Iku dhe me një plagë të vjetër, të mpiksur, të vjetër sa bota e saj, fshehur djathtas, po nën gji. Ishte ajo ç’kishte mbetur nga Nuli, i dashuri i saj përmetar. Po, Eleni flinte, kishte ikur duke fikur papritmas dritën e saj… të gjithë qirinjtë. Por çuditërisht drita kishte mbetur, si në një magji. Fytyra e saj kishte mbetur në ajër, në dritë, në një dritë të bardhë.
Një vit më parë ishim në Evia. Sytë tanë përpinin detin dhe unë e pyesja Elenin për prindërit e saj, mërgimtarë greko-përmetarë, ngulur prej kohësh në Izmir dhe dëbuar pastaj nga turqit. Folëm për fëmijërinë e saj në rrugët e Athinës përvëluar nën diell… Eleni nuk i kishte harruar fytyrat e prindërve të saj. Dhe ndoshta i kërkonte gjithnjë, nëpër gjumë.
Eleni e donte jetën, shumë, gjer në fund. Ripashë fotot e saj dhe imagjinova ditët e saj të dashurisë, rendjen e gëzuar me biçikletë rrugëve të Tiranës, shëtitjet me kompozitorin e ri Teodoraqis dhe vëllain e saj, në bulevardin bosh para hotel “Dajtit” atë vit të parë të çlirimit të Tiranës më 1945, duke e matur me hapa atë bulevard të çuditshëm dhe aq të madh… Flisnin për luftën, lirinë dhe çdo të bënin më pas: “Eleni, do të mbyllen kufijtë. Kohë lufte!” … Edhe pse lufta kishte mbaruar. Vëllai i shkoi bashkë me shokët e tij grekë dhe ajo mbeti e drithëruar në erë, në lot. Ishte e dashuruar me një përmetar të bukur. Dhe dashuria s’di t’i njohë kufijtë. “Mbase shpejt kufijtë do të rihapen” – thoshte ajo. Por kufijtë u mbyllën. Porta hekuri e urrejtje. Kaloi një vit, dy, tre, me dhembjen e mos-takimit me prindërit… një mungesë kaq e gjatë, 25 vjet me bisedat nën zë për “ata andej”, oh ç’kohë!… atje, nën dritaren e vogël të kuzhinës që ishte në nivelin e tokës dhe pusin në oborr ku lante rrobat… po, po, imagjinoj rendjet e saj e lumturuar me Nulin, si në një tablo të Chagall, mbi qytet. Shpirtra që endeshin. Por pak, fare pak kohë se dhe Nuli shkoi, mbylli sytë… sa e shkurtër kjo dashuri! Dhe ajo përpiqej ta zgjaste këtë kohë veç në ëndërr. Eleni e lumtur veç në ëndërr, si kënga e “zotit Antoni” të Haxhidhakis… Dhe më së fundi, vonë, shumë vonë, ajo i pa vëllezërit… por nëna dhe babai kishin vdekur… rinjohje si në kohën e baladave, Garentina dhe Kostandini!
Eleni na i la imazhet e jetës së saj. Nga gjithçka e gjallë, ajo që mbetet janë imazhet. Imazhet dhe kujtesa. Nuk ka rëndësi se ku është sot ajo. Imazhet s’kanë moshë. As dashuria nuk ka moshë në këtë botë efemere. Eleni është një histori e gjatë dashurie. A nuk kisha shkruar se jeta e saj është një roman… i shkruar mbi kalldrëmin e asaj rruge që mbyllej në fund me shtëpinë e saj… oborri, ai pus i vjetër, ato pak shkallë dhe ajo piano e vjetër në të majtë ku e bija luante Mozart… Eleni e donte muzikën, dhe në ëndërr shikonte vajzën mbi piano. Shpesh unë doja të zbrisja poshtë. Poshtë ku qëndronte bleta e asaj shtëpie që ndriste gjithçka, tek ajo kuzhinë që ngjizte dashuri.
