Ernest Marku

Kur dikush ndihet i tejmbushur shpirtërisht, kur shëmbëllimi i të përsosurës i lëviz në mendje e në gjak, kur përfytyrimi artistik pushton arsyen dhe realitetin; atëherë ai kërkon ta ndajë me të tjerët këtë përvojë, mënyrën si e sheh botën, ndjenjat dhe mendimet rreth saj. Teksa mendimet ziejnë si vullkan, shpirti të është bërë balonë e po fluturon… pikërisht ky është çasti kur të lind dëshira për të shkruar; edhe për një arsye tjetër, pse është e vështirë të gjendet një dëgjues, për fjalët që mezi presin të vërshojnë si lumë nga goja.
Pyetja që del në këtë rast, është: Fakti që ti ke përjetuar përsosmërinë, a mjafton që ti të bëhesh krijues?! Nëse ti nuk e gjen mënyrën e duhur për t’ua transmetuar edhe të tjerëve, ndjesitë që përjetove; përsa i përket krijimit, pak rëndësi ka se sa e mrekullueshme ishte ajo që ti ke përjetuar. Këtu është hendeku ku “thyejnë qafën” të gjithë ata që nuk bëhen dot krijues. Ai që kërkon të ketë sukses, duhet të bëjë hopin e madh, të kapërcejë “ylberin”; i talentuari duhet të zbulojë enigmën e ngjizjes së parë, për të rilindur si krijues.
“Para së gjithash, duhet të ndërtosh një botë – thotë Umberto Eko, – të zgjedhësh kohën dhe hapësirën për të. Pastaj duhet të krijosh personazhet. Së treti, duhet të zgjedhësh gjuhën. E fundit është, të shkruash fjalën e parë. Këtu ka përfunduar krijimi dhe të duhet vetëm që ta hedhësh në letër.”
Faik Konica, na jep disa këshilla për artin e shkrimit:
1- Pikësëpari, duhet ta keni të qartë në kokën tuaj atë që doni të thoni.
2- Së dyti, duhet të kërkoni mënyrën se si ta thoni. Këtu fle lepuri, pasi lexuesi rrezikon ta kthejë fletën pa e lexuar plotësisht; apo me keq akoma, ta hedhë librin fare.
3- Pas hyrjes, nisni ta shfaqni mendimin tuaj thela-thela, që të gëlltitet më lehtë dhe të kuptohet më thellë. Frazat, duhet të jenë të lidhura me njëra tjetrën, një frazë duhet të pjellë një tjetër më poshtë, në mënyrë që lexuesi të duket sikur po hipën në një shkallë, e cila e afron drejt majës, për të kuptuar atë që ti ke dashur të thuash.
4- Epilogu duhet të përsëritë në mënyrë të ngjeshur e të fortë gjithçfarë ke trajtuar më parë.
5- Një gjë që është shumë e qartë, nuk është nevoja ta thuash përsëri. Gjuha, të jetë e qëruar dhe e pangarkuar me fjalë të huaja… Në fund, lexojeni dhe ndreqeni shumë herë, derisa t’ju bjerë në vesh, çdo tok shkronjash, si një copë muzike.
Zhan Pol Sartri, në veprën e vet “Ç’është Letërsia”, thoshte: “Marrim një njeri të zakonshëm që flet, nga njëra anë dhe poetin, nga ana tjetër. Për të parin fjalët janë shërbëtore, kurse për të dytin ato qëndrojnë në gjendje të egër. Për të parin fjalët janë marrëveshje të nevojshme, vegla që përdoren pak e nga pak dhe që mund t’i largosh kur nuk janë më të nevojshme; kurse për të dytin janë gjëra natyrore, që ndërthuren në mënyrë të natyrshme mbi tokë, ashtu si bari me pemën.”
“Një poet i pakonsoliduar, dallohet thjesht nga fjalët e panatyrshme, të ngulura në poezi.”
“Prozatori, – thotë ai, – është një njeri që ka zgjedhur të kryejë një lloj veprimi sekondar, i cili mund të quhet veprim nëpërmjet zbulimit. Ai e di se të zbulosh do të thotë të ndryshosh dhe nuk mund të zbulosh, veçse duke projektuar një ndryshim. Nuk je shkrimtar sepse ke zgjedhur të thuash diçka, por sepse ke zgjedhur ta thuash këtë diçka në një mënyrë tjetër”.
“Poezia është një imitim, – thotë Aristoteli, – por jo të gjithë imituesit janë poetë.”
Frojdi shprehet: “…Të gjithë jemi të joshur të dimë se nga e merr lëndën ky personalitet i çuditshëm krijuesi; … dhe si arrin kjo lëndë të na prekë, si na shkakton emocione të tilla, të cilat ne, ndoshta, asnjëherë s’do t’i pranonim”. Duke kërkuar këto përgjigje ai shton: “…Krijuesi bën të njëjtën gjë si fëmija kur luan,… ai krijon një botë të fantazuar, të cilën e merr shumë seriozisht,… domethënë, e trajton me një pasion shumë të madh, duke e ndarë nga realiteti dhe duke krijuar burime kënaqësie për lexuesin”.
“Në këtë kuptim, krijuesi është një fëmijë që refuzon të rritet; si dhe një sfidues i krijuesit të gjithësisë në të njëjtën kohë. Shpesh rritja, përditshmëria, nevojat, ambicjet; na bëjnë të humbasim lidhjet me thelbin tonë, me origjinën e dëshirave tona; është pikërisht krijuesi ai që na i rivendos lidhjet me to.”
