ELISABETH LANGGÄSSER
Këtë monolog që mbaron në mënyrë të çuditshme e dëgjova në stolin e lulishtes të një spitali psikiatrik provincial, që ishte njëkohësisht edhe azil pleqsh. Po prisja në atë kohë një të njohur, të cilin pak para mbarimit të luftës së fundit[1] e kishim nxjerrë me tronditje nervore nga bodrumi i shtëpisë së tij. E tundte pareshtur kokën si një lavjerrës ore tik-tak tutje-tëhu … pareshtur tik-tak, krejtësisht paqësor, plotësisht i qetë. Askush prej nesh (as unë, as im shoq, as shokët e skatit[2] të të njohurit tim) nuk do ishte habitur, që kur akrepi të tregonte orën e plotë apo gjysmën e orës, të dëgjonim gongun e Westminster-it – tik-takun dhe gongun e Westminster-it. Epo mirë. Kjo është një mesele tjetër.
Meqë ra fjala spitali psikiatrik ishte një parajsë e vërtetë. Park i bukur, pemë të vjetra, ndërtesa aty prapa një saraj provincial në Brandenburg: dy krahë të thjeshtë dhe një shkallë të jashtme në mes – pakëz i vogël, do të kishte qenë një shtëpi banimi në Caputh[3] apo Bernau[4]. Siç thashë, ishte vërtet një parajsë, siç është pamja menjëherë prapa varrezave. Ne të gjithë e dëshironim në atë kohë diçka të tillë të ngjashme për t’u çlodhur katër javë. Mirëpo kush e ka këtë fat?
Pranë meje ishte ulur një grua e moshuar; domethënë a ishte vërtet e moshuar, nuk mund ta them me siguri. Ishte e çmendur, kjo jashtë çdo dyshimi. Kurrsesi nuk ishte pjesë vetëm e azilit të pleqve. Por e moshuar apo jo e moshuar – në atë kohë asnjëri prej nesh nuk shikohej me qejf në pasqyrë. Edhe ajo aty: Kur e vras tani mendjen, nuk ishte as … as … Nuk ishte asnjë nga të dyja: As e moshuar dhe as e re – natyrisht jo e re – megjithatë fytyrën e kishte të lëmuar si një vezë poshtë flokëve të bardhë dëborë. Ju do thoni se ka shumë fytyra të tilla. Kjo është prapë e vërtetë. Vetëm se nuk janë të gjithë të çmendur e për të mos folur që nuk i mbyllin të gjithë brenda – ndryshe ku do mbyteshim?
Ka shumë gjasa që në një situatë normale gruaja nuk do më kishte rënë në sy ose nuk do më kishin mbetur të ngulitura çfarë tregoi. Kishte aq shumë fatkeqësi në atë kohë, saqë nuk kishte rëndësi disa fatkeqësi më pak apo më shumë – në thelb robi nuk i fiksonte ato. (Sot them: Shyqyr Zotit. Ndryshe ku do mbyteshim?) Pra në një situatë normale një krijesë e tillë nuk do më kishte rënë në sy me siguri. Kur qëndron në një radhë të gjatë, për shembull, edhe i përjeton gjëra të ngjashme ose tek zyra ku merren triskat e ushqimeve.
Por këtu puna ishte ndryshe. Robit nuk i treguan asgjë; robi dëgjoi aty diçka që në thelb nuk ishte e destinuar për të; robi pati ndjenjën e mallkuar se po lexonte një letër të hapur, e cila gjendej aty. Po: Një letër e hapur. Besoj se ky krahasim është i saktë, edhe pse çdo krahasim çalon natyrisht. Robi nuk arriti të thotë: Si? Apo: Ah? Ose: Oh!, kur gruaja u hodh përpjetë si ta kishte pickuar diçka dhe e pa tjetrin me zemërim. Epo – “me zemërim” nuk është fare shprehja e duhur për këtë vështrim – vetëm një i çmendur mund ta shikojë tjetrin ashtu … kaq kërcënueshëm e sikur vinte nga një botë tjetër. Do isha frikësuar natyrisht, nëse një infermiere nuk do kishte qëndruar tërë kohën afër. Në të vërtetë këto bisha nuk duhej t’i quanim fare infermiere. Kur një e tillë ngjishet në heshtje nga prapa dhe i mbërthen të sëmurët me kthetrat e saj e i shtyn duke i mbajtur tek bërryli, pa thënë një fjalë … një buallicë, me uniformë me breza bardhë e blu -. Epo në fund të fundit duhet bërë. Ndryshe ku do mbyteshim?
