Revista defekt-teknik.com u drejtoi nga një pyetje katër zërave të poezisë moderne shqipe.

Ata janë: Daniela Xhani, Sueton Zhugri, Nurie Emrullai dhe Edvin Thomollari.

Duke qenë se nuk janë nga ai lloji i promovuar bujshëm në mjediset leterare shqiptare, ky fakt përkoi me misionin e kësaj reviste; të promovojë pikërisht ata të papromovuarit, ata që janë larg zallamahisë e tam-tameve zyrtarë, që shpesh nuk tingëllojnë të besueshëm te lexuesi…

Ja çfarë thonë ata për poezinë…

Arlinda Guma: Ju ndoshta jeni ndër të paktët, të cilëve nuk ua redaktoj më parë poezitë kur i publikoj në defekt-teknik. Sepse çdo fjalë është në vendin e duhur, dallohet qartë atje kujdesi për gjuhën. Dhe shkruani poezi të përkora. Dhe nuk jetoni në Shqipëri… Si ia dilni ta ruani të pastër shqipen tuaj? Sa rëndësi ka për ju kujdesi për gjuhën dhe sa ka subjekti i asaj që doni të shprehni? A mbivendosen këto të dyja?

Daniela Xhani Së pari ju falënderoj, Arlinda, për prezantimin e disa prej poezive të mia në Defekt-Teknik.

Po, jetoj prej shumë vitesh e larguar nga Shqipëria por jo e shkëputur nga gjuha shqipe; komunikimi në familje, me miq, librat që lexoj dhe sidomos dashuria ndaj saj. Ajo është një formë besnikërie ndaj vendit dhe vetes.

Kur jam larguar, fillimisht, jam përballur me një zbrazëti sociale, të cilën e mbushja me frekuentimin e bibliotekës çdo javë. Dhe, ndryshe nga tekstet narrative, jo vetëm atëherë por edhe tani, kur lexoj një poezi të mirë në gjuhë të huaj më vjen natyrshëm në mendje sesi mund tingëllojë në shqip. Disa tentativa përkthimi i kam postuar edhe në profilin tim – kënaqësi modeste vetjake, pa asnjë qëllim të dëmtoj natyrën.

Ndërsa krijimet e mia lindin në gjuhën shqipe dhe çdo poezi që shkruaj e trajtoj sikur të ishte e fundit, me shumë mirësjellje, sidomos që ajo nuk premton asnjëherë.

Poezia është gjendje lirie, mendimi dhe emocioni, që kërkon përkujdesje të fjalës. Edhe tek imazhet e vogla përshkruese është gjendja që vëzhgon, shpesh në mënyrë alogjike dhe pa diçka finale apo e shprehur jo me shumë fjalë – veçori e imja, kjo, edhe në komunikimin e përditshëm.

Ai vizion onirik i jetuar brenda meje – që më së shumti shkruhet ndërsa bëhem gati për të fjetur – shpesh më përfshin në përgjegjësi se ndoshta nuk do arrij ta shpreh siç duhet atë turbullim frymëzues, por e ndërgjegjshme se uni poetik nuk mund të qëndrojë më lart sesa vetë ajo.

Poezia është përpjekja për t’i dhënë zë përmes fjalës diçkaje që nuk mund ta shpreh në mënyrë tjetër.

Gjuha është mjeti me të cilën depërtoj, ndërsa subjekti është substanca e të menduarit, i cili pa fjalën nuk do të merrte formë vërtetësie – të dyja po aq të rëndësishme – duke gjeneruar një botë të vogël ndjesore dhe intelektuale, por asnjëherë nuk e di nëse ajo gjendje vetjake do të arrijë të marrë një trajtë më të gjerë, pra kolektive. Në çdo rast i druhem fort banalitetit, që nuk ka të bëjë me bukurinë banale të fjalës, por me abuzimin shprehimor, humbjen e fuqisë konotative, përsëritjen vazhdimisht të vetes, moskrijimin e një gjuhe të pastër rrëfimi. Madje këto i mendoj shpesh dhe shpresoj që, kur të mos kem më asgjë poetike, t’ia them e para vetes: Kaq ishte, mbaroi!

Arlinda Guma: Si lind një poezi tek ju? Mund ta përshkruani procesin? Kur kam lexuar një intervistë të Wislawa Szymborska-s, ajo thoshte se punonte me muaj apo me vite me poezi të caktuara. A bëni edhe ju një punë të tillë sistematike me poezinë tuaj? Apo ajo është thjesht një blic i beftë? A ju është dashur shumë për ta shkruar poezinë “Në tregun e sendeve të përdorura”, nuk di pse me duket se atë poezi ju e keni shkruar me një frymë.

