Eugène Guillevic
TË JETOSH NË POEZI
[fragmente]
Kujtimi im i parë i qartë është në Jeumont, qytezë industriale e Veriut, ku im atë ishte xhandar. Qyteza nuk ishte e gëzuar dhe ne jetonim në një kazermë të zymtë, ku mbizotëronte disiplina e xhandarmërisë.
Për mua ishte koha e kopshtit. Kujtimi im i parë daton në këtë periudhë.
Isha tre vjeç. Prindërit kishin marrë një furrë të re ku një kapak me një dorezë të nikeluar tejet të gjatë mbyllte vrimën e zjarrit.
Një pasdite ndodhesha i vetëm në kuzhinë, ngrita kapakun, ky u rrëzua dhe u thye. Atëherë, duke u dridhur, po prisja time ëmë…
Më kujtohet atmosfera e qytezës, grevat, manifestimet, thirrjet, klima e dhunës që këto krijonin, ankthi i nënës, sepse shpesh xhandarët vriteshin…
Pastaj, më kujtohet se, për të shkuar në shkollë, kalonim sipër një kangjelle e që më patën thënë: “Poshtë është vetë ferri.”
Por, për mua, ngjarja e përpiktë, është kapaku, ai rreth i fortë dhe aq përsosurisht i rrumbullt, që e theva. Pra, kujtimi im i parë është një kujtim fajësie, në një xhandarmëri, me një nënë tiranike…
*
Kujtime të gëzuara? Kam vetëm një kujtim mizor: duhet të isha me ethe dhe shikoja djallin poshtë krevatit. Kështu janë kujtimet e mia të fëmijërisë, të dhimbshme.
Megjithatë, një kujtim i gëzuar është vajza trupmadhe dhjetë ose dymbëdhjetëvjeçare që më shoqëronte për në shkollë. Më mbante nga dora. Pa dyshim që më tërhiqte feminiteti. Më kujtohet sa shumë kënaqesha. Ia mbaj mend mbiemrin sot e kësaj dite, quhej Malfait.
Në atë periudhë duhet të ketë nisur aventura: dashuria për gjërat, dashuria për botën dhe përshtatja me të, kapja e çastit, kultivimi në vetvete i gëzimit, megjithë… Të jetosh në poezi pa qenë i vetëdijshëm për këtë.
Nuk isha “i përkëdhelur”, nëse mendon varfërinë e mjedisit ku jetoja, ashpërsinë e nënës, indiferencën e babait. Që këtej rrjedh ajo nevojë për t’u zhytur në vetmi, me gjërat, brenda gjërave.
Buka e të dënuarit, djersa e sqetullave,
Lyra e gishtit mbi dritare.
Pranë ftohmës
Për t’u kujdesur për trëndafilin.
*
Vetmia për mua ishte përvoja e parë dhe e gjatë, e gjatë… Kjo nuk zgjati vetëm gjatë fëmijërisë sime të parë. Kjo zgjati gjatë gjithë kohës. Deri kur bëra njëzet vjeç, dhe më mbrapa…
*
Mësova të eci në mes të menirëve… Menirët ishin kopshti publik në Carnac, ku unë linda dhe nga ku u largova në moshën dyvjeçare për në Alzasë. Nuk kishte kopshte të tjerë. Dhe nëna banonte në katin e dytë të një shtëpie pranë kishës. Menirët e Menekut janë pesë ose gjashtëqind metra më tutje. Aty mësova të ec. E di këtë gjë ngaqë ma ka treguar nëna…
*
Kam njohur disa shkolla. Shkollën e kazermës së xhandarmërisë deri në moshën dymbëdhjetëvjeçare; shkollën e shkollës fillore… Por shkolla e madhe ishte ajo e fushave.
