Pse shkruani? Revista defekt-teknik ua drejtoi këtë pyetje disa shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë, brenda dhe jashtë vendit.

Përgjigjia e radhës erdhi nga poetja Manjola Nasi.

Vijon më poshtë.

Pse Shkruaj?-Manjola Nasi

PSE SHKRUAJ?
Në orën e etikës, këtu e shumë vite,
mësuesja na bënte të njëjtën pyetje çdo vjeshtë:
po të kishte rënë zjarr në një muze,
çfarë do t’shpëtoje, një pikturë të Rembrandit,
apo një grua plakë, që sidoqoftë, s’i mbeteshin
shumë vite?
Kështu fillon një poezi e poetes Linda Pastan, të cilën unë e diskutoj me studentët çdo fillim semestri. Çdo vit, shumica zgjedhin të bëhen shpëtimtarë të gruas. Të paktën në fillim të analizës. Një ndër gjërat më të vështira në çdo lëndë është mësimi i parë, ai që duhet të sjellë përkufizime bazë, të cilat nganjëherë të shtyjnë të ecësh buzës së abstraksioneve çmeritëse si në pyetjet e fëmijëve: “Çfarë është poezia?”, “Çfarë është arti?”, “Pse është blu qielli?” “Po çfarë është qielli?”, “Çfarë është bluja?”. Pyetjet që synon të arrijë analiza që i bëjmë poezisë së mësipërme (sepse jo çdo analizë synon përgjigje) janë: “Pse kemi nevojë për art?”, “A ka vërtet kufij mes njeriut dhe veprës së tij?”, “A kemi kuptim ne si qenie pa ato që bëjmë, produktet e mendjes dhe duarve tona?”.
*
Nuk di ta them me saktësi kur më tërhoqi fillimisht letërsia. Leximet e hershme në familje janë në kujtimet e mia që nga fillimi, të çrregullta, pa ndonjë ritual si të familjeve në televizor, po prapë aty, bashkë me përrallat e treguara nga kush kishte “ngé”, siç thuhej, dhe nga kush ishte “në terezi”. Ndoshta kjo qetësi që duhej të gjendej për të treguar ose lexuar, më bëri t’i dua ato çaste dhe prej andej vetë letërsinë. Sot ajo është e pranishme në çdo ditë të jetës sime në një mënyrë a një tjetër, mes të shkruarit, punës, kohës së lirë dhe miqësive. Veçse që në vend që të jetë një oaz luksoz si ai i fëmijërisë, është një mënyrë të menduari që nuk përjashton asgjë dhe prej andej një komunikim që s’u bindet ligjeve të kohës dhe hapësirës.
Jam e bindur që shumë njerëz ndihen kështu për gjëra të tjera: politika, moda, futbolli, gatimi, biznesi, shkenca e qindra gjëra të tjera vendosen në qendër të jetës së tyre dhe me anë të tyre ata kuptojnë botën dhe vendosin njëfarë rregulli në realitetin që i rrethon. Pavarësisht se këto mund të duken shumë ndryshe nga letërsia, në thelb nuk janë dhe aq. Ndryshon “gjuha” me të cilën i “lexojmë” dhe i shprehim, po me pak shqyrtim, të gjitha përkthehen te njëra-tjetra.
Në të njëjtën mënyrë, në vend që të jetë eskapizëm, për njerëzit që shkruajnë dhe për mua mes tyre, shkrimi është përballje me të vërtetat e thella shqetësuese a ngushëlluese të botës. Rrallëkush arrin të shkruajë pa i bërë njëfarë sistemimi realitetit, pa i dhënë një përgjigje të re, krejtësisht vetjake. Çdo vepër arti – dhe s’e kam fjalën vetëm për ato të mëdhatë që i ndryshojnë faqen gjithçkaje – është një lëvizje e vogël e projektorit të skenës, i cili hedh dritë në një tjetër skutë të pandriçuar më parë, ose të pandriçuar nga ai kënd.
*
Një nga qesënditë e shpeshta që i drejtojmë vetes ne si popull ka të bëjë me faktin se ndër ne janë të shumtë ata që shkruajnë dhe botojnë letërsi. “Pse e bëjmë ne këtë? Ç’kuptim ka? Pse, të gjithë shkrimtarë qenkemi ne?” Këto pyetje përqendrohen te konstatimi se në gjithë këtë mori veprash të botuara këto tridhjetë e ca vjet, siç është edhe e natyrshme, një pjesë e mirë nuk kanë nivel të kënaqshëm. Veçse duhet thënë që ky këndvështrim ngarkon mbi shkruesit e veprave barra që nuk u takojnë atyre. Rafinimi institucional dhe jashtëinstitucional i shijes, filtrat redaktoriale të shtëpive botuese, kritika letrare nuk zëvendësohen dot dhe as nuk është e drejtë të pritet të zëvendësohen me autocensurën e një njeriu që dëshiron të shkruajë. Përse shkruajmë, përse shkruajnë këta njerëz? Secili për arsyen e vet, mendoj. Disa shkruajnë se u pëlqen të krijojnë diçka të bukur, disa se u pëlqen të kuptojnë, disa se kanë nevojë për t’u kapur pas diçkaje, disa sepse kanë diçka për të thënë, disa sepse nuk dinë të mos shkruajnë, disa ndoshta ngaqë u pëlqen të botojnë. Ose të gjitha bashkë dhe shumë arsye të tjera. Vëmendja negative që marrin ata që shkruajnë mund të ketë të bëjë edhe me faktin se ka diçka jomodeste, thuajse arrogante, te një zë që vendos të prishë qetësinë duke folur, si arroganca e cilitdo zog që i teket të thyejë qetësinë e magjishme të pyllit me cicërimën e vet.
