Erjon Papagjoni
Sikur dikush të kishte hedhur në mes të kurorës farën e një bime gjigante, njerëzit lulëzuan dhe nisën t’u kacavirren maleve krah për krah me shpellat ku banonin dikur shqiponjat, aq sa kishte vende të atilla ku veç pak hapa i ndanin strehët e dikurshme të shqiponjave nga ato të njerëzve.
Sa shtëpi bëheshin gjithë-gjithë në fshatin që shtrihej mbi Luginë dhe sa njerëz jetonin në të, këtë me saktësi as dreqi s’e dinte. Por duhej të ishin vërtet shumë, ngjeshur pas njëri-tjetrit, thuaj të gjithë kushërinj, krushq a të afërm. Të analizoje pemët gjenealogjike të çdo familjeje, dega e njërës lidhej me tjetrën, si një krah që bashkon dy trungje. Dhe të gjitha këto pemë bëheshin tok, plekseshin e kërlesheshin më tutje me të tjera degë e degëza, krijonin një si xhumbë a xhungël, jo vetëm mbi tokë por edhe nën tokë, aty ku rrënjët e tyre thureshin e rrotulloheshin fort rreth njëra-tjetrës, humbitnin e fironin diku thellë në mug të historisë, aty ku kombi kishte zanafillën e vet.
E pra, sikur ta imagjinoje çdo shtëpi të asaj Lugine si një pemë, të shfaqej përpara syve të fantazisë, pa u sforcuar hiç, një goxha pyll i dendur, i ngjashëm me xhunglën, ku rrezet e diellit me vështirësi e gjenin rrugën për të bërë aq dritë sa mundnin. Erëra e tufane kalonin nëpër shekuj, por asgjë s’kishte arritur t’i shkulte nga vendi, lidhur fort me njëra-tjetrën në një lloj valleje të harbuar, poshtë e lart dheut mëmë. Duhej ta përmbysje krejt, për t’i shkulur ata njerëz nga ajo tokë e paguar me gjak pëllëmbë për pëllëmbë.
Flisnin një gjuhë unikale, të pangjashme me askënd tjetër, dhe kishin një fizionomi jo më pak unikale, edhe ajo e mëvetshme e menjëherë e dukshme. Burra me gjak të nxehtë që vlonte e me avujt e tij ua turbullonte rëndom trutë; gjithmonë gati për të shpërthyer: në një grimë a për një grimë. Të papërkulur, të paduruar, hazërxhevapë, rebelë e, ndonjëherë, mizorë. Ajo simbiozë, përtypja dhe shenjtërimi i shqiponjave, kishte formësuar thellë, brenda psikës së këtyre njerëzve, ndjesinë e kacafytjes.
Ai vend kishte edhe kodet e tij, me të cilat rregullonte jetën, ujdiste bukur mirë botën që qerthullonte mes tyre, marrëdhëniet brenda e jashtë mureve të kullave të gurta. S’ishin kode prej kalorësish e dukësh të rafinuar, me doreza të flakura fytyrash, me shpata, duele, dëshmitarë e gjykatës, por kode prej njerëzish të ashpër e kokëshkretë, që s’e njihnin fjalën e spërdredhur. Në to ishte gjaku, marrja apo ndalimi i tij; aty ishte dasma dhe e drejta e trashëgimisë, rrëmbimi i nuses dhe dashuria e pranuar; aty ishte vdekja, vajet, ritualet e mortit, nderi dhe turpi. Aty ishin të gjitha.
Kulturë asaj Lugine kishte pak. Atyre u dhembnin sytë kur lexonin. Sytë e tyre nuk qenë mësuar me imtësitë, por me gjerësitë e lartësitë. Kryesisht libraritë ishin të mbushura me ca libra për udhëheqësit e fshatit ose histori të shkuara e të kota, të shkruara nga tipa që kishin zbuluar talentin letrar pasi nuk kishin ndritur ndonjë gjë kushedi çfarë në fusha të tjera, bile as në muzikë, që ishte edhe sektori më i lulëzuar asaj kohe. Qysh në mëngjes, sheshi i fshatit mbushej nga pleq të currufjepsur e agresivë që ndjekja e lavdisë a frika nga vdekja i shtynte të kërkonin përjetësinë në botën e letrave dhe gati të gjithë fshihnin nën këmishë të njëjtat libra mbi bëmat e jetës a të familjes së tyre dhe që rrekeshin t’i shpërndanin ku të mundnin si trakte revolucionare. Të tjerët, më të rinj e më dembelë, dilnin pas mesditës.