Nuk rrija shumë në shtëpi. Nuk kishim detyra për të bërë. Isha i lirë. Ikja me shokët nëpër fusha: një lidhje e thellë me tokën, me barin, me gjineshtrat, me shkorretin. Shllapuritnim në ujë. Ne i quanim lumenj, por në fakt ishin ca përrenj dy-tre metra të gjerë…
Bënim lloj-lloj ritesh. Për shembull, kur njëri prej nesh donte të ndeshej me dikë, mblidhte një grusht dhé, karthje ose kashtë dhe e vinte mbi supin e tjetrit. Nëse ky i fundit nuk donte sherr, nuk e prekte dheun, por nëse e hiqte nga supi, atëherë niste përleshja. Të tjerët formonin një rreth. Kacafyteshim derisa shpatullat e njërit të preknin tokën. Isha tetë ose nëntë vjeç.
Praktikonim edhe masturbimin kolektiv. Katër, gjashtë, tetë, dhjetë vetë, të vënë në rreth poshtë lisave ose në gjineshtra. Shumë herët, shtatë, tetë, nëntëvjeçarë. Për ne kjo ishte një lloj meshe midis djemsh. Kisha një mikeshë. Nënat tona ishin shoqe. Bënin muhabet bashkë. Ndërsa unë dhe ajo takoheshim, putheshim… Ruaj një kujtim shumë të mirë të saj.
Pastaj një prift formoi një ekip futbolli…
Pastaj kapnim zogj…
*
… gjithmonë e kam ditur që do shkruaja dhe gjithmonë kam qenë i interesuar për çka shkruhet. Për rrëfimet. Për poezitë e mësuara përmendsh. Këto të fundit ishin fabulat e La Fontaine-it: Dhelpra dhe Korbi, Maçoku, Bujku me të bijtë, etj. E po ashtu nja dhjetë poezi të Coppée-së…
Aty nga mosha tetë ose nëntë vjeç, fillova të shkruaj vjersha sipas mënyrës së La Fontaine-it. Dhe vazhdova kështu. M’u bë diçka e domosdoshme… Askush s’e dinte. Shkruaja për vete. Nuk i tregoja kurrgjë kurrkujt. Kam filluar të flas vetëm pasi dola në pension. Në fëmijëri kam qenë gjithmonë i varfër, fatkeq, i persekutuar. Nuk doja kurrsesi që të merrej vesh. Edhe më vonë, kur isha nëpunës në administratë, nuk doja të më shtohej veçantia e të qenit poet.
*
Një kujtim më vjen krejt papritmas: isha operuar nga apendiciti në vitin 1946, me urgjencë, natën, në spitalin Salpêtrière, në shërbimin e profesorit Mondor, të cilin e njihja. E diel mbrëma. Në mëngjesin e asaj dite kisha shkruar këtë poezi:
Në sfond të blusë është e verdha
Dhe në sfond të së verdhës është e zeza,
Një e zezë që ngrihet
E që vështron,
Se s’do mund të përlesheshe si burrë
Me grushte.
Gjatë gjithë ditës që pasoi, ndieja njëfarë shijeje në gojë, një shije që ia vishja kësaj poezie duke qenë se teksa po e shkruaja, kjo shije ishte e pranishme. Në fakt, ajo po lajmëronte krizën e apendicitit… Më vunë në gjumë – atëherë përdorej ende kloruri etilik -, çka më dha “goditjen” përfundimtare.
Përjetova ndijimin e tmerrshëm sikur po më vriste vetë poezia ime.
Spitali më sjell gjithnjë në kujtesë Luftën e 14-s: të plagosurit, të gjymtuarit. Më kujtohet që ndodhesha në fushë kur dëgjova alarmin, më 2 gusht, në Saint-Jean-Brévelay. U kthyem në shtëpi dhe pashë tim atë që u nis i veshur me uniformë. Ai thërriste: “Në Berlin! Në Berlin!” dhe këndonte Marsejezën.
Po, im atë i mobilizuar thërriste: “Në Berlin!” Nuk shkoi më larg se Chantilly-a. Gjatë gjithë kohës së luftës, ai ishte në Shtabin e Përgjithshëm. Nuk mbaj mend të më ketë marrë malli për të, por besoj se nëna u bë edhe më e sertë nga ç’kish qenë.