Po, një jetë, një dashuri në dritë rrufeje. Trisht në ditë eklipsi… me tri fëmijë që i vinte në gjumë duke pritur agun e zgjuar sesi do të bënte e vetme, larg familjes së saj. Por nëna si Eleni, dinte ta bënte jetën e saj. Ashtu me virtytin e krenarisë, duke ecur me shtatin e dredhur dhe hijeshinë e një gruaje fisnike dhe të bukur. Gjithnjë duke falur dashuri. Dhe duke marrë gjithashtu. Edhe kur shiste bukën e ngrohtë në rrugën e Durrësit të Tiranës. Të gjithë e mbajnë mend atë fytyrë ovale si të pikturuar nga një Modigliani… Porta e Elenit ishte gjithnjë e hapur. Dhe unë e shkelja atë prag plot dashuri. E doja atë grua dhe e pushtoja fort, madje e pyesja për dashuritë e saj të rinisë. Por ajo qeshte, qeshte me mua, donte të lozte…
Për herë të parë Greqinë e kam shkelur realisht në vitin 1985, kur isha kineast dhe kur do të shkoja bashkë me një drejtues të Ministrisë së Kulturës për të prezantuar kinematografinë shqiptare në Festivalin e Filmit Ballkanik në Volos. Ky festival kishte pak vite që kishte filluar të organizohej dhe Shqipëria merrte pjesë për herë të parë me disa filma të metrazhit të gjatë. Volos ishte një qytet i thjeshtë buzë detit, por vajtja atje na dha rast të shikonim rrugës manastiret e mrekullueshme në Meteora-s ku dhe u ngjitëm me disa litarë, apo malin e bukur të Volos që ishte kthyer në një vend mjaft turistik. Aty banonte dhe kritiku i filmit Nikos Kolovos, një njeri që do të na shoqëronte gjatë asaj jave dhe me të cilin do të ruaja një miqësi simpatike edhe më vonë. Madje ai erdhi për një vizitë në Shqipëri. Ishte një mik i afërt i Teo Anxhelopulosit, dhe meqë e dinte që mua më pëqente ky regjisor, më dërgonte vazhdimisht libra rreth filmave të tij. Më vonë, në Paris, ishte ai që më njoftoi dhe për vdekjen e papritur të Anxhelopulosit, në mënyrë aksidentale, vdekjen e autorit të shquar ballkanas, i cili e kishte trajtuar me mjaft humanizëm dhe temën e emigracionit shqiptar në Greqi në Vështrimi i Uliksit apo Përjetësi dhe një ditë, film ky me një fëmijë shqiptar, një refugjat të mbetur jetim rrugëve të Athinës. Padyshim, vdekja e tij (ai punonte vazhdimisht me operatorin Jorgo Arvanitis) ishte një humbje për kinematografinë ballkanike dhe atë europiane e botërore.
Më vonë do të shkoja shpesh në Greqi, së pari në Lemnos për të parë gjurmët pallazgjike e më pas në Hidra e Specaj, ku do të rikthehesha disa herë me radhë dhe sa herë shkoja, zbuloja diçka të re në epoka të ndryshme të këtij vendi me shumë histori, veçanërisht antike, çka më kujtonte një shkrim të Kazanzaqit për historinë greke dhe Greqinë: «Fytyra e Greqisë, – shkruante ai, – i ngjan një palimpsesti në të cilin mund të gjesh dymbëdhjetë mbishkrime të ndryshme: sipër është ai bashkëkohor, pastaj më poshtë, ai i Revolucionit të 1821, ai i sundimit turk, i pushtimit frank, më thellë i Bizantit, i Romës, i Epokës Helenistike, akoma më thellë ai i Mesjetës Dorike, i Mikenës, i Egjeut, i Epokës së Gurit. A mund të shkelësh nëpër Greqi pa të kapur ankthi? Në fakt, ti gjendesh para një varri të thellë, prej dymbëdhjetë katesh, nga ku ngrihen zëra që të flasin. Cilin të zgjedhësh? Çdo zë është një shpirt, që kërkon të gjejë trupin e vet, dhe zemra jote tronditet pa guxuar të vendosë. Për një grek, udhëtimi nëpër Greqi është një torturë joshëse dhe sfilitëse… Ndërsa për një të huaj, pelegrinazhi në Greqi bëhet pa këtë sfilitje të madhe shpirtërore. Shpirti i tij, larg lidhjeve sentimentale gjen padyshim thelbin e këtij vendi, ndërkohë që për një grek ky udhëtim komplikohet nga shumë kujtime dhe krahasime të dhimbshme…»
Rrugëve të Athinës
Kur zbarkoja për herë të parë në Athinë, qyteti më dukej i paqtë dhe i qetë, pa zhurmën e tmerrshme të makinave e motorrave që shkonin nga të katër anët, pa respektuar rregullat e qarkullimit. Por herën e dytë, dymbëdhjetë vjet më vonë, Athina zhytej në një re pluhuri. Kazanët e plehrave prej gize bënin një zhurmë të tmerrshme që në orën pesë të mëngjesit. E megjithatë unë e përpija nga kureshtja atë qytet. Shkoja në Manastiraqi, në lagjen «Plaka», rrotull Akropolit e në lagjet buzët detit deri në Piré. Pikërisht kur shumë vite më parë lexoja librin e Orjana Fallaci-it Un uomo“ (Një burrë), interesi im për Greqinë ishte shumë i madh. Historia e dashurisë së gazetares italiane që vinte t’i bënte një intervistë anarkistit dhe anti-monarkistit Alekos Panagulis-it, ditën e lirimit të tij nga burgu, ishte e jashtëzakonshme. Atë natë, pas intervistës, kur Orjana donte të largohej për në hotel, Panagulis-i e kishte mbajtur në shtëpi. Niste kështu historia e tyre e dashurisë… Ja pra, Greqia ka ende burra të mrekullueshëm mendova, të cilët luftojnë për dinjitetin e vetvetes dhe të kombit. Por pas Panagulis-it, filmi «Z» («Zitos» apo «Ai është gjallë» po ta shqipërojmë në shqip) që kisha parë në Kinostudio, më kishte lënë gjithashtu mbresa të pashlyeshme. Ja pse kur zbarkova në Athinë, u vërtita menjëherë rreth «Politeknika »-s, universitetit të famshëm, që në kohën e puçit ushtarak të kolonelëve, pra Diktaturës Ushtarake të kolonelëve, kishte qenë një nga vatrat e revoltave kundër dhunës. Imazhet e atij filmi të regjisorit Kosta Gavras, biri i një emigranti grek të ikur pas luftës në Bashkimin Sovjetik, më kanë mbetur të pashlyera, jo vetëm për mishërimin artistik, por dhe për realizmin e madh të asaj kohe të trishtë të Greqisë që përfundoi me kthimin dhe ardhjen në pushtet të Andrea Papandreut apo të intelektualëve me emër si Teodorakis, Melina Merkuri e shumë figura të Greqisë që ishin të detyruar të emigronin nëpër Europë. Duke vizituar «Politeknika»-n, duke rikujtuar ato imazhe të filmit me imazhet e revoltave, si pasojë e vrasjes së deputetit socialist Lambrakis, nuk e dija se autorin e atij romani historik shkrimtarin Vasilis Vasilikos do ta takoja në Paris, në netët simpatike në shtëpinë e Liria Begejes, bashkë me Jusuf Vrionin.
