“Unë kam besuar gjithmonë dhe ende besoj se artistët që jetojnë dhe punojnë për vlerat shpirtërore nuk mund dhe nuk duhet të qëndrojnë indiferentë në një konflikt në të cilin vlerat më të larta të njerëzimit dhe qytetërimit janë në rrezik.”-Pablo Picasso
Guernika – Pablo Picasso (Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofia)
Më 26 Prill 1937, gjermanët nazistë dhe bombarduesit italianë sulmuan qytetin bask, Guernikën dhe brenda 3 orëve shkatërruan 3/4 e qytetit të lashtë duke vrarë e plagosur qindra njerëz. Sulmi “i pashembullt në historinë ushtarake”, sipas raporteve të asaj kohe, frymëzoi një nga pikturat më të famshme kundër luftës në histori, Guernikën. Sipas historianit të artit Fernando Martin, “Për herë të parë në historinë bashkëkohore të luftës, si qyteti ashtu dhe popullsia e tij civile u asgjesuan edhe si një taktikë trembjeje po edhe si një mënyrë për të testuar makinën e luftës.”
Ekspozita e Parisit 1937, e cila u hap në më pak se 1 muaj pas bombardimeve dhe vetëm 10 muaj pasi fillimit të Luftës Civile Spanjolle, i lejoi për herë të parë artistët të flisnin kundër brutalitetit të luftës dhe që nga ky moment piktura u bë edhe propagandë, pavarësisht se ajo ekspozitë sot mbahet mend më shumë për konkurrurrencën dhe mburrjen e dy kombeve: Gjermanisë, me kullat monumentale prej graniti në krye të të cilave ishte një shqiponjë gjigante me svastika, dhe Bashkimit Sovjetik me një statujë edhe më të mëdhe se ajo e gjermanëve; dy figura që shtrëngonin një çekiç dhe një draper mbi një strukturë prej mermeri.
Ndërsa Europa shkonte drejt luftës, gjendja në Spanjë mori rëndësi në mbarë botën sepse ajo u bë fushë – beteja për forcat e fashizmit dhe komunizmit duke frymëzuar vepra të reja për disa nga artistët më të mëdhenj të kohës: Pablo Picasso, Julio González, Joan Miró, Alexander Calder, Alberto Sánchez, dhe José Gutiérrez Solan.
Picasso në fillim të vitit 1937 kishte filluar një seri vizatimesh kundër nacionalizmit të quajtura “Ёndrra dhe Gënjeshtra e Frankos,” po nga fundi i vitit u porosit për të krijuar një murale për pavjonin spanjoll Mayoral dhe pas leximit të raporteve të sulmit të Guernika-s nga aleatët e Frankos, ai filloi punën kësaj pikture e cila do të simbolizonte luftën kundër gjithë fashizmit. Ky ishte “momenti kur Picasso e dinte me saktësi se cilët do të ishin subjektet e murales së tij për pavjonin.”
Piktura “Guernika”, nuk u ekspozua në Mayoral, po në Muzeun Reina Sofia të Madridit, po fotografitë e bëra nga e dashura e Picasso-s në atë kohë, Dora Maar na tregojnë detaje rreth fazave të krijimit të saj. Puna u mbarua në pak më shumë se një muaj dhe për të luftuar thashethemet se ajo mbështeste nacionalistët, Picasso bëri një deklaratë: “Me muralen në të cilën jam duke punuar dhe që do ta quaj Guernika, si dhe në të gjitha veprat e mia të fundit të artit, unë në mënyrë të qartë e hapur, shpreh neverinë time ndaj kastës ushtarake, e cila e zhyti Spanjën në një oqean dhimbjeje dhe vdekjeje.”
Propaganda ishte një këndvështrim i ri për shumë prej artisëve, nëvizojnë historianët e artit. Para vitit 1936, as Picasso e as Miró nuk ishin shumë politikë, por Lufta Civile Spanjolle e ndryshoi këtë. Sipas tyre “Ёndrra dhe Gënjeshtra e Frankos” e Picasso-s dhe Aidez l’Espagne (Ndihmoni Spanjën) e Miró-së më 1937 janë veprat e para haptazi politike të artistëve. Vonë në karrierën e tyre, në vitin 1944, Picasso do t’i bashkohej Partisë Komuniste franceze dhe Miró vazhdoi të ishte shumë aktiv kundër regjimit të Frankos, edhe gjatë viteve 1960 dhe ’70.”
Guernika mori një kuptim më të gjerë në vitet që pasuan. Sipas studiuesve të artit, kjo ndodhi sepse pëshkruante Luftën Civile Spanjolle, fatin e civilëve në të, si dhe bombat që shkatërruan qytetin bask e vranë aq shumë njerëz. Po ajo gjithashtu ishte një pasqyrim i të gjithë luftërave. Shkrimtari francez Michel Leiris, i inspiruar prej pictures, do të nënvizonte: “Në një kanavacë bardh e zi përshkruhet një tragjedi e lashtë sa bota … dhe Picasso e shkruajti në të letrën tonë të dënimit; çdo gjë që duam e dashurojmë, do të humbë.”
Megjithatë, në të ka edhe shpresë. Mes figurave të kufomave që angullijnë nga agonia e dhimbjes, Pikaso la një fener, që sipas studiuesit të artit Martin: “Në qendër, nga një dritare, zgjatet dora e një gruaje me një llambë vajguri, që duket sikur do të ndërhyjë në këtë panik, të ndriçojë sadopak errësirën.”
Guernika ndoqi një traditë më të hershme, duke i bërë jehonë veprave të Goja-s, i cili përshkroi rezistencën ndaj pushtimit të Spanjës nga Napoleoni. Vizioni grotesk që Goja solli me kritikën e tij politike nuk humbi, por u kthye në një mjet i fuqishëm për artistët për të shpalosur pikëpamjet e tyre të çdo kohë ndaj padrejtësive. Ёshtë i njohur adhurimi i Picassos për “lenten e errët” të Goja-s mbi komplekset politike dhe traditat fetare të Spanjës.
Pikaso, Miró, Calder dhe González vazhdojnë akoma të na mësojnë se nganjëherë momentet e mëdha, të tilla si Lufta Civile Spanjolle, të kërkojnë të marrësh një anë. Veprat e krijuara nga këta artistë janë e pjesë kujtesës kolektive të Spanjës. Ato përfaqësojnë kthesën e madhe të Luftës Civile dhe luftën e betejat e vendit midis demokracisë dhe fashizmit.
Siç edhe vetë Picasso e ka përmbledhur vendimin e tij në vitin 1937: “Unë kam besuar gjithmonë dhe ende besoj se artistët që jetojnë dhe punojnë për vlerat shpirtërore nuk mund dhe nuk duhet të qëndrojnë indiferentë në një konflikt në të cilin vlerat më të larta të njerëzimit dhe qytetërimit janë në rrezik.”
Përktheu: Meli Ajazi