*
Në kolegj lexova pjesë të zgjedhura nga Chateaubriand, Rousseau, George Sand, Théophile Gautier, Musset në një përmbledhje që e kishte titullin “Shkrimtarët e mëdhenj”.
Më kujtohet gjithashtu që kam reaguar pas leximit të Traité du styletë Antoine Albalat-së. Mendoja se ai privilegjonte shumë formën në krahasim me përmbajtjen. Gjeta Louis Veuillot-në në bibliotekën e famullitarit. Duhet të kem qenë nga të rrallët lexues të këtij shkrimtari reaksionar të Perandorisë së dytë.
Kam lexuar nga fillimi në fund Les Moines d’Occident të Montalembert-it, Génie du christianisme, Mémoires d’une âme të shën Thérèse de Lisiaux, si dhe shumë jetë shenjtorësh. Kur isha pesë a gjashtëmbëdhjetë vjeç, pranë jastëkut mbaja Imitatiton de Jésus-Christ përkthyer nga Lamennais.
*
Një ngjarje tjetër: isha i sëmurë, ndenja shtrirë ndoshta përgjatë një muaji të tërë dhe kapiteni i doganës më dha Të mjerët. Isha katër ose pesëmbëdhejtë vjeç. Lexim i paharruar. Gjithë pasion. E dua këtë libër po kaq shumë edhe sot. E rilexoj herë pas here.
*
Një mëngjes pranvere – e kam si tani para syve -, duke iu afruar stacionit të Ferrette-s – një stacion i vogël -, po lexoja Les Confessions të Jean-Jacques Rousseau-it dhe i bëra vetes këtë pyetje: si mund të rrëfesh të shkuarën tënde?
Thashë me vete se nëse do më duhej të rrëfeja atë që kisha jetuar atë mëngjes dhe atë që isha duke jetuar, nuk do të ishte e mundur, do duheshin më tepër se njëqind faqe për një çerek ore jetë. Jo, ishte e pamundur të tregoje të shkuarën. Atë çka jetoj në këtë çast, do ta harroj. Do harroj gjithçka që sapo pashë, atë jetë, ata njerëz, ato ngjyra, ato nuanca; jo, nuk kam për ta rrëfyer jetën time asnjëherë…
Dhe ja tek jam duke e bërë. Në fakt, nuk është se kërkoj të rindërtoj jetën time. Kujtoj ngjarje, përshtypje… Përse, atëherë, më erdhi kjo ide?
Mendoja se të gjitha Kujtimet janë thjeshtëzuese, se ruajmë çka duam e çka mundim. Dhe për mua është e qartë se mbresat më të thella të fëmijërisë dalin më tepër në poezi sesa në rrëfime.
Furra e parë.
Duhej të zëvendësonte
Oxhakun.
Frika jote prej fëmije.
Skëterrë.
Këto pesë vargje evokojnë më shumë fëmijërinë time se gjithçka tjetër që mund të tregoj.
Profesori im i filozofisë, Domenico Octavio Mannoni ishte njëzet e tre vjeç, ndërsa unë shtatëmbëdhjetë. Kish marrë vesh që shkruaja dhe më dha hua ca libra. Ishte edhe vetë poet. Poezinë e tij Shega e di përmendsh edhe sot. Ishte adhurues i madh i Valéry-së dhe më dha librin Variétés të këtij të fundit. Por, falë tij, një lexim ishte vendimtar për mua, si edhe për shumë të tjerë të moshës sime: leximi i Antologjisë së poezisë së re, një vëllim i trashë në ngjyrë të kuqe botuar nga shtëpia botuese Kra…
Zbulova aty një poezi të re e sidomos vargun e lirë. Çfarë gëzimi! Mund të shkruaje vargje pa rimë e pa metër. Unë s’do kisha guxuar kurrë. Laforgue, Apollinaire, Claudel, Cendrars, Reverdy e sidomos Rimbaud! (Asohere e në vazhdim, ai ishte dhe mbetet vigani.) Nuk ishin as Aragon-i, as Breton-i, as Éluard-i në atë antologji, por ishin dadaistët, ndër të tjerë Tristan Tsara.