Kështu udhëtimet në Greqi u bënë të zakonshme, por gjithnjë me njohje të reja. Lexoja Kazanzaki-n, Elitis-in, Kavafi-in, takoja grekë, të vjetër e të rinj, shkoja në Egjina, me legjendën e saj dhe tempujt e Apollonit, Artemisës dhe Dionisit, gjithnjë festive në netët e verës dhe me shumë gjurmë të antikitetit helen, në Salaminë, Tripolica, takoja arvanitas të shumtë, pa e bërë pyetjen e famshme që bënte Kazanzaki në shënimet e tij për Greqinë: «…Pyetje të pamëshirshme ngrihen dhe fshikullojnë mendjen tonë. Si janë krijuar kaq mrekullira dhe ç’po bëjmë ne? Pse ka humbur raca? Si do të vazhdojmë sërish? Pyet, pyet sërish, përkulesh dhe vështron fizionomitë e gjalla që ndesh në rrugë, tendos veshin që të dëgjosh se ç’thonë, mban frymën që të kapësh një lëvizje, një mendim, një klithmë që të jep kurajë. Udhëtimi në Greqi kthehet në një kërkim të dhembshëm e të durueshëm, të shpresës. Ecën në Korinth, në Argos, në Olimpia, në Megalopoli, në Spartë, dhe një përgjegjësi e papritur rëndon në shpatullat e tua, rëndon në shpatullat e të gjithë grekëve që jetojnë rreth teje. Emrat kanë një fuqi mistike të pamposhtur, ai që lind në Greqi, do apo jo, merr përsipër përgjegjësi të madhe…» Por ndryshe nga përshtypjet dhe udhëtimet e Kazanzakit, udhëtimet e mia ishin të gëzuara dhe pasionante, pasi ne bënim udhëtime të ndryshme në kohë: ai pyeste për vitalitetin e grekëve, ndërsa unë kërkoja atë lidhje ekzistenciale që i kishte bashkuar prej shumë shekujsh shqiptarët dhe grekët.
Akropoli, ky tempull i historisë
Për një vizitor që vjen për herë të parë në Athinë, padyshim që interesi i parë është të shohë Parthenonin, atë ndërtesë të mrekullueshme të trashëguar nga gjenia e popullit antik grek, e ndërtuesve dhe artistëve të vetë. Më kujtohet gjithnjë ajo ngjitje e parë drejt atyre shkallëve që të çonin për në Akropol, nëpër ato gurë gjigandë gëlqerorë dhe të pasuruar nga mermerët e shumtë dhe statujat. Sigurisht, befasoheshe nga teatri antik i Dionisit, nga Odeoni i Herodit Atticus, nga shtyllat dhe mbetjet e tempujve të vjetër, nga Erektonion apo tempulli i “Athinasë Nike”, e mbi të gjitha nga ai tempull gjigand që dominonte gjithçka, Akropoli, i cili fatmirësisht qëndroi në këmbë edhe pse u grabit, u coptua, u bombardua, por sidoqoftë, më në fund i qëndroi të gjitha erërave të kohës. Kur arrin në pikën e lartë, në Parthenon, afërsia me gjeninë është e drejtërdrejtë, pasi gjithçka që është në muzeun brenda, është një histori e madhe. Aty mëson legjendën e famshme të Erektionion-it që shumë studiues e shohin si rrjedhojë e një tentative përdhunimi të Athinasë nga perëndia Hefaisto. Por meqë sperma e hyjnisë, i kishte rënë Athinasë mbi kofshë, ajo e mori duke e hedhur tej. Kjo gjë e bëri tokën pjellore. Kështu lindi Erektionion-i, për të cilin do të ngrihej një tempull i madh që e shohim dhe në gravurat perëndimore të shekujve XVIII-XIX.
