William Faulkner
Një nga thëniet e Uollt Uitmanit që përmendet shpesh edhe sot, është ajo se për të patur poetë të mëdhenj duhet të ketë edhe audiencë të madhe. Nëse Uollt Uitmani e kuptoi këtë, kjo është kaq e dukshme në kohën e mbizotërimit të radios, e cila shërben për të na informuar ashtu si revistat elitare të cilat e korrigjojnë informacionin masiv, pa përmendur pastaj gjykimet e stërholluara në formën e leksioneve universitare. Dhe prapëseprapë, lind pyetja: Çfarë kanë bërë botimet e specializuara në fushën e letrave bashkë me botën akademike për të krijuar shkrimtarë të mëdhenj? A e marrin me të mirë këta Sibila shkrimtarin rishtar për ta trajtuar si të parapëlqyerin e tyre? Ato madje as që përpiqen që të rrënjosin tek ai nderimin për misteret që fshehin (duke e zhveshur kritikën kësisoj edhe nga vlera e saj emocionale. Po si mund të kontrollohet ndryshe turma përveçse nëpërmjet emocioneve? A ka ekzistuar ndonjëherë një turmë e logjikshme?). Kështu që duhet pranuar që s’ekziston një traditë, një ndjenjë përkatësie; gjithçka që nevojitet për t’u pranuar nga kritika është një makinë shkrimi.
Ata as që përpiqen të ndikojnë në formësimin e opinioneve për shkrimtarin. Është e vërtetë që nuk ia vlen të modelosh opinionin e gjithkujt për një shkrimtar, por ia vlen të ndryshosh gjykimet e gabuara të së kaluarës që vetëm përsëriten, të paktën për të shpëtuar shpirtin tënd. Kritiku amerikan, mu si një prestigjator, përpiqet të gjejë se sa shumë mund të mbajë pezull vëmendjen e spektatorit, pa i treguar atë që fsheh prej tij, duke vlerësuar shkathësinë e duarve kundrejt mprehtësisë së shikimit. Ai e merr në shqyrtim artin letrar duke e parë si një instrument me anë të të cilit ushtron shkallë të ndryshme të inteligjencës së vet. Kjo duket kaq e dorës së dytë, kaq e padobishme, krejt njëlloj si instrumentisti që luan me instrumentin, ndërkohë që pret ardhjen e bandës muzikore të cirkut. Por me një ndryshim; instrumentisti, lodhet pas ca kohësh dhe ndalon. E habitshmja në rastin e kritikës është që kritiku mahnitet nga muzika që ai krijon. Atëherë, mund të pyesim a u jep kritikëve kënaqësi leximi i njëri-tjetrit? Në këtë rast ngjajnë kaq shumë me berberët që qethin njëri-tjetrin për qejf.
Kritiku amerikan e verbon, jo vetëm audiencën e tij por edhe veten, në lidhje me thelbin e punës që bën. Zeja e tij shndërrohet në gjimnastikë mendore. Ai shndërrohet në rimishërim të të parëndësishmes, magjepsës me kujtime të lumtura, duke e pataksur turmën e pagdhendur, jo me atë që thotë, por me mënyrën se si e thotë. Mendjet e tyre mbyllen para stërhollimeve të gjithfarllojshme të kritikut. A s’ju duket diçka që sot ndodh rëndom?
“A e keni parë botimin e fundit të…..(vini një emër që keni dëshirë)? Xhouns Braun (Jones Brown) ia ka bërë fora kësaj here, ai… eh, si e pat titullin e librit? Sikur është roman më duket, e ka… në majë të gjuhës e kam… por flet… ka një goxha personazh. Nejse, Xhounsi e cilëson bojskaut estetik. Ia vlen, ta lexosh patjetër!” “Po, sigurisht. Brauni gjithmonë shkruan bukur. Të kujtohet se çfarë tha për filanin? “Është si një papagall që ka mësuar të fluturojë, por s’mësoi që s’mësoi dot të shajë”. Dhe prapëseprapë, kur e pyet këtë kritik për emrin e autorit, ose titullin e librit, ose se për çfarë bën fjalë, s’ta thotë dot? Ai, ose s’e ka lexuar, dhe nuk është se libri s’e ka tërhequr, por thjesht ka pritur të lexojë kritikun Braun për të krijuar një opinion. Dhe Brauni nuk ka dhënë asnjë opinion. Ndoshta edhe Brauni nuk e ka një të tillë.
