Një vizitë në shtëpinë e një poeteje në Kraków më sjell ndërmend mësimet e disidentëve të Evropës Lindore.

Adam Gopnik

Disa javë më parë, më në fund realizova një pelegrinazh të imagjinuar prej kohësh në shtëpinë e poetes së madhe polake Wisława Szymborska, në Kraków.
Kam shkruar shpesh për Szymborska-n, e cila e kaloi pjesën më të madhe të jetës së saj në Kraków dhe vdiq atje, në moshën tetëdhjetë e tetë vjeç, në vitin 2012.
Kur e ndesha për herë të parë, poezia e saj më goditi, ashtu siç shumë të tjerë, si një kudhër e bërë prej puplash – goditëse por e butë – pasi fitoi Çmimin Nobel në Letërsi në vitin 1996. Doja aq shumë të shkoja në atë vend të shenjtë letrar, ta hiqja kapelen time shpirtërore dhe të pija në mjedisin e poetes, e cila është e dashur nga lexuesit për përzierjen e saj unike të humorit, më shumë sesa të zgjuarsisë, të përzier bukur me kthesa të papritura reflektimi të thellë.
Për më tepër, pata mundësinë të shkoja atje në shoqërinë e ish-sekretarit të saj, Michał Rusinek-ut, dhe Michał Choiński-t, poet dhe studiues. Të dy japin mësim në Universitetin e lashtë dhe të shenjtë Jagiellonian (ku studioi vetë Szymborska) dhe Choiński është gjithashtu autori, sado e pamundur që tingëllon, i një rrëfimi të gjatë, origjinal dhe ambicioz të The New Yorker-it, botuar së fundmi në polonisht për një audiencë polake.
Shtëpia e fundit e Szymborska-s, ku ajo jetoi për katërmbëdhjetë vjet, ishte një apartament me tri dhoma në një lagje banimi rreth njëzet minuta larg qendrës së qytetit. Mua m’u duk jashtëzakonisht modest, për të mos thënë si apartament studenteje, megjithëse ngrysjet paksa kritike të miqve të mi polakë kur e shpreha vullnetarisht këtë mendim më bënë të kuptoja se, në Kraków-in e epokës komuniste, në fakt, ai apartamemt do të ishte konsideruar mjaft madhështor.
Por sigurisht dhoma ku ndodhi, ku u shkrua poezia, ishte po aq modeste sa çdo dhomë konvikti, me një krevat të vogël tek pranë tavolinës së vogël ku ajo punonte. (Ajo jetonte atje vetëm. U martua për një kohë të shkurtër pas Luftës së Dytë Botërore, pastaj pati një lidhje të gjatë dashurie me shkrimtarin e tregimeve të shkurtra Kornel Filipowicz-in; koleksioni i letrave të tyre, të cilat duhet të jenë të disponueshme në anglisht, kanë qenë një bestseller në Poloni dhe janë botuar në Spanjë dhe Itali, të përkthyera.
Në atë dhomë të vogël shkrimi, ne folëm për poeten e madhe – për duhanpirjen e shpeshtë dhe për dashurinë e saj për lojëra fjalësh qesharake, emra të çuditshëm qytetesh, si dhe për pulën e skuqur Kentucky, të cilën, kur vinte puna për Kraków-in, ajo e shijonte, për hidhërimin e miqve të saj më të kujdesshëm për shëndetin e saj. (Megjithatë, ekziston një pjatë Stroganoff me petulla të emëruara sipas Szymborska-s në restorantin e saj të preferuar në Kraków-in e vjetër. Është e shijshme.)
Megjithëse biseda ishte për detajet e një jete, hija që varej mbi bisedën tonë, ashtu si ajo që ishte varur në atë jetë, ishte thellësisht politike.
Szymborska nuk ishte një poete politike në asnjë kuptim konvencional, por ajo ishte e tillë, dhe një poete e madhe, për sa kohë luftoi për të artikuluar, me sharm dhe me qëllim, mënyrën sesi njerëzit kërkojnë pushtet dhe kënaqësi në jetën e tyre shoqërore – për të rritur dobitë e tyre, siç thonë filozofët politikë më të thatë – ndërsa angazhohen me familjen, miqtë, të dashurit dhe bashkëqytetarët në luftën e përditshme të qëndresës.
Jo të gjitha poezitë e angazhuara duhet të jenë nga fronti i betejës: te “The Catcher in the Rye”, vëllain e vogël të Holden-it, Allie, i cili kopjon poezi në dorezën e bejsbollit, e pyesin se cili ishte poeti më i mirë i luftës, Rupert Brooke, i cili në të vërtetë mori pjesë në një të tillë, apo Emily Dickinson-i, e cila nuk luftoi? Përgjigjia e saktë, nga pikëpamja e Salinger-ir, ishte, padyshim, Emily-a.
Shkaku i vizitës sime në Kraków ishte një konferencë, ku morën pjesë studiues, studentë dhe shkrimtarë amerikanë e polakë, mbi gjendjen aktuale të jetës amerikane.