Kur ecën në ato shtigje të vogla të Akropolit, në çdo hap ndesh historinë, pasi Akropoli ishte simbol më vete i një qytetërimi. Themelet janë të vjetra, që nga koha e mureve ciklopike e më pas në kohën “arkaike”. Pikërisht në Akropol ndodhën dhe ngjarjet e para në historinë e “cité”-së, kur u vendos demokracia athinase në vitet 480 para erës sonë. Pikërisht në këtë kohë filloi dhe Lufta e Dytë Perso-Greke apo lufta “medike”, kur ushtritë e Xerxes e rrethuan Akropolin, por meqë flota e tij u thye në Salaminë, ai u tërhoq drejt Platea-s (drejt Thivas) ku do të zhvillohej dhe ajo betejë tragjike që hyri në histori. Akropoli është padyshim një libër më vete historie, plot hyjni, sulme, rrethime, luftra, kulte, sakrifikime. Fidia dhe mjaft skulptorë të mëdhenj të asaj kohe, krijuan skulptura të mrekullueshme që pasuruan gjenialitetin e këtij vendi mitik.
Në fillim të shekullit XIX, udhëtarët europianë që erdhën të shikonin kryeqytetin antik të Greqisë së lashtë, ishin befasuar me shkatërrimin e madh të qytetit, i cili ishte rrënuar gradualisht. Muret rrethuese të kështjellës ishin rrënuar; tempujt, shumica kishin rënë dhe për më tepër pjesa e sipërme e Akropolit dhe streha e tij ishin zhdukur. Çfarë kishte ndodhur? Përse ishte shkatërruar ajo ndërtesë madhështore e gjigande, me gurë mermeri të gdhendur e plot figura hyjnish e heronjsh?… Në fakt, dëmtimin më të madh, Akropoli e kishte pësuar në kohën e gjeneralit venedikas Francesco Morosini…
Kur për herë të parë isha gjendur në shkallët dhe gurët ende të hedhur të Akropolit, nuk e kisha lexuar kronikën e vjetër që fliste për bombardimin e venecianit Morosini. Në fakt, jezuitët kishin ardhur këtu që në vitin 1645 dhe ishin vendosur poshtë këmbëve të Akropolit. Vite më pas, një jezuit i quajtur At Babin (Jacques Paul Babin) i «Conferie de Jesus» kishte ardhur në Athinë, dhe pas takimeve me konsullin francez, marsejasin Castenier dhe konsullin Giraud (që përfaqësonte Anglinë edhe pse ishte francez) kishte vizituar Akropolin dhe në librin e tij me mbresat e këtij udhëtimi shkruante dhe për një histori të çuditshme që kishte ndodhur pikërisht në Akropol. “Në muajin Tetor 1674, – shkruante ai në Relacion i gjendjes aktuale të qytetit të Athinës, – një grua turke lindi në kështjellën e Athinës një përbindësh që e kishte patur në bark që prej nëntë muajsh. Kur e lindi, sapo bebja ra në tokë zuri të ecte, të klithë, të mërmërisë ca fjalë, që u afroheshin lehjeve të qenve. Kishte veshë si të lepurit dhe turinj si të një luani. Këmbët i kishte si të një fëmije të rritur dhe duart si duar grifoni. Vojvoda dhe kadiu, pra guvernatori dhe gjykatësi i qytetit, tre ditë pas lindjes shkuan ta shikonin dhe vendosën që të hapej një gropë dhe të groposej e pastaj të mbulohej me gurë. Zoti Fouchon, kirurgu francez që atë kohë ishte në Athinë, i kishte lutur ata që ta ballsamoste dhe trupin e atij përbindëshi ta çonte në Francë, por ata refuzuan, pasi e quanin atë krijesë si një pjellë të djallit që nuk duhej ruajtur në kujtesë, madje as nuk i duhej afruar gropës ku ishte groposur…»
Në shekullin XVII, ishte konsulli tjetër francez Jean Giraud që duke përshkruar jetën e Athinës më 1674, në «Relation de l’Attique», ndër të tjera për shqiptarët e qytetit antik, shkruante: «Lidhur me shqiptarët, ata janë të paktë brenda qytetit, por të shumtë në rrethinat e Athinës. Gjithë fshatrat janë të banuara nga shqiptarët, të cilët kanë ardhur prej kohësh nga Shqipëria. Ata janë të fuqishëm dhe gazmorë, pavarësisht se ushqehen shumë keq, duke jetuar me bukë e me ujë, me djath, prodhime qumështi e ullinj e që rrallë pijnë verë, ku brenda një muaji veç një herë hanë mish. Janë në një mjerim të skajshëm dhe kohë më kohë në burgje, pasi s’kanë para të paguajnë haraçin. Por edhe pse kaq të mjerë, rrallë ndonjë prej tyre bëhet turk, pasi janë më të rreptë përsa i përket fesë edhe pse devotshmëria e tyre qëndron në atë që për karrem të bëjnë veç kryqin disa herë pa lutje të tjera. Madje shumica e tyre nuk dinë as «pater noster». Në Pashkë ata bëjnë “komunionin”, por shumica e tyre e bëjnë këtë pa u rrëfyer te prifti asnjëherë. Pranojnë më mirë të betohen për ungjill sesa të