Malësorët e Luginës së Shqipeve kishin sajuar madje edhe fenë e tyre, e cila veç sjelljes karshi gruas, që anonte nga pjesa e botës ku lindte dielli, dhe qëndrimit ndaj hasmit që frymëzohej nga parimet e “testamentit të vjetër” para zbritjes në tokë të birit të Zotit, ishte pak a shumë e njëjta me pjesën tjetër të botës përtej kurorës së maleve, aty nga perëndonte dielli. Kishte edhe ndonjë ndryshim të vogël në lidhje me çështjet e pronave, por pa rëndësi për tregimin.
Gjithsesi për punë fesh malësorët s’ishin grindur kurrë “mes vedit”. Për emrin se si mund të quhej ai, ZOTI, ç’formë mund të kishte e si shëmbëllehej nëpër tempujt e tyre, kjo as që i merakoste fort. Andaj dhe, trumba-trumba, mes një vargani që s’kishte kurrë fund, gjithë ç’ishin, sekte e besime të ndryshme, i ngjiteshin një mali thikë, në majë të të cilit gjendej një altar guri. Aty, – thuhej, – endej shpirti i prijësit legjendar që mposhti shqiponjat, dhe meqë kishte qenë aq i madh, sigurisht që komunikonte edhe me Zotin, që shëronte: sëmundje, gjymtime, brenga, faje, mëkate e të fshehta përvëluese që ua prishnin gjumin. Të gjithë dorëzoheshin vullnetarisht tek ai altar, çdo vit, me lutje e pëshpërima para shkëmbinjve të heshtur, mbushur me kandila e qirinj të shkrirë që i gatuanin nga dhjamtë e bagëtive të tyre. Dhe si e kryenin këtë rit të përshpirtshëm, zbrisnin pastaj teposhtë rrëpirës, me trup e mendje të lehtë tashmë.
**********
E pra, pikërisht në këtë fshat thuajse të harruar nga zoti jetonte një fshatar i braktisur nga fati, të paktën gjer në ngjarjet që trajton ky tregim. Moshën e tij të saktë nuk e dinte askush, gjithsesi mosha nuk kishte ndonjë rëndësi të madhe.
Ditët e tij ishin të gjitha po njësoj: monotone, mbytëse, mes rrugicave pa dritë të fshatit dhe pyjeve kacavjerrë përpjetë malit. Muajt e vitet kalonin pa sjellë kurrë asgjë të re, asgjë të mirë. Heroi ynë jetonte vetëm me të ëmën, në një kullë të vogël guri me dy dhoma që dukeshin edhe më të vogla nga ç’ishin, ngase i zoti i saj kishte një shtat gjiganti. Kulla kishte qenë trekatëshe dhe me oda të bollshme, por gjatë luftës së fundit, të cilës nuk i shpëtoi as Lugina e Shqipeve, një predhë artilerie e kishte rrënuar, dhe meqë nënë e bir s’kishin nevojë për më shumë hapësirë, nuk e kishin rindërtuar.
Gjeli niste të këndonte dhe ai zgjohej fill pas tij, qysh në të gdhirë, kur dielli nxirrte paksa kokën e përgjumur në Lindje. Rrëmbente sëpatën me dorën e tij leshtake, hapte stallën pas kullës së gurtë, priste me mirësjellje gjersa dilte edhe dashi i vjetër i kopesë, i cili ca nga mosha e ca nga pozita e tij e rëndësishme i hidhte këmbët plot hir e përtesë dhe si u fishkëllente pastaj dy qenve laramanë që vinin rregull në kopenë e tij, nisej drejt kullotave. E ëma duke i dhënë trastën me bukë mallkonte përherë komshinjtë. Të mallkuarit, na kanë vjedhur një tjetër pulë, more bir. I ke numëruar gabim moj nënë, ia kthente ai buzagaz. Ajo e vështronte e pasigurt dhe pasi e puthte në ballë e në faqe riniste numërimin nga e para me pamje të vrenjtur. Të dy nuk dinin të numëronin mirë dhe asnjëherë numri i pulave nuk dilte i saktë: kur i numëronte ai dilnin përherë tepër, kur i numëronte ajo dilnin përherë mangët.
Ca nga vetë konstrukti e ca nga pesha e rëndë e trishtimit që mbante përbrenda kraharorit, ky njeri vinte paksa si kurrizo. E megjithatë i kalonte të dy metrat. Djali zotëronte një forcë të frikshme, herkuliane, e mbledhur sidomos te krahët dhe shpatullat. Trupi i tij ishte tejet i fryrë e muskulor nga mesi e lart, çka bënte tepër kontrast e s’qe hiç në harmoni me këmbët e holla e të harkuara. Supet i kishte të kërcyera e të gunguara, një kraharor të fryrë përpara si prej ciklopi. Krahët qenë aq të gjatë saqë i rrinin varur gjer afër gjunjëve, duke u hallavitur para-mbrapa si dy cungje të trashë. Zhargu i lëkurës së duarve të kujtonte ato trungjet e vjetër, aq i ashpër ishte.