Kritika në Angli është ku e ku më e zhvilluar se ajo në Amerikë! Pa dyshim, në SHBA gjen kritikë me gjykim të shëndoshë dhe tolerantë, të mirë-pajisur me njohuri, por me pak përjashtime ata nuk e kanë një status të tillë. Revistat, të cilat janë ato që vendosin standarde i shpërfillin ata, ose krijojnë gjendje të padurueshme për ta, kështu që edhe ata i shpërfillin revistat dhe jetojnë jashtë vendit.
Në një nga numrat e fundit të “E shtuna letrare (The Saturday Review), zoti Xheral Goulld (Gerald Gould), në shkrimin kritik për “Lojtari i fshehur” të Alfred Noyes, shkruan: “Njerëzit në jetën reale nuk flasin si në këtë libër… Nuk është e dobishme të tjetërsosh ligjërimin bisedor të njerëzve të zakonshëm, pasi kjo ia zbeh vlerën librit. Dhënia e një detaji të tmerrshëm e çorienton lexuesin”. Kjo vërejtje është thelbi i kritikës së këtij autori. Kaq e saktë, e qartë dhe e plotë, s’i shton as s’i heq dot asnjë presje. Një shkrim kritik prej të cilit përfiton jo vetëm publiku, por edhe autori. Por cili kritik amerikan do ta bënte një gjë të tillë? Cili nga gjyqtarët tanë letrarë nuk do ta shfrytëzonte rastin për ta quajtur zotin Noyes “bojskaut estetik”, apo të mos merrej me diçka tjetër të dorës së dytë dhe të parëndësishme?
Cili do të ishte ai lexues atëherë, që s’do ta merrte librin pa një paragjykim të njëanshëm, pa një lloj ndjenje të zbehtë hatri dhe mëshire… jo për librin por për zotin Noyes? Një në njëqind. Cili shkrimtar, duke e pasur prirjen e brendshme për të vuajtur, me shtysën e brendshme për të hequr qafe letrën e bardhë që nuk e lë të qetë, mund të frymëzohet apo nxitet prej një epiteti të tillë si ai i “bojskautit estetik?”. Asnjë.
Gjykimi i shëndoshë, kjo është fjala e duhur. Mos u bëj të tjerëtve çfarë s’do të doje të ta bënin ty. Kritikët anglezë bëjnë kritikën letrare të librit, kritikët amerikanë bëjnë të autorit. Kritiku amerikan ia hedh paq publikut, duke ia paraqitur autorin si një gaztor të shfytyruar, hija e të cilit në volume të trasha librash zor se të josh. Sigurisht, nëse ekzistojnë dy profesione në të cilat nuk duhet të ketë xhelozi profesionale, ato janë prostitucioni dhe letërsia.
Në këto rrethana, gara bëhet mbytëse. Shkrimtari nuk mund të filloj të konkurrojë me kritikun. Ka kaq shumë punë me të shkruarit ndërkohë që edhe nuk është i përshtatshëm për një garë të tillë. Edhe po të kishte kohë sa të duash dhe të ishte i mirëpajisur, gara do të ishte e padrejtë. Leximi i kritikut, sapo të bëhet zakon për lexuesin, shihet prej tyre si i pagabueshëm, dhe kontakti i tij me ta është aq i drejtpërdrejtë, sa i mundëson që gjithmonë të thotë fjalën e fundit. Dhe në shoqërinë amerikane fjala e fundit ka rëndësi, është vendimtare. Ndoshta, ai kështu arrin të na bindë.
Përktheu: Granit Zela
*Titulli është redaksional