ç’kishërohen. Hajdutët endacakë, si këtu dhe në Moré, janë të gjithë shqiptarë. Si armë kanë një lloj hallebarde dhe hejben dinë ta hedhin mrekullisht. Dijnë të qëndrojnë në pozicione të favorshme ku katër prej tyre mund të kapin dhjetë të tjerë. Ka njëzet vjet që dy shqiptarë të quajtur Buzhali dhe Llambro ngritën krye në këto rrethina me njëqind e njëzet të tjerë dhe gjatë 5-6 muajve i mbajtën të rrethuar athinasit, të cilët s’dilnin dot prej qytetit dhe as të shkonin jashtë, në kopshtet e tyre. Të gjithë turqit që u binin në dorë ata u prisnin kokat, ndërsa grekët vetëm i plaçkisnin. Më së fundi, turqit e grekët e Athinës dolën nga qyteti me nja 700 luftëtarë për të rrethuar shqiptarët, por ata u mbrojtën aq fort sa ditën të tërhiqen drejt malit të Telo Vuni-it ku filluan të bëjnë dredha duke luftuar me aq furi, sa shumë prej turqve e grekëve u plagosën dhe të tjerët më së fundi u kthyen në qytet. Ditë më pas, kur u lajmëruan se në Tebë e në Negroponte po përgatiteshin të vinin t’i rrethonin, ata dërguan një barkë në Zea ku ishin anijet venedikase, të cilët erdhën e i morën të gjithë, ata dhe bagëtinë e tyre. Të ashtuquajturit Buzhali dhe Llambro bënë mrekullira në ushtrinë veneciane. Ata u bënë komandantë dhe sot e kësaj dite janë në shërbim të Republikës dhe me kushte të mira. Thuhet se midis Moresë, Athinës, Tebës e Negropontes, gjenden 60.000 shqiptarë, të gjithë të lindur në halle, por të mirë në rast nevoje. Ata ecin shumë shpejt, çka dhe lloji i veshjes së tyre i ndihmon për këtë. Si veshje kanë një këmishë dhe një jelek të ngushtë, mëngët e të cilit shkojnë gjer në bërryla; kanë çorape të gjata si pantallona të ngushta dhe këmishën e mbajnë jashtë. Jelekët i kanë në ngjyrë të bardhë, me një lloj cohe të bardhë që kushton shumë lirë dhe mbajnë një kapele po të bardhë. Kanë një kordon që u kalon poshtë mjekrës, çka e mban kapelen pas kokës, e cila duke qenë e vogël mund të bjerë në çdo çast. Ata që janë disi në gjendje kanë një lloj petku me mëngë të gjera që u varen e u shkon deri në gjunjë. Gratë kanë veshje me të njëjtën cohë që u shkon gjer në fund të këmbëve. Kur shqiptarët bëjnë dasëm, festa e tyre bëhet gjatë tetë ditëve me tambura e fyej dhe kur marrin nusen në shtëpi, e marrin mbi kalë, të mbuluar me një shami fare të çelët. Kur vajza martohet, të gjithë shqiptarët shkojnë e puthin në ballë, edhe pse ajo është e mbuluar nga vello dhe në një pjatë i hedhin disa monedha…“
Një tjetër informacion interesant për shqiptarët e Greqisë në këto kohë janë dhe shënimet e udhëtarit francez La Guilletière (Georges Guillet de Saint-Georges (1624-1705), i cili kishte përshkuar Greqinë dhe ishujt e saj në vitin 1669. Në fakt, ai ishte një aktor i komedisë franceze dhe një erudit i njohur në botën parisiane, por që i pëlqente shumë të udhëtonte. Në shënimet e tij, ai do të konstatonte dhe vendbanimet shqiptare në rrethinat e Atikës, nëpër brigjet, në Tebë, etj, duke theksuar se shqiptarët e manjotët i kanë bërë një luftë të ashpër pushtuesve osmanë. Pasi udhëton nga Zante në Patra, More, Korinth, Athinë e më pas drejt Livadhjasë dhe Tebës, në Thivan e sotme, ai shkruan për «fshatin Vllaki, siç e quajnë shqiptarët», me 30-40 shtëpi, pranë muranave antike. Madje gjatë udhëtimeve të tij ai kishte asistuar dhe në vajet që i bëheshin një shqiptari të vdekur, për çka impresionohet nga mënyra sesi njerëzit shkulnin flokët nga dhembja dhe ku i vdekuri, i shtrirë para kasolles, në një krah kishte pushkën dhe në tjetrën krrabën e tij të bariut. Më pas, në botimin e mbresave të tij në librin Udhëtim në Dalmaci, Greqi dhe Orient, ai shkruante: «Nga turqit e grekët, këta shqiptarë quhen arvanitë ose «albanais». Janë të ardhur nga kufijtë perëndimore të Maqedonisë dhe një pjesë nga Epiri, nga malet e Himarës. Janë trima, të vendosur, të palodhur dhe buzë detit merren me peshkim. Ndjekin fenë ortodokse të grekëve. Na kishin folur me aq frikë për arvanitasit sa ne thamë se do të na suleshin me furi. Në kasollen e parë që pikëtakuam, i zoti i shtëpisë sapo kishte vdekur. Pas përshëndetjes na pritën me mirësi. Njëri nga ata na futi në kasolle. Vendi ishte i hapur e i pastër, sepse bagëtia ishin në