Sueton Zhugri: Lind në shumë mënyra. Nganjëherë me një bindje ose opinion. Kur kam diçka për të thënë. Ajo fjali apo status bëhet qendra e vjershës, që lidhet pastaj me pjesë dhe kthina të tjera. Nuk i duroj dot poezitë që nuk më detyrojnë dot t’i lexoj për së dyti. Ose më mirë të them, poezitë që nuk godasin. Ndaj mundohem që fjalia tek poezia ime të marrë më shumë se një kuptim. Duhet vramendje, duhet surprizë,  duhet fantazi, ndjeshmëri, sinqeritet, dhe mbi të gjitha art me figurat e përdorura. Domethënë me pak rreshta sa më shumë informacion, efekte, dhe nënkuptime. Poezia duhet t’i ngjajë një diamanti që shkëlqen nga të gjitha anët. Dhe kjo e transmetuar sa më thjeshtmërisht. Poezia nuk duhet të jetë e synuar vetëm për poetët e tjerë, por edhe për masën.

Herë të tjera (dhe kjo është në më të shumtën e rasteve) poezia lind nga një varg poezie ose romani i lexuar, që të godet dhe befason. I them vetes, prit, kjo mund të shprehej fare mirë edhe kështu, dhe në këtë mënyrë ke hedhur tullën e parë në bazën e murit të poezisë së re. Asgjë nuk lind nga hiçi. Secili prej nesh ka ndikimet e veta dhe pëlqimet individuale.

Ka poezi që shkruhen me një frymë dhe është e vërtetë, poezia: “Në tregun e sendeve” u shkrua me një frymë, përveç mbylljes që mori dy ditë. Po kështu poezia: “Gjëkafshë” për shembull. Ajo mori vetëm një orë. U rikthehem poezive kur i rilexoj pas shumë kohësh, për t’i thjeshtëzuar ose për të shtuar ndonjë varg. Shijet e mia ndryshojnë me kalimin e kohës. Jam shumë kritik ndaj vetes dhe mundohem të mësoj nga më të mirët e poezisë shqiptare dhe botërore. Kërkoj poezinë universale, pa anashkaluar poezinë kombëtare. Duke qenë se më shumë se gjysmën e jetës tashmë e kam kaluar jashtë Shqipërie, mendoj se poezia ime duhet të pasqyrojë domethënien e këtij realiteti. Një shpirt shqiptar që vizaton nga larg botën.

Arlinda Guma: Poezia juaj është shpërthyese, disi e egër, e vërtetë, e fuqishme… Kam këtu parasysh poezinë “Bosh”… A jeni penduar ndonjëherë për ndonjë poezi që keni shkruar? I keni thënë ndonjëherë vetes “bëra gabim që e shkrova, apo që e publikova? Ju dukeni një kururge e pamëshirshme e dhimbjes. Dhe shpesh ia shpërfaqni lexuesit këtë dhimbje pa asnjë rrobë në trup. Pa bërë asnjë kompromis. Jeni penduar ndonjëherë që nuk i keni veshur asaj ca rroba, sidomos kur e ekspozoni në një realitet të pandjeshëm, cinik e brutal, siç ndonjëherë mund të jenë mediat sociale…

Nurie Emrullai: Ajo që kërkoj unë prej poezisë është të më flasë, jo vetëm për lëkurën, por dhe për ashtin që mbështillet prej saj. Lëkurën arrijmë ta shohim të gjithë, ndërsa mënyra sesi imagjinojmë ashtin na bën të dallojmë njëri prej tjetrit.

Jo, nuk jam penduar për asnjë varg të vetëm që kam shkruar, por ka pasur raste që jam penduar për ndonjë poezi të tërë që nuk kam lënë të “piqen emocionet” rreth saj. Por përderisa shkruaj vargje, prej secilit varg arrij që të njoh veten më thellë, e për çdo ditë më ndryshe. Dhe kjo është mrekullia e poezisë, sepse të lejon të njohësh veten, ndjenjat apo çastin që të zgjon. Prandaj, poezia e njëjtë te secili prej nesh, zgjon emocione të ndryshme, sepse nuk jemi ne ata që zbulojmë poezinë, por poezia na zbulon ne. Fjala ka aftësinë e zbërthimit.