Ta shihje nga larg, në mes të pemëve e deleve, tek ecte ngadalë e i kërrusur, mund ta ngatërroje fare lehtë me ndonjë gorillë. Aq më tepër që edhe fizionomia e fytyrës së tij nuk ishte më pak origjinale se ajo e trupit. Ballë i shtypur, gojë e stërmadhe, buzë me cepa që mbërrinin gjer në skajet e fytyrës, vetulla të trasha e të rëna mbi sy, të cilat përthyheshin befasisht mu në rrëzë të hundës, flegra tejet të gjera (të tilla duhej të ishin, për të mbushur me ajër ato mushkri gjiganti që fishkëllenin përherë si gjyryk) dhe, anës kokës, një goxha palë veshë të mëdhenj e të dalë, – të gjitha këto, mbështetur mbi një qafë të shkurtër e muskulore. Nga karakteristikat e sipërshënuara, padyshim se i kishte të gjitha atributet për t’u bërë tejet i famshëm nëse do të kishte lindur diku tjetër, e jo në atë vend të harruar.
-Ti je njeri i mirë Gjon, – i thoshte plaka kur e shihte të mërzitur, pastaj shtonte duke psherëtirë. – Zoti e do larminë. Ai do mendojë edhe për ty.
Plaka e puthte çdo mëngjes dhe e ndiqte me sy derisa ai zhdukej midis pemëve. Ngrihej çdo natë në majë të gishtave dhe i kontrollonte mbulesat, edhe tani që ishte burrë e me atë trup, që sado ftohtë të bënte a krejt i zbuluar të flinte, ai kurrë s’mund të ftohej. E donte pa masë të birin e saj, pavarësisht nga të metat e tij fizike. E jo vetëm fizike.
Djali kishte një shkallë tejet të ulët inteligjence, dhe kjo jo vetëm për faj të shokëve të tij të klasës, që e tallnin pareshtur qysh fëmijë, çdo ditë, pa mëshirë, me një mizori aq të pafajshme, që veç ujqërit e fëmijët e kanë, e që e detyruan më në fund ta braktiste shkollën (jo se kishte ndonjë rëndësi kushedi se çfarë në ato anë) por më së shumti për shkak të kombinimeve gjenetike, skllevër të të cilave jemi të gjithë, e që në rastin e tij s’do ta kishin lejuar, gjithsesi, të merrej me asnjë aktivitet, qoftë edhe modest, të fushës së mendjes.
I ngrati, s’dinte as se si shkruhej emri i vet, qoftë pse as kjo s’kishte fort rëndësi, pasi me emrin e tij të vërtetë e thërriste veç e ëma. Gjithë bashkëfshatarët e thërrisnin qysh në fëmijëri me pseudonimin “Mamuthi” – a thua se ishte një qenie parahistorike, paraardhës i njeriut, si paraardhësi i elefantëve. Vërtet, po ta shikoje me kujdes kishte diçka prej mamuthi në fytyrën dhe trupin e tij. Tiparet ishin ujdisur në mënyrë aq komike, sa sado dramatike a tragjike të ishte çështja që do të bisedoje me të, qe gati e pamundur ta mbaje seriozitetin. Një gaz i pakuptueshëm të pushtonte si të ishe pranë një burimi drite. Qesharakja e asaj fytyre mund të krahasohej veç me trishtimin e pafund që fshihte pas, i tëri i përqendruar në sytë e butë e të lagësht të Mamuthit, ëmbëlsisht melankolikë e ëndërrimtarë. E po t’i shihje ata sy do ta kishe vërtet tepër të vështirë të talleshe me të, aq të forta ishin rrymat që ato bebëza përcillnin nga brenda-jashtë.
Gjiganti i Luginës kthehej në të errur në vatrën e tij të vogël rrëzë një gryke, mes dy malesh. Kulla ngrihej andej nga lindte dielli, nga ana e fisit të… Kur kthehej, e ëma, tek i pastronte gunën i thoshte zakonisht po të njëjtën gjë:
– Shiko bir, të paska rënë një glasë, ke për të patur fat.
– Eh moj nënë, ia kthente ai duke buzëqeshur. – Ka tërë jetën që më bien glasa, por fati s’po duket gjëkundi.