fusha. Në këto vende, njerëz e kafshë flenë në të njëjtin vend. Drekën e hëngrëm aty me qumësht e djathë, disa ëmbëlsira, mjaltë e bajame. Miku ynë ishte bukëpjekësi i fshatit Horion. Fëmijët erdhën në grup të këndonin. Kasollja u rrethua nga njerëzit në atë skenë ceremoniali mortor. I vdekuri ishte vendosur mbi çarçaf, tek porta e kasolles. E veja e tij lëshonte klithma që më shumë të frikësonin se sa të krijonin keqardhje. Flokët i kishte të hapura mbi supe. Thirrjeve të saj, me intervale i bashkoheshin dhe ato të shoqeve të saj, deri sa plaka të rifillonte nga e para. Burrat i afroheshin trupit, njëri pas tjetrit, sipas rangut, dhe i flisnin të vdekurit për t’i treguar hidhërimin për vdekjen e tij. Po ju them se po të mos e kisha parë me sytë e mi nuk do ta kisha besuar një skenë të tillë:
– Përse vdiqe kaq shpejt?
– Ti ishte tmerri i gjithë botës, – shtoi një tjetër. – A nuk e mendoje se dhe duke vdekur, armiqtë e tu do të kënaqeshin dhe s’do kishin më frikë për bagëtitë e tyre?
Një tjetër që u afrua t’i fliste kufomës, shtoi:
– Meqë ti vdiqe, ja ç’duhet bërë. Thuaj Shën Pjetrit që të të hapë portën e Parajsës që ti të mund të shohësh sesi do të marrim hak ndaj egërsirave osmane që na keqtrajtojnë…
Pastaj ne vështruam trupin e tij kur e futën në dhé…“
Shqiptarët, për të cilët shkruhet në këto kronika të shekullit XVII-XVIII do të shtoheshin më pas në numër, në shekullin XVIII-XIX. Në disa letra dërguar në këtë kohë, të cilat ruhen në departamentin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Kombëtare të Francës, në Paris, konsulli Fauvel na jep një tablo të panjohur më parë nga studiuesit tanë. «Nuk ka më Athinas në qytet, – njoftonte ai Ministrinë e Jashtme franceze, – por dhe po të kishte, konsulli s’kishte ç’të bënte për ata. Shtëpitë janë djegur. Sot athinasit nuk janë më asgjë, por zotër janë të huajt, barbarët e maleve të Epirit. Ata janë shërbëtorë të devotshëm të despotit Gurra, që është prijësi aktual i tyre. Ndër 100 banorë mund të ketë ndoshta një athinas. Janë ilirianët, epirotasit, që nuk e flasin gjuhën greke, dhe unë vdiqa këtu duke përsëritur të njëjtën gjë se në Paris duan ripërtëritjen e Greqisë dhe besojnë në këtë. Edhe tregtarët grekë e latinë e thonë këtë me klithmë. Elita e fisnikërisë së Europës së Veriut vjen këtu në ndihmë të këtyre që pretendojnë se janë pasardhës të helenëve, duke u vrarë pa asnjë lloj rezultati, duke vdekur madje dhe urie. Nuk ka më komb në Athinë dhe ju s’mund ta mbroni konsullin tuaj. Ai nuk ju është më i nevojshëm për asgjë. Përse atëherë doni ta nisni përsëri në Athinë?…„
Në fakt, osmanët kishin sulmuar sërish Athinën dhe e kishin pushtuar, por muaj më vonë, shqiptarët i ishin sulur sërrish qytetit antik, kishin pushtuar kështjellën ushtarake lart pranë Akropolit dhe i kishin larguar që andej. Në fakt, konsulli i Francës në Smirnë të Turqisë, konti Alex Beaurepaire, i kishte shkruar Fauvel-it që ai të ikte nga Zéa ku ishte fshehur dhe të shkonte përsëri në Athinë, në postin e tij, por në letrën e 22 Shkurtit të vitit 1823, Fauvel-i i kthente përgjigje: «Jam i habitur zoti konsull që ju më këshilloni të kthehem në Athinë midis rebelëve. Po çfarë do të përfaqësoj atje dhe me kë do kem të bëj? Fshatarët që komandojnë atje, a njihen nga Franca? Ju më thoni se atje janë konsujt e tjerë, por ju duhet ta dini se ata janë disa lloj tregëtarësh që përfitojnë në kurriz të grekëve. Madje dhe orenditë e francezëve i kanë ata tashmë. Gjithçka është blerë dhe ndodhet tek ata me qëllim që më pas të shitet përsëri. Ata janë të pandershëm dhe e njollosin flamurin e tyre. Nuk besoj se ministri do më urdhërojë të kthehem atje. Edhe atij do t’i shkruaj të njëjtën gjë si ty. Nuk mund të ketë konsull tek rebelët, me të cilët qeveria jonë nuk ka asnjë lidhje. Kur qeveria greke të njihet, atëherë le të më dërgojnë me letra-kredenciale, ndryshe unë nuk shoh një mundësi tjetër…»
Në Prill qetësia e Athinës ishte prishur akoma më shumë. Më pas mijra fshatarë arvanitas përreth Athinës ishin bërë zotër të qytetit antik. Në Gusht të atij viti, Fauvel-i ishte ende në mërgim, i fshehur, kur mori vesh se në Paris ishte dekoruar me «Legjionin e Nderit».