*
Ndiqja shembullin e Mallarmé-së. Ndihesha, e doja veten poet. E refuzoja bohemën dhe sigurimin e bukës së gojës me letërsi. Sigurisht që jeta ime e vërtetë ishte ajo së cilës i isha kushtuar, por arrija mjaft mirë të bllokoja pusin gjatë orëve të punës. Ishte i dhimbshëm ky bllokim, por si t’ia bëja ndryshe?
Në jetën e përditshme, nuk prezantohesha si poet. Në sytë e të gjithëve isha një nëpunës i vogël breton i mërguar në Alzasë, që flisja gjermanisht dhe gjuhën e Alzasës. Vetëm unë e dija që kisha për të mbartur në vetvete atë gjë të çuditshme që më detyronte të shkruaja. Shkurt, ishte sikur pa ndërprerje të notoja në ujëra nëntokësorë dhe jeta ime shoqërore të ishte një periskop. Me këta ujëra të nëndheshëm më lidhnin ca labirinte dhe, në këtë lloj deti të brendshëm, kisha me gjërat marrëdhënie pasionante. Brenda meje, vazhdoja të jetoja një epope, nga e cila nuk dija si të dilja dhe bëja çmos që kjo gjë të mbetej sekret.
Dhe, për më tepër, çfarë shkruaja? Ajo që shkruaja më dukej e paformë. Dëshiroja, përpiqesha t’ia dilja mbanë, por ndihesha shumë larg. E kujt do t’i interesonin këto magma fjalësh ku as unë vetë s’e gjeja dot veten? Udha do të ishte e gjatë, vetmitare, e vështirë, por ishte udha ime dhe do bëja gjithçka për ta ndjekur e më në fund t’i thosha vetes: ja një poezi.
Po citoj këtu Hölderlin-in:
Por në ndodhtë ndonjë ditë që t’ia dal mbanë asaj që kam të shenjtë në zemër, poezisë, qofsh e mirëpritur atëherë o qetësi e mbretërisë së hijeve…
Një ditë, do kem jetuar siç rrojnë hyjnitë. Nuk do duhej më tepër.
*
Miqësia e Jean Follain-it ka qenë për mua vendimtare. Ai u interesua menjëherë për shkrimet e mia dhe më ndihmoi me vërejtjet e tij. Ishte shumë i hapur ndaj të tjerëve. E shohin gjithmonë Jean Follain-in si të mbyllur në vetvete. Sigurisht, ai kishte mënyrën e tij, por ishte shumë miqësor. Disa poezi të miat ai ia dha revistës Mirabeau, të drejtuar nga Philippe-Henri Livet, i cili i botoi. Ishte, në mos gaboj, fundi i vitit 1938.
*
Nga refuzimet për botim nuk më vinte mirë, por asnjëherë nuk e vura në dyshim vokacionin tim. Asnjëherë s’e pyeta veten nëse isha një hiç apo një gjeni. Nuk ia bëj vetes këto lloj pyetjesh. Punoj. E konsideroj këtë si pasionin tim. Besoj se shoh nëse poezitë e mia mbajnë ashtu siç marangozi shikon nëse dollapi mban.
Në vitin 1925, e kam thënë, lexova Manifestin e syrrealizmit dhe disa tekste parasyrrealiste në Antologjinë Kra. Më vonë, te René Jourdain-i, kisha lexuar disa revista. Në mos gaboj, Syrrealizmi në shërbim të revolucionit. I kisha shfletuar, por mbeteshin të huaja për mua.
Fillimisht, me ose pa të drejtë, por pa dyshim jo krejt pa të drejtë, më është dukur gjithmonë se syrrealizmi ishte një fenomen parizian. Më saktë, le të themi, i qytetit. Ai u shtri edhe në qytete të tjerë përveç Parisit. Nuk i desha kurrë prozat e Breton-it, as terrorizmin e tij, por, në një rrafsh më serioz, nuk munda kurrë të besoj te shkrimi automatik, as te rëndësia që u jepej ëndrrave.