Siç thashë: Gruaja ishte në mes të ligjërimit, kur u ula pranë saj. Sigurisht s’duhej të kishte ecur shumë me historinë e saj.
“Isha vërtet një fëmijë i bukur”, tha ajo. “Sytë si ulli. Një figurë si kukull. Prindërit më fotografonin me qejf dhe shpesh. E përse jo? Xhanëm përse jo? Prandaj e kishin fëmijën. Ekzistojnë foto të miat para një sfondi pyjor e të tjera në një park në një stol prej dru mështekne. Vëllai im i vogël me kokën e mbështetur në supin tim – “Hansi dhe Greta” – thonin njerëzit për këtë fotografi. Një herë tjetër, nuk e di përse, po mbaj të hapur një çadër japoneze dhe kam fustanin tim me qëndisma. Isha fëmijë i lumtur. Kishim pará; mund të kisha çfarë të doja; nuk ngopesha duke blerë kukulla sa më të mëdhaja. Edhe në shkollë veja mirë. Kisha në të gjitha lëndët notën dhjetë, vetëm në punëdore gjithnjë pesë. Gjynah mendonte mësuesja e mamaja ulej e bënte për mua punën e dorës – atëherë pata që nga lënda e fesë deri tek lënda e punëdores vetëm notën dhjetë. E kështu vazhdoi. Kur isha shtatë vjeçe mora një biçikletë të vogël me tre rrota, dhjetë vjeçe një më të madhe e katërmbëdhjetë vjeçe një biçikletë të vërtetë për femra. Bënim udhëtime – herë në Bavari, herë në Helgoland. Pastaj na vdiq babai. Vëllai dhe unë nuk e përjetuam shumë. Çdo vit i ngjante tjetrit: në një vit mësova not shpine e në tjetrin mësova të luaja me Diabolo, në vitin e tretë grumbulluam një mori kartolinash shumëngjyrëshe, në të katërtin marka reklamash. Kisha gjithmonë fat edhe kur shkëmbeja gjëra. Kështu erdhi e iku Lufta e Parë Botërore, pa na shkaktuar shumë dhimbje – në fillim kishte gjithçka për të ngrënë, në fund ushqim për fëmijë si ndihmë humanitare nga ushtarët amerikanë dhe britanikë të sektit protestant të kuakerave. Në vitin e parafundit të gjimnazit rashë për herë të parë në dashuri me një mësues, megjithëse nuk e duroja dot përvëlimin e dashurisë e s’kisha asnjë konsideratë për sensualitetin. Që nga ajo kohë rashë shumë shpesh në dashuri e ata më ngrinin gjithashtu në qiell. Pata kërkesën e parë për martesë e shpejt të dytën, megjithëse shumë të djem të rinj kishin rënë në luftë. Epo isha vërtet tërheqëse e gjithashtu kisha me siguri, siç thuhej në atë kohë: ‘Sex Appeal” të vërtetë. U martova si vajza e pestë nga klasa. Im shoq ishte jurist, eprori i tij më thërriste “zonja e vogël”. Në fillim nuk donim fëmijë, për ta shijuar jetën, por kurrsesi më shumë se dy: një djalë e një vajzë dhe kaq. Natyrisht pata përsëri fat e gjithçka eci si me porosi. Në fillim erdhi djali, e quajta Harald, pastaj Brigita e vogël, një fëmijë magjepsës. Burri im ishte një jurist shumë i talentuar, edhe me përvojë tregtare, një djalosh i dashur, i mirë. Mund të qëndronte në shërbimin shtetëror, por për të ecur më shpejt përpara e për të fituar akoma më shumë pará, u bë jurist i firmave. Në fillim në Këln, pastaj në Hamburg, së fundmi në Königsberg[5]. Gjithmonë e më larg drejt veriut, pastaj drejt