Kritiku i paçmuar i revistës The New Yorker, Anthony Lane, na u bashkua mua dhe Choiński-t në një aktivitet në Sheshin e Tregut të madh të qytetit për një diskutim rreth revistës. Ishte, për ta thënë butë, prekëse dhe energjizuese të flisja për zgjuarsinë e E. B. White-t, A. J. Liebling-ut dhe Roz Chast-it para një turme të zjarrtë polake, e cila dukej se donte të dinte sesi e kishim bërë atë që kemi bërë për aq kohë sa e kemi bërë.
Megjithatë, polakët ishin çuditërisht të vetëdijshëm jo vetëm për formën e përgjithshme, por edhe për detajet specifike të resë së errët që po bie në jetën amerikane. Ajo që është e habitshme për një autor amerikan, që luan rolin e të hutuarit jashtë vendit, gjë që John Updike e kapi aq bukur në rrëfimet e tij për Henry Bech-in, është se polakët janë më të vetëdijshëm se ne, për arsye të dukshme historike, për hapat e pashmangshëm në krijimin e një shteti autoritar.
Ata e kanë parë tiraninë të ngrihet nga të dyja anët, nga e djathta dhe e majta – nga pushtimi nazist ;i pallogaritshëm i lig, deri te ai sovjetik; i gjatë dhe brutal, i marrëzishëm, i pamëshirshëm – dhe kështu janë bërë ekspertë në pushtimet autoritare dhe autoritarët e të gjitha llojeve. Qoftë të imponuara nga një ushtri apo jo, theksojnë ata, hapat pasues të pushtimit tiranik janë, nëse mund ta sintetizoj, të parashikueshëm: demonizoni të pafuqishmit, kriminalizoni të gjitha kritikat, idolizoni udhëheqësin, pastaj paralizoni veprimin individual përmes korrupsionit.
Demonizimi i të pafuqishmëve është shumë i njohur për njerëzit e Kraków-it, i cili është vetëm një orë larg me makinë nga Aushvici, dhe shumë nga miqtë e mi të rinj polakë ishin tronditur nga sadizmi i çuditshëm i një videoje rekrutimi të Departamentit të Sigurisë Kombëtare, e postuar me mbishkrimin: “Po mbajmë një ceremoni ringjalljeje gjithë natën”. Ajo tregon bastisjet e ICE-së me të paraburgosurit që ngarkohen në kamionë dhe protestues që lidhen me zinxhirë, të shoqëruar me një këngë nga ylli i muzikës country dhe veterani i Marinës, Zach Bryan, i cili ka qenë kritik ndaj bastisjeve. Këto reklama në dukje të pakuptimta kanë një qëllim, më thanë polakët: ta ambientojnë së pari policinë federale dhe pastaj pjesën tjetër prej nesh, me mizorinë si argëtim.
Hapi i dytë, kriminalizimi i të gjitha kritikave, vështirë se ka nevojë për detaje; shumica e disidentëve kryesorë demokratikë, përfshirë edhe ata në Poloni, kaluan kohë në burg. I treti – idolizimi absurd i Udhëheqësit – siguron vendosmërinë e një tirani se ai mund t’ia dalë mbanë me çdo gjë, pavarësisht se sa qartësisht qesharak është. Pastaj ai e konsolidon pushtetin, në mënyrë korruptive, brenda një grupi të vogël – ndonjëherë duke plaçkitur, ndonjëherë duke dhënë ryshfet – në mënyrë që edhe plutokratët të përfshihen aq shumë në korrupsion saqë, pavarësisht një pavarësie në dukje, nuk mund të veprojnë në mënyrë të pavarur.
Të fuqishmit ngecin në të njëjtin sistem si viktimat e tij. Megjithatë, sado depresive të ishte të flisje me veteranë të ndërgjegjshëm të turneve të tilla tiranike, Kraków-i ii bukur i i krijuar në kohën e Rilindjes është gjithashtu një hapësirë ​​optimizmi.
John Keegan-i, historiani i madh ushtarak, shkroi dikur se, paradoksalisht, taktikat gjermane pas tërheqjes nga pushtimi i Ditës D ishin një lloj modeli i hershëm pune për NATO-n për të shmangur një sulm të mundshëm sovjetik.
Pra, në një mënyrë të ngjashme, veprimet dhe filozofia e gjyqit të disidentëve të mëdhenj të Evropës Lindore mund të bëhen një mësim për ne. Ata po përpiqeshin të bëheshin një demokraci liberale përballë tiranisë dhe joliberalizmit, ndërsa ne po përpiqemi ta shpëtojmë një të tillë përballë të njëjtave forca.
Kjo nuk do të thotë për asnjë çast se lufta jonë është sadopak e krahasueshme në shkallë me të tyren. Por, kuptimi thelbësor i disidentëve, veçanërisht në Poloni, por jo vetëm në Poloni, ishte se rezistenca kundër autoritarizmit fillon po aq në arenat parapolitike ose jopolitike sa edhe në politikë.