Ëndrrat e mia kanë qenë gjithmonë armiket e mia, gjithmonë më kanë persekutuar. Shoh shumë më tepër makthe sesa ëndrra të këndshme…
Të shkrihem tek ëndrra është diçka krejt e kundërt me natyrën time. Habitem shumë nga paralelizmi që vendosin ndërmjet Novalis-it dhe Breton-it. Novalis më duket si dikush që dëshiron të vështrojë qartë.
*
Sidoqoftë, poezitë e quajtura « syrrealiste » për mua qëndronin në sipërfaqe. Besoj thellësisht se lëvizja e rëndësishme e çerekshekullit të parë XX ishte dadaizmi. Dadaizmi është një lëvizje – po rimarr termin që përdora lidhur me Manifestin e syrrealizmit kur isha në kolegj – aspak « shkollore ». Është një gjendje shpirtërore që e gjejmë në vende të ndryshme, ndërkohë që syrrealizmi u mboll nga Franca në vende të tjera.
Dadaizmi lindi nga lufta, nga një revoltë e thellë kundër luftës, kundër abuzimeve me gjuhën, mashtrimeve. Aragon-i mbeti dadaist. Pierre-Albert Birot ishte dadaist, Michaux ishte dadaist, Prévert-i ishte dadaist. Syrrealizmi ishte një artefakt.
Çka vlerësova te syrrealistët nuk janë as zakonet e tyre letrare, as estetika e tyre, por kam përshëndetur tek ta njëfarë etike të revoltës dhe dashurisë. Kjo po. Një revoltë që disa prej tyre i çoi tek revolucioni. Ishte edhe rrezatimi i Éluard-it…
*
Mund të vëresh që në brezin e poetëve që pasoi syrrealizmin, nuk ka shumë që u shenjuan vërtet prej tij, as Ponge, as Follain, as Frénaud, as Audiberti, as Tardieu, as Seghers, as Armen Lubin. Char-i bëri përjashtim. Mandiargues ishte syrrealist pas luftës.
Follain-i ishte i pari që shkroi jashtë kësaj lëvizjeje. Ai ishte pak më i moshuar se unë, kish nisur të botonte në 1930-n. Në ndryshim nga Follain-i, besoj se unë, në njëfarë mase, kam shkruar në kundërshtim me shkrimin syrrealist.
Në periudhën e syrrealizmit, por fort larg tij, kanë ekzistuar poetë të rëndësishëm. Mendoj veçanërisht për emra të tillë si Claudel, Léon-Paul Fargue, Supervielle, Reverdy. Dhe, natyrisht, Valéry. Jashtë Francës ishin, për shembull, Rilke dhe Ungaretti. Duhet të flas edhe për O. V. Milosz-in që e pëlqeja shumë, për Jean de Boschère-in, për Max Jacob-in.
Më shumë ndikim tek unë patën Reverdy, Supervielle dhe Milosz. Më pëlqente gjithashtu edhe ajo pak gjë që njihej nga Saint-John Perse. Më pëlqente sidomos poema e tij Éloges. Këta poetë që përmenda më ishin shumë më të shtrenjtë e të afërt se syrrealistët.
*
Takimi me Cézanne-in ishte shumë i rëndësishëm: një tronditje në thellësi. Cézanne më ndihmoi të dilja nga marrtësia. Isha shumë i shenjuar nga poezia simboliste, nga Rimbaud e Mallarmé te Maeterlink-u duke kaluar nga Laforgue, Charles Cros, Corbière e shumë të tjerë të « zonës së dytë », Ephraïm Michael, Henri de Régnier, Moréas, Vielé-Griffin, Stuart Merill… Dhe, duke pësuar ndikimin e këtyre poetëve, po jetoja në një lloj marrtësie, të cilën as Baudelaire e as Rimbaud nuk më kishin ndihmuar dot ta luftoja në atë periudhë.
