Unë nuk i njoh më shumë pjesë të atdheut tim. Mbeten vetëm kujtimet e mia prej tyre.
Mosab Abu Toha
Në një mbrëmje vere, shumë vite më parë, unë dhe im atë u ulëm në çatinë e shtëpisë sonë në Beit Lahia, në Gazën veriore, dhe biseduam për gjyshin tim Hasan. Hasanin unë nuk e kam takuar kurrë.
Ai vdiq dyzet vjet më parë, para se im atë të martohej, pas një lufte të gjatë me diabetin, gjë që e detyroi të përdorte një karrige me rrota. Kam dashur të dëgjoja histori për jetën e tij nga babai im dhe nga motrat e tij. Doja të dija se çfarë pinte, çfarë hante, çfarë shikonte dhe vishte Hasani. Ndieja sikur dëgjimi i kujtimeve të familjes sime më hapi një dhomë në mendje, ku mund të qëndroja dhe të pikturoja portretin e Hasanit.
“A ka udhëtuar ndonjëherë gjyshi im jashtë vendit?”, pyeta unë. “Sigurisht, ai vizitoi Libanin dhe Jordaninë,” u përgjigj im atë. Por ai nuk dinte të më thoshte se kur, se me kë dhe për sa kohë. U ulëm për pak aty, duke u përpjekur t’i shpëtonim vapës së shtëpisë. Nuk kishte ektricitet dhe po errësohej.
Kohët e fundit i telefonova tim eti nga Sirakuza, New York, ku jam strehuar me gruan dhe me tre fëmijët. Ai vazhdon të jetojë në veri të Gazës.
Më tha se është përpjekur të kultivojë perime në lagjen tonë. “Prita me orë të tëra për të mbushur disa kova me ujë për bimët, por sot qe ditë pa fat”, më tha ai. Pastaj e solla fjalën te Hasani. “E di që nuk është e përshtatshme të pyesim për këtë tani,” thashë. “Por a e di nëse ndokush nga familja e ka pasaportën e gjyshit tim?”
Babai im qeshi. “Si mund ta di? Kanë kaluar shumë kohë.”
E prisja atë përgjigje, por më bëri të qaja. Edhe para se Izraeli të pushtonte Gazën vitin e shkuar, nuk munda ta gjeja varrin e gjyshit tim. Prindërit më kishin thënë se ai ishte varrosur në një varrezë në lagjen Sheikh Radwan të qytetit të Gazës.
Si do ta gjej unë, tani që kaq shumë varreza janë dëmtuar në luftë? Askush nuk mundte të më thoshte as ditëlindjen e Hasanit. Dija vetëm se ai ishte shtatë vjet më i madh se gruaja e tij, gjyshja ime Khadra, e cila kishte lindur në vitin 1932. Edhe data e vdekjes së tij ishte si një problem matematikor. E dija që një nga kushërinjtë e mi kishte lindur dy muaj më vonë, gjë që më tha se ai kishte vdekur më 30 Tetor, 1984.
Sa herë që vizitoj miqtë në Shtetet e Bashkuara, shoh portrete të prindërve, të gjyshërve, madje edhe të stërgjyshërve në mur dhe zemra më shtrëngon. Pse unë nuk kam trashëguar thesare të tilla? Mos ndoshta ngaqë Hasani jetoi dhe vdiq në një kamp refugjatësh? Nëse ai do t’i ruante dokumentet dhe fotografitë që të mund t’i përgjigjeshin pyetjeve të mia rreth tij, a do të ekzistonin ato ende tani, pas gjithë asaj që ka kaluar Gaza?
Kur mendoj se sa pak di për gjyshin tim, mendoj për tre fëmijët e mi dhe për atë që unë vetë mund t’u përcjell atyre. Kur Hamasi sulmoi Izraelin më 7 Tetor, 2023, tre breza të familjes sime jetonin së bashku nën një çati.