Kjo ishte pika e vazhdueshme e Václav Havel-it në ish-Çekosllovaki, rreth domosdoshmërisë së ndërtimit të “strukturave paralele” me ato autoritare të centralizuara – ai shkroi se të gjitha përpjekjet e shoqërisë për t’i rezistuar presionit të sistemit i kanë fillimet e tyre në arenën parapolitike.
Siç shkruante në esenë e tij “Fuqia e të Pafuqishmëve”, të vitit 1978, “Sepse çfarë tjetër janë strukturat paralele përveçse një zonë ku mund të jetohet një jetë e ndryshme, një jetë që është në harmoni me qëllimet e veta dhe që nga ana tjetër strukturohet në harmoni me ato qëllime? Çfarë tjetër janë ato përpjekje fillestare për vetëorganizim shoqëror përveç përpjekjeve të një pjese të caktuar të shoqërisë për të jetuar – si shoqëri – brenda së vërtetës?”
Me të jetuarit “brenda së vërtetës”, Havel-i nënkuptonte thjesht refuzimin për të marrë pjesë në ato që njihen si gënjeshtra apo frikësimin lehtësisht nga intensiteti i gënjeshtarëve. Dhe dikush mund t’ua thotë të vërtetën vetëm disa dëgjuesve në të njëjtën kohë dhe prapë ta bëjë atë që të ketë rëndësi. Kur njerëzve u thuhet se thjesht po “i predikojnë korit”, ata, në fakt, po i mësojnë korit të këndojë i intonuar: të dijë se cilat melodi ngrihen dhe cilat bien, çfarë është e mençur dhe çfarë është budallallëk. Tingujt e vegjël kanë jehonë të lartë.
Në Poloni, njeriu kthehet vazhdimisht te mençuria e disidentit të madh – për të cilin, e pranoj, kam një magjepsje fonetike – Adam Michnik-ut. Libri i tij “Letters from Prison” (Letra nga Burgu) i vitit 1986 hapet me një hyrje nga Jonathan Schell-i i revistës The New Yorker, i cili ofronte një përmbledhje të përshtatshme të argumenteve të Michnik-ut: “Filloni të bëni gjërat që mendoni se duhen bërë dhe… filloni të jeni ajo që mendoni se duhet të bëhet shoqëria.”
A besoni në lirinë e fjalës? Atëherë flisni lirisht. A e doni të vërtetën? Atëherë thuajeni. A besoni në një shoqëri të hapur? Atëherë veproni hapur. A besoni në një shoqëri të mirë dhe humane? Atëherë silluni me dinjitet dhe njerëzillëk.”
Gjë që na kthen te Szymborska dhe te dhoma e saj e shkrimit. Duke parë të gjitha llojet e vuajtjeve ekstreme, që nga Holokausti deri te sundimi sovjetik, ajo iu drejtua heroizmit të jetës së përditshme për ndihmë dhe kuptim.
Dhe ajo ia doli të ndërtonte, me fjalë, një vend tjetër për të jetuar: një vend të paqartësisë dhe reflektimit, të satirës ngacmuese dhe zgjuarsisë therëse. “Dakord, në të folurin e përditshëm, ku nuk ndalemi për të shqyrtuar çdo fjalë, të gjithë përdorim fraza si ‘bota e zakonshme’, ‘jeta e zakonshme’, ‘rrjedha e zakonshme e ngjarjeve’”, tha ajo në fjalimin e saj të pranimit të çmimit Nobel. “Por në gjuhën e poezisë, ku çdo fjalë peshohet, asgjë nuk është e zakonshme ose normale. Asnjë gur i vetëm dhe asnjë re e vetme sipër tij. Asnjë ditë e vetme dhe asnjë natë e vetme pas saj. Dhe, mbi të gjitha, asnjë ekzistencë e vetme, ekzistenca e askujt në këtë botë.”
Edhe në raste ekstreme, Szymborska e dinte, jeta vazhdon sipas kushteve të veta dhe duhet të nderohet. Bota është bërë nga dhoma si e saj, ku zhvillohet jeta private dhe imagjinata poetike shkëlqen dhe pastaj gjen rrugën e saj drejt Sheshit të Tregut. Shprehja “Asgjë nuk është e zakonshme ose normale” është një e vërtetë në dy kuptime, që do të thotë sesi duhet të shijojmë përditshmërinë e gjërave, ashtu siç në rrjedhën e zakonshme të ngjarjeve, e vetmja gjë për të cilën kemi të drejtë të presim është e papritura. “Kjo nuk është normale”, fjalët tona të përditshme mbi tronditjen dhe paralajmërimin janë gjithashtu, në njëfarë mënyre, fjalë mençurie dhe madje shprese. Gjërat nuk do të kthehen kurrë më në normalitet. Por tekefundit, e kur kanë qenë normale?

Përktheu: Arlinda Guma

Marrë nga: The New Yorker