verilindjes, e u ngulëm në lindje dhe blemë më në fund një çiflik në Romintener Heide[6] me gjueti dhe peshkim. Si filloi në të vërtetë fatkeqësia jonë, nuk e di më sot saktë. Ndoshta s’duhej të iknim aq tmerrësisht larg nga perëndimi, por kush mund ta parandjente këtë? Veriu qe moda e kohës, akoma më shumë lindja. Të kishe shumë fëmijë ishte e modës. Pra mblodha të gjitha forcat e mora vendimin të bëja një bebe tjetër, por e dështova. E provova edhe një herë tjetër: përsëri e njëjta gjë. Pas herës së tretë hoqa dorë. Ndërkaq im shoq qe më i vjetër në moshë dhe kishte ulçër në stomak. Natyrisht asgjë e keqe, ne patëm fat, operacioni eci siç e deshëm, kur papritur u godit, asnjëri nuk e di pse, nga embolia e zakonshme pas operacioneve. U trishtova shumë, por fëmijët m’u gjendën fuqishëm në krahë. Kjo ndodhi pak para luftës, djali qe tetëmbëdhjetë, vajza gjashtëmbëdhjetë vjeçe. Gjithçka si zakonisht: në fillim mbarimi i gjimnazit, pastaj Arbeitsdienst[7], pastaj Haraldin e morën ushtar. Ai pati fat: Ngaqë kishte talent në teknikë, vajti në një repart ndërlidhjeje e fillimisht qëndroi prapa frontit. Brigita, e gjatë dhe bionde si im shoq, u bë komandante në Arbeitsdienst në Generalgouvernement[8]. Me siguri gjithçka do kishte shkuar mbarë, nëse Haraldi nga sedra nuk do kishte marrë Kryqin e Kalorësit, e nuk do ishte futur në trupat parashutiste. Pak pas kësaj mori pjesë në operacione luftarake dhe ra në Monte Cassino[9] … pothuajse në të njëjtën ditë kur Brigita lindi Heikon e vogël, i ngjizur me një shok nga trupat SS. Natyrisht tani s’donte të qëndronte më komandante kampi, përkundrazi u kthye me djalin në shtëpi. Fëmija po rritej për mrekulli, ajo pati fat e u fejua me një oficer me kravatë, qejfli i jetës së natës, i cili ra në luftë pak pas zbarkimit të anglezëve në Francën veriore, por ajo pati fat e kishte vënë kurorë me të qysh më parë në distancë. Pikërisht kur fëmija filloi të ecte, vumë re se Fyhrerin e kishte lënë fati. Gjithçka po ecte ters, rusi po afrohej gjithmonë e më afër, më në fund u desh t’ia mbathnim. Ndodhi në dimër, u detyruam të braktisnim nga sytë këmbët gjithçka, dy valixhe në duar. Trenat ishin natyrisht të mbushur plot e përplot me refugjatë. Ishin trena mallrash, vagona me bagëti, vagona të hapur dekovili. Patëm fat dhe gjetëm një tren me vagona të mbyllur nga Dirschau deri në Schneidemühl. Në Schneidemühl treni u detyrua të ndalonte, për t’i lënë përparësinë një treni me të plagosur dhe trupave në ikje e sipër, që po vinin tek shinat. Zbritëm që të gjithë, valixhet të hedhura mbi shina e veçse kur hipën trupat e ato u ngjeshën në vagona u lejuam të udhëtonim me ta – ulur pjesërisht në çatinë e vagonave, në repulsorë, në shkallët e vagonave, pikërisht ku kishte vënde, me aq sa mundej. Vajza ma dha të voglin ta mbaja e vajti edhe një herë tek shinat për të parë valixhet. Pati fat dhe e gjeti valixhen e saj e ma zgjati mua mbi vagon. Në këtë çast treni u nis e nga