Pesë ditë më vonë, forcat izraelite hodhën fletëpalosje që na urdhëronin ta evakuonim zonën. Ne lamë gjithçka, përveç disa rrobave dhe ushqimeve. Më 14 tetor, pasi një sulm ajror goditi shtëpinë e fqinjit tim, kontrollova shtëpinë tonë dhe gjeta dritare të thyera, libra të rrëzuar dhe pluhur që mbulonte çdo jastëk, dyshek dhe batanije. U përpoqa të pastroj divanët. Mendova se shtëpia ime, librat dhe tavolina ime e shkrimit do të ishin aty për ne kur të mbaronte lufta. Kam bërë foto të dëmtimeve që të kujtohem.
Dy javë më vonë, shtëpia jonë u shkatërrua nga një sulm ajror izraelit. Kur rrezikova të kthehesha, ditë pas bombardimeve, u ndjeva i detyruar të kaloja rreth një orë duke gërmuar nëpër rrënoja, duke shpresuar të shpëtoja disa rroba, këpucë ose batanije. Ishte vjeshtë dhe fantazma e dimrit po afrohej. Gjithçka që ruajta ishte një bllok shënimesh dhe një kopje e librit tim të parë me poezi.
Vetëm kohët e fundit m’u kujtua diçka që nuk arrita ta merrja: një album fotografik që përmbante fotot e mia, të vëllezërve e motrave, të prindërve dhe gjyshërve të mi. Sapo më shkoi mendja te albumi, i dërgova mesazh vëllait tim Hamzait. “A mund të shohësh nëse mundesh ta gjesh albumin e fotografive në rrënojat e dhomës sime bibliotekë?” U ndjeva në siklet t’ia kërkoja këtë në një kohë kur ai mezi gjente ushqim për familjen e tij. Por ato foto ishin të çmuara për ne. Ato ishin mënyra jonë për të kujtuar.
Familja ime në Beit Lahia nuk mundi ta gjente albumin apo mbetjet e dhomës. Deri më sot, nuk ka asnjë gjurmë të dukshme të shtretërve, kolltukëve, dollapëve, madje as të mureve të dhomës së gjumit dhe të kuzhinës sime. Mbeten vetëm kujtimet tona për ta.
Unë jam një person që më pëlqen të bëj fotografi. Ndihem mirënjohës që kam një telefon me hapësirë të mjaftueshme për t’i ruajtur. Fotot e mia nga Gaza tregojnë familjen time në fusha të gjelbëruara dhe në plazh, në perëndim të diellit. Unë kam një foto të furrës së argjilës ku nëna ime piqte bukë dhe ndonjëherë edhe pulë të pjekur. Kam një foto të vajzës sime, Yaffa, duke hedhur petale lulesh në një rrugë të qetë. Kam një fotografi nga fundi i shtatorit të vitit 2023, të fëmijës sim më të vogël, Mostafa, veshur me një kostum Spider-Man-i dhe duke u hedhur nga një stol në dhomën time të gjumit.
Për njëzet e tre vjet, kisha të njëjtët fqinjë, të njëjtat pemë rreth meje. Kaloja pranë të njëjtave shkolla, klube, kafene dhe mure të mbuluara me grafite. Ndeshja në rrugë të njëjtët mësues, trajnerë, berberë dhe baristë. Para 7 tetorit, njerëzit rrallë largoheshin. Kishte një marrëdhënie të butë mes nesh dhe gjërave.
Më ka marrë malli për lagjjen time të vogël në Beit Lahia. Më ka marrë malli për kohët kur vjehrra ime, e cila jetonte në vendin fqinj, bënte maftul dhe na dërgonte pak. Më ka marrë malli për kohët kur tri motrat e mia të martuara dhe fëmijët e tyre na vizitonin fundjavës dhe më e madhja, Aja, më telefononte paraprakisht për të më kërkuar të bëja çaj. Motrat e mia e donin çajin tim dhe mua më pëlqente ta përgatisja për to. Më ka marrë malli të nxjerr çajnikun dhe gotat në një tavolinë nën pemën e portokalles apo të guavas. Më ka marrë malli të shkoj me kunatin tim Ahmedin në arat e tij me misër. Rreth skajeve ai mbillte për të afërmit e tij patëllxhanë, speca, bishtaja, kastraveca dhe kunguj.