Për mua arti duhet të flasi të vërtetën, poezia duhet të burojë nga shpirti i pastër i njeriut të zakonshëm, për ta vetëdijësuar atë, për ta çliruar në ndjenjat që mban, për emocionet që mund të shprehë. Këtë e kam bërë çdoherë më poezitë e mia, jam shfaqur thjesht ajo që jam, një njeri që ndjen, vuan, ka pyetje për botën, për njeriun, është në kërkim të së vërtetës, e cila fshihet e mbulohet thellë nga koha dhe egoizmi i natyrës njerëzore.

Siç do të parafrazoj një pjesë nga eseja e Virginia Woolf-it: “Një dhomë më vete”, “ … poetët e poezisë moderne shprehin ndjenja, të cilat, sapo krijohen edhe shuhen,  prandaj dhe harrohen shumë shpejt poezitë të cilat lexohen në këtë kohë.” Pra, poezitë moderne, për dallim nga poezitë e një kohe që i kanë folur njeriut për ndjenjat dhe realitetin në të cilin përballej  ai, siç i kemi për shembull rastet në pozinë shqipe, dallojmë dhe na vjen në mendje Migjeni, Noli e Camaj. Pra, poeti nuk është “njeriu i përzgjedhur” që jeton midis qiellit dhe vështron teksa “njeriu vdekatar” lufton me jetën. Poeti është po ai njeriu i zakonshëm që nuk dallohet midis njerëzve të tjerë, që vuan dhe dashuron njësoj si ata, dhe beson si ata, prandaj dhe i takon të flasë për veten e tij.

Po, poezia ime nuk është e mveshur dhe qëndron pa asnjë rrobë përballë lexuesit, ajo qëndron e thjeshtë, por sendet që na duken të thjeshta, madje dhe mënyra se si hamë bukën apo lëvizim këmbët nëpër rrugë, është e komplikuar dhe mund të na hedhë në një dimension tjetër.

Këtë gjë e kam provuar kur kam postuar një cikël poezishë që i referoheshin gruas dhe pozitës së saj në shoqëri.

Pavarësisht si duam të dukemi përballë të tjerëve, pozita e gruas vazhdon të mbetet e lënë anësh. Ne si shoqëri e kemi më të lehtë të flasim për rrobat dhe për tendencat e fundit të modës, se për mënyrën sesi trajtohemi dhe shihemi nga shoqëria, gjë që vjen nga mosvlerësimi i vetes sonë. Ajo që dua të them, është se jam ballafaquar me emocionet që u falën këto poezi grave, vajzave, shoqeve të mia, dhe e di cili ishte reagimi i tyre? Lotët! Ato qanin, sepse ndienin peshën e gjithë grave që i kanë parë, por nuk kanë reagur dot. Reagimi vjen nga forca mendore e ushtruar për shekuj të tërë mbi mendjen e gruas. Për mua kjo është poezia. Të japësh ndjenjën e të kuptuarit të tjetrit. Unë jam një e zgjedhur e vendit tim, që duhet të flas me zërin e nënës sime, shoqes sime, tokës dhe qiellit ku jetoj. Zërin e Zotit që na vjen në këto anë, lotët që mund të duken të pakuptimtë dhe vetëm poeti është i aftë ta zbërthejë ndjenjën në fjalë.

Arlinda Guma Në poezitë tuaja, veçanërisht në poezinë “Profesionisti”, unë dalloj një vëzhgim sociologjik të kujdesshëm të realitetit të përditshëm. Ndryshe nga shumë poetë shqiptarë që fokusohen te ndjenja, ju në njëfarë mënyre e përktheni realitetin në vargje racionale, nën një analize të detajuar, dhe e spërkatni pastaj shumë kursyeshëm me disa stërkala të vockla ndjesish dhe përjetimesh. Është instiktive apo e mirëmenduar kjo? Si vjen procesi i këtij “përkthimi”?

 

Edvin Thomollari: Duke qenë se unë e konsideroj veten amator në punët e poezisë, ndoshta kjo është mënyra e vetme me të cilën unë arrij të kondensoj përditshmërinë. Kjo, pjesërisht mund të vijë edhe për shkak të formimit tim në shkencat ekzakte dhe faktit që përditshmërinë e shikoj si një ushtrim dinamike në fizikë, ku lëvizja e objektit përcaktohet nga rezultantja e forcave që ushtrohen. Kështu edhe individi apo shoqëria, doemos lëvizin nga njê dinamikë forcash. Shtysa është ndjesore, ndërsa zhvillimi plotësohet me atë pjesë që është “bluajtja” në kokë e gjërave për të cilat shkruaj. Poezia, të cilës i referoheni, është pikërisht më e “thata” nga ana figurative, ashtu siç është nje profesionst…