Dihet që shqiptarët ishin vendosur në Greqi që në kohën bizantine, veçanërisht në Arta, Atikë dhe ishujt, siç e dokumenton dhe historiani gjerman Carl Hopff në gjenealogjitë e familjeve të mëdha shqiptare si Araniti, Matarango, Bua, Ljosha, Zenevishi, Jonima, Sguras, etj. Araniti-Komneno përmendet që më 1210, Sguro që më 1274; Jonima që më 1274; Matarango që më 1274; Bua Spatas, që në vitin 1304; Pjetër Ljosha si despot i Artës më 1358, Gjin Zenevishi që më 1304, etj, që ai kishte gjetur në kishat e vjetra greke dhe që i kishte botuar në librin e tij Kronikat greko-romane të pabotuara e pak të njohura që nisin që në vitet 1200 (botuar më 1873).
Nga botimet e Carl Hopff me shumë interes për Greqinë ishin vepra e shekullit XIII Historia e Negropontes e ndarë në katër pjesë që i shtohet historisë së Moresë, e përkthyer nga Marino Sanudo (Secreta fidelum crucis), Memorja e Gjon Muzakës; disa dokumente relative mbi Argosin dhe Nafplion; dorëshkrimi i Jani Koroneos (Jean Coronéos) nga Zante mbi “Mercurio Bua gestis”, ku flitej për origjinën e tyre si “zotër despotë të Artës, Angelosastro, Janina”, vepër kjo e botuar më pas e plotë nga Konstandin Sathas më 1867; Katalogu i guvernatorëve venecianë të Greqisë dhe ishujve grekë (këtu flitet dhe për bailët e kapitenët venecianë të Durrësit (1392-1500) si Marino Cocco, Paolo da Canale, një i quajtur Francesco, etj; Cronaca di Morea (princat e Moresë), etj.
Një nga monumentet në krah të Akropolit, që nuk ekziston më, ka qenë „Kulla Franke“ (La Tour Franque), e cila kishte parë të valëviteshin mbi të radhazi flamujt e frankëve, të burguinjonëve, fjorentinasve, të mbretit të Aragonës, të Serenisimës së Venedikut, të Turkut të Madh e më së fundi të Greqisë së lirë. Kulla ishte ndërtuar që në kohën kur zbritën frankët nga Kostandinopoja e pushtuar tashmë nga latinët, pra nga frankët e Francës që në dekadat e para të shekullit XIII. Dukët fjorentinas që u vendosën atje rreth 70 vjetëve, ndërtesën antike të Propylées e kishin kthyer në pallat banimi. Më së fundi, kulla për një kohë të gjatë nën pushtimin osman u përdor si depo baruti e më pas ishte kthyer në burg. Kur ajo u shemb, askush nuk u trishtua, përveç arkeologut Schliemann si dhe kukuvajkave të shumta që e kishin kthyer në strehë të tyre. Por më vonë, grekët do të pendoheshin për shkatërrimin e asaj toreje 24 metra të lartë, të cilës me kohë i kishin humbur veçse krerët në pjesën e sipërme.