Ama kështu ka qenë dhe të shpresojmë se kështu do të jetë gjithmonë. Mjafton të shikosh historinë e gjithë njerëzimit për të vërejtur këmbënguljen tonë të pandërprerë për art, që nga pikturat e shpellave të paleolitit, te banania e famshme e kapur me shirit ngjitës në murin e një muzeu; nga dantellat në perdet e vjetra, te kuturisjet psikedelike të Bitëllsave: çdo epokë me zërin dhe mjetet e veta, secili artbërës sipas mundësisë dhe shijes së vet.
Se a nuk është e mrekullueshme që të duash të thuash diçka dhe thjesht ta thuash? A nuk është thënë prapë e prapë “jeto për të rrëfyer”? Ajo që rrëfen është e vërteta jote. Ajo që rrëfej është e vërteta ime. Nganjëherë kjo e vërtetë është zëdridhur, si kënga e një udhëtari që kalon përmes pyllit dhe nis të këndojë për t’i hequr vetes frikën.
*
“Në art, nuk ka liri” shkruan T.S. Elioti; nuk mund t’i lihen gjërat rastësisë, mitit naiv të frymëzimit, po vënies në punë të gjithë aftësive, pikëpamjeve estetike dhe dijeve të shkrimtarit. Rregullsia dhe eksperimentimi duhet të jenë zgjedhje mjeshtërie. “Shkrimtari profesionist është një amator që s’hoqi dorë”, thotë Riçard Baku. Kur e quajmë të kuptueshme që një violinist të ushtrohet në violinë për orë të tëra çdo ditë, një futbollist të stërvitet s’di sa orë çdo javë, madje edhe që një zanatçi çfarëdo të marrë mësime për zanatin e tij së paku disa muaj, përse presim që shkrimi të bjerë i përkryer nga qielli? Nga ideja e parë te një vepër e përfunduar qëndron koha e shkrimeve, vlerësimet dhe dyzimet, hedhjet në kosh, rishkrimet dhe redaktimet. Shumë nga këto ndodhin brenda mendjes, pa u vënë mbi tastierë ose letër. Për shumë nga këto as nuk jemi të ndërgjegjshëm që po ndodhin.
Për të krijuar kushtet e shkrimit dhe për të stërvitur shijen, ushtrimi i parë dhe më i pazëvendësueshmi është leximi. Leximi është burim i shkëlqyer fjalori, këndvështrimesh, katalog stilesh, strukturash, historish, konstruktesh personazhesh e figurash. Për mua, përvojë edhe më magjike se leximi është rileximi. Kur rilexon, gjërat e zhurmshme dhe lëbyrëse që të tërheqin vëmendjen fillimisht, bëhen më pak të dukshme dhe ke mundësinë të përqendrohesh te sekretet e detajet në bërthamën e veprës. Fjalët, për shembull, e kanë më të lehtë të fitojnë kuptim si të pavarura e të vetëmjaftueshme nëpër rilexime. Është luks të shikosh në thellësi a të zbërthyer pjesë – pjesë mekanizmin e ngritur nga një shkrimtar a një përkthyes e të mësosh prej tij.
Nga ana tjetër, në shumë vende të botës ekzistojnë shkolla apo lëndë të posaçme që u mësojnë studentëve elemente të shkrimit si mjeshtëri dhe profesion. Megjithëse jeta si shkrimtar i diplomuar mund të mos jetë aq joshëse në Shqipëri sa në shumë nga vendet e mëdha me treg të madh leximi, botimi, shtypi e kinematografie, një njeri që di të shkruajë mirë mund ta gjejë rrugën e vet në shumë fusha. Të pakta janë shprehitë që maten me zotërimin e fjalës për nga dobia që mund të sjellin. Të shpresojmë se diçka e tillë do të ofrohet së shpejti edhe në vendin tonë, përtej fazës embrionale të përpjekjeve të deritanishme, për t’iu bërë mbështjetje atyre që duan të shkruajnë.
*
“I gjithë arti është fare i panevojshëm,” shprehet Oskar Uajlldi, në përpjekje për të theksuar funksionin estetik. Të tjerë theksojnë të tjera funksione, të mrekullueshme dhe të frikshme: edukues, shërues, katartik, manipulues, etj.
A është arti në thelb përpjekje për të sjellë në botë bukuri, a janë të gjitha të tjerat efekte anësore? A jemi të ndryshëm nga gjërat që bëjmë me fuqinë e mendjes dhe të duarve? A janë ato zgjedhje, apo diçka që na vjen së brendshmi dhe që mundemi vetëm ta modifikojmë disi?
Linda Pastani e mbyll poezinë “Etika” me vargjet:
Tani e di që gruaja
dhe piktura dhe stina janë gati një
dhe asnjërën s’e shpëtojnë dot fëmijët.