ana tjetër erdhi një tren në drejtimin e kundërt dhe e shtypi atë në çast. E mbështolla fëmijën me batanije leshi, por natyrisht mëngjesin tjetër ai u gdhi i vdekur. Vazhduam udhëtimin me tren. Edhe fëmijë të tjerë ngrinë lart mbi vagona. Hipnin gjithmonë refugjatë të rinj. Për t’iu hapur vend i hodhëm më në fund kufomat e ngrira të fëmijëve poshtë në dëborë. Së fundmi arritëm në Berlin e vajtëm në një kamp refugjatësh. U pushtuam. Pata fat se periferia iu dorëzua rusëve pothuajse pa asnjë të shtënë. Aty afër ishte një barakë magazinë me shumë kuti konservash. Kur ato mbaruan dhe s’mund të piqnim më bukë, dolëm e ikëm tutje për tek kampi i braktisur, ku ende kishte patate, megjithatë kur mbërrita, të gjithë i kishin mbushur tashmë çantat e tyre me patate, kavaletat ishin bosh. Çfarë të bëja? Pata fat: Në një kade të madhe prej druri, e mbushur plot me ujë, kishte mbetur një sasi e madhe patatesh të qëruara. Përvesha mëngët e i nxora ato nga uji. Çanta ime e shpinës ishte pothuajse plot, i futa edhe një herë duart thellë deri në fund të kades e të dyja duart m’u mbushën plot me mut, plot me mut ngjyrë kafe, i rrëshqitshëm, që kundërmonte erë. Para se ta braktisnin kampin ata e kishin bërë nevojën në kade. Tani u mbush kupa e fatkeqësive të mia. E hodha çantën në shpinë e fillova të ulërija. ‘Kjo jetë e dhjerë!’ ulërita … ‘jetë e dhjerë! … e dhjerë …’”
Ajo ulëriti vërtet, infermierja – sikur mbiu nga toka – qëndronte papritur prapa saj dhe e shtyti drejt ndërtesës. “Jetë e dhjerë!” ulërinte ajo e unë ulërita bashkë me të. Ne ulërimë të dyja. Ajo ngriu e unë i rashë buallicës. Fatkeqësia e deshi që në këtë moment erdhi i njohuri im. E tundte kokën tik-tak e pastaj i ra edhe ai bashkë me ne kujdestares, por jo gongut të Westminster-it …
Më në fund u qetësova dhe qëndrova. Faktikisht qëndrova edhe katër javë atje, pati tamam në kohë një dhomë të lirë, moti ishte si ta pikturoje. Ishte koha ime më e bukur nga të gjitha kohërat: ushqim i mirë dhe qetësi. Infermierja m’u duk më në fund jashtëzakonisht e mirë, ne u miqësuam. Ajo kishte qenë më përpara e fejuar me një punonjës të furnizimit me gaz. Epo mirë. Kjo është një mesele tjetër.
Përktheu nga germanishtja: Gaqo Karakashi
____
ELISABETH LANGGÄSSER
Lindur në 1899 në Alzey, vdekur në 1950, në Rheinzabern. Autore e poezive, tregimeve, romaneve dhe eseve.
Glück haben (Të kesh fat). Nga: E.L.: Der Torso. 1948 Claassen Verlag GmbH, Düsseldorf.
[1] Lufta e dytë botërore.
[2] Lojë me letra.
[3] Komunë në Brandenburg.
[4] Qytet i vogël në Brandenburg
[5] Kaliningradi i sotëm i Rusisë.
[6] Rajon në juglindje të Kaliningradit e në verilindje të kufirit me Poloninë.
[7] Organizatë naziste ku djemtë e rinj punonin gjashtë muaj si vullnetarë para marrjes ushtar. Pas fillimit të luftës së dytë botërore u morën edhe vajzat në këtë organizatë.
[8] Rajon administrativ në Poloninë e pushtuar.
[9] Monte Cassino ndodhet rreth 130 km në juglindje të Romës.