Një nga motivet kryesore të krijimit është nevoja per t’u ndjerë të rëndësishëm në raport me botën. “Ka vetëm një gjë që shkruhet për vete, – thotë Eco, – dhe kjo është lista e harxheve.”
“Një shkrimtar nuk ka nevojë të jetë origjinal, – thotë Elias Caneti; ai, ose është origjinal ose nuk është shkrimtar. Dhe ky origjinalitet ruhet prej shkrimtarit, edhe pse ka plotësuar “kushtin” paraprak për botimin e një libri, duke pasë lexuar të paktën një mijë të tilllë.
Mbi formën: Një nxënës pyet mjeshtrin e tij: Kur mund të them se tabloja ime ka përfunduar? Mjeshtri përgjigjet: Vetëm atëherë kur ta shohësh me çudi e të thuash: “Pse, unë e kam bërë këtë?”
“Gjysma më e mirë e poezisë dramatike, – thotë Taine tek “Filozofia e Artit”, – i gjithë teatri klasik grek dhe ai francez, shumica e dramave spanjolle e angleze; larg nga kopjimi i bisedave të përditshme, tjetërsojnë me qëllim të hapur fjalët e njerëzve. Secili nga këta poetë dramatikë, i bën personazhet të flasin në vargje; u dikton bisedave të tyre një ritëm dhe shpeshherë një rimë. “Pikërisht, ky lloj falsifikimi i realitetit prodhon letërsi.” Procesi i të shkruarit, implikon edhe atë të leximit, si lidhjen e saj dialektike. Dhe këtyre dy akteve u përgjigjen dy veprues të ndarë; edhe nëse po lexon veprën tënde, sepse nuk je më i njëjti në raport me kohën. “Leximi në vetvete, është një rikrijim; sa herë e lexon një vepër, aq herë ajo rikrijohet”.
Një pyetje e rëndësishme është se: “Për kë shkruajmë?” Pasi t’i përgjigjesh kësaj pyetje, ke zgjidhur gjysmën e problemit; gjysma tjetër është: “Si të shkuajmë?” Krijuesi, nuk ka kuptim pa lexuesin e tij, vetëm një raport i tillë nëpërmjet rikrijimit i jep vlerë krijimit. Besoj se e keni dëgjuar atë shprehjen: “Shkrimtari ka dashur të thotë që …”, por në fakt, po të kishim mundësi ta pyesnim këtë shkrimtar, ai nuk besoj se do të na thoshte të njëjtën gjë; madje, sa herë që ta pyesni, ka mundësi që të thotë gjëra krejt të ndryshme, në funksion të momentit krijues që ai po kalon.
“Nëse çdo gjë të duket se po ecën shumë mirë, – thotë Ernest Hemingueji; – atëherë ndërprite krijimin se po mbush faqe kot. “Nëse krijuesi, nuk e ndjen shqetësimin në gishtat që i dridhen, ndërsa shtyp butonat në makinën e shkrimit, do të thotë që e ka braktisur muza krijuese”.
“- E vramë Vinçens Prendushin!” – do t’i thoshte Lasgushi, Ismail Kadaresë. “- E vranë, jo e vramë!” – do të korrigjonte Kadareja, ndërsa Lasgushi i kthehet: “E vramë! E vramë! Pasi poeti mban pëgjegjësi për gjithçka!”
Një shkrimtar i paemër la këtë shënim më 23 Gusht 1939: “… Por gjithçka mori fund. Po të isha vërtet shkrimtar, duhet të tregohesha i aftë për të penguar luftën”. Kush ia ka dhënë këtë mision shkrimtarit?! Askush! Askush veç vetes së tij! Shkrimtari grumbullon pafund kaos brenda vetes; sa më shumë që të mbledhë, aq më shumë i ngjan botës; ai e urren këtë kaos dhe përpiqet që ta mposhtë, ai për asnjë çast, nuk heq dorë nga shpresa se po ta fitojë këtë luftë do ta shpëtojë botën.
Nga ana tjetër, Emil Cioran shprehet: “Të prodhosh letërsi është një lehtësim i jashtëzakomshëm. Të botosh, jo më pak. Një libër që botohet është jeta juaj, ose të paktën një pjesë e jetës suaj që bëhet diçka e huaj, që s’ju përket më ju, që nuk ju rraskapit më. Të shprehurit ju bën më të lehtë, ju varfëron, ju shkarkon nga barra e vetvetes; ai është humbje e substancës dhe… liri. Ai ju kullon, ju shpëton; pra, përlan me vete një pengesë të madhe. Kur dikush ju ngjall krupën, aq shumë saqë doni ta zhdukni fare; më e mira do të ishte që të merrnit një fije letër dhe të shkruanit në të shumë herë se X person është një qelbanik, një batakçi, një monstër; dhe do të vëreni se e urreni më pak, se nuk mendoni pothuajse fare më për hakmarrje. Pak a shumë, kjo është ajo që kam bërë ndaj vetes dhe botës… (duke shkruar)”

Duke përfunduar, do të thosha se krijimi i ngjan ngjitjes së një mali; sa më i lartë mali, aq më i thellë krijimi. Shumë njerëz ngjiten tek kështjella e Lezhës, jo pak dalin edhe në majë të Velës… por shumë më pak ngjiten në Kilimanxharo apo në Everest.
Në fund të fundit, një shkrimtar është një krijues dhe si i tillë, në kuptimin e krijimit, është i njëjtë me Krijuesin; prandaj, ai duhet të ndihet i plotësuar brenda vetes, pavarësisht nga raporti me lexuesin, pasi edhe Krijuesi është një dhe i vetëm.
Dhe tani, harrojini të gjitha dhe prisni muzën e krijimit!