Në një nga imazhet e bukura që na ka lënë rreth Akropolit francezi Theodore du Moncel, ishte dhe ajo e festës që zhvillohej në këmbë të ndërtesës madhështore, ku hidhej një valle e madhe dhe karakteristike e arvanitasve. Akademiku dhe shkrimtari francez Edgar Quinet që e kishte ndjekur nga afër dhe ishte mahnitur nga ajo atmosferë e gëzuar dhe plot vitalitet, e ka përshkruar në librin e tij me kujtime “Greqia moderne”, ku ndër të tjera shkruante: “Vetëm burrat duket se kanë të drejtë të gëzojnë. Të grupuar aty këtu i sheh tek kërcejnë mes tyre, veçanërisht barinjtë me fustanella, me atë veshjen e tyre të bardhë prej mëndafshi të shkëlqyer, me fez në kokë që mbahet nga një lloj turbani, të cilët kapur dorë më dorë tunden duke kënduar. Prijësi i grupit, i vetëm, udhëheq këtë varg gjithë autoritet dhe ai ka privilegjin të hidhet sa andej-këndej, me lëvizje të vështira e duke u ulur me këmbët e tij të përdredhura në mënyrë të çuditshme, herë-herë të mbledhura e që ngrihen pastaj lart, duke vazhduar ashtu përsëri. Të tjerët e ndjekin duke u tundur, siç bëjnë dhe grekët, të cilët nuk i imitojnë hedhjet dhe rëniet e atyre, që janë si kulminacione të një artisti të merituar…“
Kjo fotografi sipas pikturës së Moncel-it të kujton dhe një fragment të librit të Jean-Alexandre Buchon në botimin e tij «La Grèce continentale et la Morée. Voyage, séjour et études en 1840 et 1841» kur më 1 Prill të vitit 1840 ai ndodhej në festën që zhvillohej në këmbët e tempullit të Tezeut, në Athinë. Ndër të tjera si shkruante: «Ditën e një Prillit kjo rrafshnaltë bëhet çdo vit vendi i piktakimit të një turme të madhe njerëzore të çdo seksi, moshe e rangu shoqëror, të veshur me rroba të ndryshme. Ky takim i përvitshëm bëhet në këtë rrafshinë të kodrës së Pnyx. Ditën që isha i pranishëm, ishte një kohë e mrekullueshme. Dhe nuk ishte si rrëmuja e njerëzve, siç ndodh në një festë fshatare franceze. Llojet e shumta të kostumeve dhe tipave të ofrojnë një tablo të gjallë e mjaft spikatëse. Të gjitha gratë ishin ngjeshur atje nën peristil, mbi shkallët e tempullit dhe rreth murit rrethues, veshur me kostumet e Shqipërisë, të Smirnës, Athinës dhe të Hidrës. Gratë shqiptare spikasin me shumicë, veçanërisht midis popullatës së Athinës dhe tek i shikon ashtu që poshtë rrugës, me kostumet e tyre plot ngjyra e që shndrisin, ballë kollonave të nxira nga dielli, së bashku, ato formojnë një ansambël tepër piktoresk. Kokat e tyre janë të mbuluara si ato të arabëve, ku sipër u del vetëm koka, si te një mumje egjiptiane, një lloj qefini i bardhë që rrethon kokën e supet e tyre. Disa të tjera mbajnë mbi kokat e tyre një lloj kapuçi plot monedha ari e argjendi të vendosura rradhazi, njëra sipër tjetrës dhe në fund të radhës, poshtë u varen monedha të tjera më të lehta, më të vogla në numur, të cilat tunden si zile rreth ballit të tyre. Fustani që zgjatet që lart poshtë mbulohet nga një copë lara-lara e me të gjitha ngjyrat si dhe një të artë të bukur, është i ngjashëm si me petkun e priftit. Burrave ngjan se u është rezervuar vendi i qefit. Të mbledhur aty-këty, ata i sheh të kërcejnë dhe asnjë femër nuk përzihet në vallen e tyre. Pikasa se ishin barinj shqiptarë. Nga një anë, dymbëdhjetë a pesëmbëdhjetë mes tyre, veshur me fustanella dhe një veshje të bardhë sipër, mbi të cilën tundej një lëkurë e gjatë deleje me fije të shkëlqyera mëndafshi dhe kokën e mbuluar me një fez që mbahej nga një lloj shamie jo aq e bukur, si një lloj turbani. Të kapur nga duart, ata dundeshin duke kënduar. Kryetari i këtij grupi ishte veçmas dhe e udhëhiqte këtë varg me autoritetin si të ishte një nga njerëzit të veshur më bukur në një nga sallonet më të famshme parisiane. Ai kishte privilegjin që nën admirimin e madh të të tjerëve përreth, të lëshohej i lirë me lëvizjet më të vështira duke u hedhur sa në një anë në tjetrën, duke u shëmbur në tokë herë me këmbë të mpleksura e herë duke i përkulur nën vete, e duke u hedhur pastaj duke kërcyer përpjetë për të vazhduar më tej. Valltarët e tjerë e ndiqnin duke u tundur si në një valle greke, por pa imituar kërcimet e tij, rëniet e hedhjet përpjetë, të cilat përbëjnë majën e mjeshtërisë e të artit. Më tej një grup tjetër valltarësh ku janë veçse burra që bëjnë një lloj ushtrimi. Dikush i bie tamburasë dhe një tjetër një fyelli me tri vrima. Në një pjesë tjetër të rrafshinës është dikush i bie kitarrës dhe që rregullon ritmin duke i rënë kordave të zakonshme, ashtu i ulur mbi një varr antik të punuar, i cili pas disa ditësh do të çohet në muzeun e antikiteteve… Ne kënduam ato ditë këngë franceze; greke, shqiptare e bullgare. Një djalosh i ri shqiptar rreth 13-14 vjeçar, me një zë “koke” që përpiqej ta lëshonte sa më mirë, nisi me forcë një këngë shqiptare, ndërkohë që bashkëpatriotët e tij, ulur në formë rrethi, përreth tij, përsërisnin refrenin në korr…”