Më kujtohet e gjallë koha kur ne bënim një Barbekju atje dhe Ahmedi ftonte secilin prej nesh të zgjidhnim kallinj misri dhe t’i vendosnim drejt e në skarë.
Me kalimin e kohës, është bërë e vështirë për mua të dalloj vendet që njihja në Gaza. Që nga 7 tetori janë rrafshuar lagje të tëra. Këto ditë, shumë rrugë dhe korsi nuk mund të shihen nën rrënoja dhe ka shumë pak karburant që buldozerët t’i pastrojnë. Kur shikoj foto dhe video në lajme, nuk mund të them nëse po shoh mbetjet e një farmacie, një restoranti, një dyqani akulloresh apo një kopshti fëmijësh. Ne i donim këto vende. Secila është një humbje.
Shpesh mendoj për vendet që nuk do të mund t’u tregoj fëmijëve apo nipërve të mi, kujtimet që nuk do të mund t’i ndaj: kopshti që ndoqa në kampin e refugjatëve Al-Shati, fusha aty pranë ku fëmijë bëja rrota karrocash, rrugët në Beit Lahia ku ngisja biçikletën në perëndim të diellit. Fusha e futbollit ku luaja me kolegët e mi në mbrëmje, salla ku bëra dasmën. Pema e manit ku luaja me shokët e mi të fëmijërisë. Disa nga ata shokë janë vrarë.
Mendoj gjithashtu për kujtimet e reja që kisha shpresuar të krijoja. Yaffa dhe vëllai i saj më i madh, Yazzan-i, donin të mësonin të notonin, diçka që unë nuk e bëra kurrë për shkak të problemeve me veshin. Doja që ata të ngisnin biçikletat përgjatë plazhit në Rrugën Al-Rashid, e cila ishte shtruar së fundmi me asfalt. Doja ta çoja Yazzan-in në stërvitjen e futbollit gjatë verës. Doja t’i prezantoja studentët e mi me Bibliotekën Publike Edward Said, një bibliotekë në gjuhën angleze që unë e themelova në Gaza.
Të shtunën, një koleg më tha se nxënësi im më i mirë u vra duke kërkuar dru zjarri për familjen.
Më ka pëlqyer gjithmonë një varg nga “Open the Door, Homer”, një këngë nga Bob Dylan. “Kujdesu për të gjitha kujtimet e tua,” këndon ai, “sepse nuk mund t’i rijetosh ato.”
Fjalët më bënë të dëshiroja të rrija në kujtimet e mia dhe të ndërtoja kujtime të mira. Vitin e shkuar, kam humbur shumë nga pjesët e prekshme të kujtimeve të mia – njerëzit, vendet dhe gjërat që më ndihmuan të kujtoja. Kam luftuar për të krijuar kujtime të mira. Në Gaza, çdo shtëpi e shkatërruar bëhet një lloj albumi, i mbushur jo me foto, por me njerëz të vërtetë, të vdekurit të shtypur mes faqeve të tij.
Majin e shkuar, mora një telefonatë nga miku im Basel, një tenist nga qyteti im. Ai jetonte në një tendë në Rafah, qytet në Gazën jugore, që u bë strehë për palestinezët e zhvendosur. Izraeli po përgatitej të pushtonte qytetin, pavarësisht kundërshtimeve nga komuniteti ndërkombëtar.
Basel-i po përgatitej ta shpërngulte sërish familjen e tij. Ai dëgjonte tanke dhe të shtëna në distancë. Ai dhe mijëra të tjerë po përpiqeshin të shkonin në Khan Younis.