**********
Fshati i Luginës së Shqipeve ishte djegur e shkatërruar aq e aq herë nëpër shekuj. Dhëmbët e luftërave kishin kafshuar fort dhe ai qe shtrënguar të rrudhej e të rrudhej. Veçse duronte, si shqopa e njomë zjarrin e gushtit. Fshati, si ujku strehohej shpellave, lëpinte plagët dhe mprihte dhëmbët. Dhe me sytë e ndezur nga gjaku priste agimin. Nesër do të kishte prapë luftë, e dinte.
Lugina e Shqipeve ishte vendi më i kollajtë për t’i shpallur luftë. Nuk kishte nevojë për stërhollime diplomatike, as të vije shërbimet sekrete apo emisarët e kurtheve për të vrarë mendjen që të gjendej një pretekst. Përdorej përherë i njëjti. Ata ishin shqiponja-vrasësit, ata që u kishin grabitur tokën shqiponjave, ndaj kundër tyre organizoheshin lloj-lloj kryqëzatash për t’ua rimarrë tokën dhe, me demek, për t’ua kthyer pronarëve legjitimë, shqiponjave. Me stemën e shqiponjës përpara, rreshtat e legjionarëve dikur apo tanket dhe avionët modernë të ditëve tona, marshonin kohë pas kohe mbi tokën dhe trupat e tyre. Të gjitha llojet e racave e kishin plehëruar me kufoma Luginën e tyre, mbetur skërkave e brinjave. Prandaj ajo pak tokë ishte aq pjellore. Ta shikoje natën, nxirrte flakë nga fosfori i kockave, të tyre e të pushtuesve përzier.
Ata ishin gjysmuar, sakatuar, handakosur, por kurrsesi shfarosur. Ja, vinte sërish një pranverë, frynte një erë e mbarë dhe filizi i ri sërish lulëzonte. Dukej sikur pas gjëmës së luftërave ata zhdukeshin, sikur vdekja të kishte kaluar kosën e saj mbi krejt atë Luginë, por, s’kalonte shumë ujë nën ura, dhe ata shumoheshin sërish, ashtu si bari i prerë, një djall e dinte se si. Dhe barqet e grave lindnin e lindnin pafund aradhet e reja, si në ankth, si në inat. Ti më vret, por unë rilind.
Ndaj herët a vonë ushtritë e huaja, ardhur me tam-tame, çadra, hareme, topa, mercenarë të azdisur, njerëz të shpatës e të gjakut, detyroheshin të tërhiqeshin para kokëngjeshjes së tyre, që këndonin aq bukur për lirinë, e sfidonin aq madhërishëm vdekjen, vuajtjen dhe hiçin e saj.
Kur shekullin e shkuar, disa dekada larg ngjarjeve që po rrëfejmë, një prej kombeve të mëdhenj të botës, e shpalli veten racë superiore mbi gjithë të tjerat (duhet thënë se kjo punë ndodhte të paktën një herë në çdo shekull), dhe ia nisi një fushate të tmerrshme e gati të pandalshme për sundimin e botës, për çudi të të gjithëve, na dërgoi njerëz edhe në ato male. Banorët e Luginës i shpalli vëllezër e pjesë të racës sunduese, meqë dihej se për punë luftërash atyre malësorëve s’ua kalonte kush. Por Lugina s’iu bind as të “bindurve”. Ajo luftoi edhe kundër tyre egërsisht. Jo vetëm kaq, por brenda saj në ato vite gjetën strehë edhe zot-vrasësit, fakt që u bë më vonë burim studimesh shkencore dhe teorish konspirative, meqënëse këta urreheshin edhe nga gjithë fiset e tjera që popullonin Luginën nga e kishin origjinën (Lugina e Deveve i thoshin) dhe që ndanin po të njëjtën fe me shumicën e malësorëve të Luginës së Shqipeve.
As dreqi s’ua merrte vesh trutë këtyre barinjve të pagdhendur!?
Vite më parë Mamuthit i kujtohej se kishte ndodhur një ngjarje e rëndë në fshat dhe burrat ishin nisur në njëfarë ekspedite ndëshkimore drejt qytetit në veri të Luginës, por që pastaj kishte përfunduar në plaçkitje të cilat kishte kënaqur kryesisht “skifterët“. Mëngjesin kur erdhën ta merrnin komshinjtë, e gjetën Mamuthin me ballin që i digjte dhe dridhej nga ethet. Ishte hera e parë që e shihnin sëmurë. Burrat u larguan të pakënaqur. Në të vërtetë atë e kishte helmuar e ëma. Shumica e të vrarëve kishin qenë prej fiseve anës liqenit, pikërisht prej fisit që asaj i kishin vrarë të shoqin. Duhet thënë se Mamuthit nuk i pëlqenin luftërat. Pavarësisht nga forca e jashtëzakonshme, shpirtin e kishte të butë. Pa e kuptuar, misioni i tij qe një tjetër.