Baze-li ishte në proces të çmontimit të çadrës së familjes së tij. Dëgjova teksa shpjegonte procesin e dhimbshëm të ndërtimit të tualeteve dhe të rubinetave të ujit aty pranë. Familja e tij nuk kishte dashur të jetonte atje, por ja që u detyruan. Ata kishin mësuar ta bënin dallimin midis tendës së tyre dhe gjithë të tjerave. Kishin mësuar se si të lëviznin. Aty kishin filluar të krijonin kujtime të reja. “Tani ne po e lëmë këtë për të panjohurën,” tha ai. Këtë vit, banorët e Gazës e kanë bërë këtë sërish dhe sërish.
Mendova përsëri për pesë javët që kalova në kampin e refugjatëve në Jabalia, menjëherë pas fillimit të luftës. Në atë kohë, ishte ende e mundur të gjeje një apartament të paprekur apo shkollë ku të mund të strehoheshe me familjen. Pas njēfarë kohe, kujtova, u njoha me dyqane dhe farmaci të reja, me kafene ku mund të hyje në internet dhe të karikoje telefonin. Mësova rrugë të shkurtra të reja dhe zhvillova një rutinë. Shumë nga ato vende janë zhdukur tani. Megjithatë, mund t’i mbyll sytë dhe t’i imagjinoj. Unë mund të lundroj në rrugicat e Jabalias me mendjen time. Po aq lehtë mund ta imagjinoj kampin në gërmadha.
Më 13 Tetor, 2023, miku im Refaat Alareer postoi një poezi të quajtur “Nëse duhet të vdes” në Instagram.
Nëse unë duhet të vdes nga Refaat Alareer
Nëse unë duhet të vdes,
ti duhet të jetosh
për të treguar historinë time
për të shitur gjërat e mia
për të blerë një copë pëlhurë
dhe disa fije,
(bliije të bardhë me bisht të gjatë)
kështu, një fëmijë, diku në Gaza
teksa vështron qiellin në sy
duke pritur të atin që u largua në flakë –
pa i thënë lamtumirë askujt
madje as mishit të tij
madje as vetes së tij –
të shohë balonën, balonën time që e bëre ti, duke fluturuar atje lart
dhe të mendojë për një çast se një engjëll është atje
që po i rikthen dashurinë
Nëse unë duhet të vdes
le të sjellë ajo shpresë
le të jetë ajo një përrallë.
E pashë poezinë disa ditë më vonë. Më goditi aq fuqishëm saqë vazhdoi të trokiste në portën e imagjinatës dhe të frikës sime. Refaat-i donte të jetonte. Ai nuk shkroi kur të vdes. Përkundrazi, ai po komunikonte se nëse vdekja e tij do të duhej të ndodhte, atëherë kushdo që jeton pas tij duhet të jetojë për të kujtuar—për të treguar historinë e tij, të të vrarëve, të kaq shumë palestinezëve.
Në fillim të nëntorit, ndërsa po përpiqesha të ikja nga Gaza me familjen time, shkrova një poezi në përgjigje të Refaat-it. Kam shkruar se nëse vdes, shpresoj që asnjë rrënojë, asnjë çakëll apo gotë e thyer të mos e mbulojë kufomën time.
Më 3 dhjetor unë arrita të kaloja në Egjipt me gruan dhe me tre fëmijët e mi. Ditë më vonë, një sulm ajror izraelit e vrau Refaat-in dhe shumë anëtarë të familjes së tij. Nuk doja ta besoja.
Në telefonin tim kam një foto të Refaat-it nga pranvera e vitit 2022. Ai ndodhet në një fushë të gjelbër, i veshur me xhaketë sportive dhe syze që e bëjnë të duket profesori që ishte. Pas tij është një qiell blu i mbushur me re të bardha. Ai mban një kuti të madhe prej druri, e cila është e mbushur me më shumë luleshtrydhe se sa mund të hajë njeriu. Refaat-i i pëlqente luleshtrydhet. I zgjidhnim bashkë. Atë ditë, Refaat-i mbushi dy kuti, një për familjen dhe një për prindërit e tij. Në foto, ai po nxjerr me zell një lukeshtrydhe nga kutia, duke buzëqeshur.
Përktheu: Arlinda Guma
Marrë nga The New Yorker