Ishte pikërisht Cézanne-i që pati atë ndikim vendimtar mbi mua. Para së gjithash pashë te Cézanne-i – dhe mendoj se nuk jam i vetmi – një piktor kozmik. Ndërkohë që (duhet theksuar) simbolizmi nuk përkonte me shijen time të thellë për gjërat konkrete – ishte shumë i zhytur në gjendjet shpirtërore -, ja tek dolën tri mollët e Cézanne-it ku rigjeta botën, tokën, vorbullën. Dhe mandej përpikëria, qartësia e një kozmosi të ndërtuar, të renditur.
Mendoj se zbulimi i Cézanne-it, dashuria për të, përkuan me afrimin dhe aderimin tim te marksizmi. Ndodhi në të njëjtën kohë.
*
Një anekdotë : ngaqë nuk kisha studiuar shkenca humane, as greqisht as latinisht, kam gjithmonë frikë mos fjala, kuptimi që i jap një fjale në një poezi, kundërshtohet, bezdiset nga etimologjia e saj. Prandaj, kur i dhashë dorëshkrimin e librit Terraqué shtëpisë botuese Gallimard, i mora të gjitha fjalët e librit dhe i verifikova në një fjalor etimologjik. I ballafaqova të gjitha, dollapin, lisin, të gjitha foljet…, sepse diçka më bezdis kur shoh dikë që shkruan, për shembull, « një rubrikë e bardhë ». Fjala rubrikë vjen nga një fjalë latine që do të thotë e kuqe. Mund të mos e dish këtë gjë, por mua më bezdis. Atëherë, verifikoj, nuk jam dijetar, kam dyshime.
…
Habitem gjithmonë kur lexoj artikuj ku mburrin diturinë time për gjuhën. Nuk e kuptoj këtë, sepse vetja më duket shumë i paditur. Kur u botua libri Terraqué, doli një artikull i Claude Roy-së që më zbaviti pa masë. Ai fliste për Cendrars-in, në mos gaboj për Ramuz-në, dhe për mua, dhe ndërmendte « ngathtësinë » tonë në përdorimin e gjuhës, e ne të tjerëve që s’ishim « francezë ». Shpresoj që, në më shumë se pesëdhjetë vjet që shkruaj, ta kem mësuar sadopak frëngjishten!
*
Dorëshkrimin e librit Terraqué, Marcel Arland e paraqiti te Gallimard-i. As asaj here Paulhan-i nuk ishte entuziast, por Arland e vazhdoi betejën… Pastaj Paulhan-i të gjitha tekstet e pabotuara që kishte ia kaloi Drieu La Rochelle-it, pasardhësit të tij në drejtimin e NRF, dhe mua më erdhi një letër tejet entuziaste nga Drieu-ja: “Më pëlqen shumë poezia juaj. Do ta botoj në revistë. Nëse e pranoni, ju ofroj miqësinë time…”
Ngurrova. E dija kush ishte Drieu-ja. E kisha lexuar përpara luftës. E dija që kishte qenë doriotist[1] dhe që ishte mik i gjermanëve. I dija të gjitha këto dhe shikoja ç’shkruante. Por André Gide, Paul Éluard kishin bashkëpunuar me NRF e tij. E pranoj që kisha qenë gjithmonë i tunduar të botohesha në këtë revistë.
Në atë kohë besoja se poezia vendosej mbi ose përtej kushteve, rrethanave, apo, më saktë, se forca e saj revolucionare vepronte vetvetiu kundër së keqes, pavarësisht se ku botoheshin tekstet.
Miku im Adler, komunist dhe rezistent i orëve të para, më këshilloi t’i përgjigjesha pozitivisht kërkesës së Drieu-së. E dëgjova dhe shkova të takoj Drieu-në, i cili më priti shumë mirë.
Mund të them se me Drieu-në isha aq i lidhur sa ç’mund të jesh me një armik. Patëm që të dy shumë simpati për njëri-tjetrin.
Që ditën e parë, e mori vesh kush isha. I njihte ndjenjat e mia. Menjëherë më tha: “Ju jeni komunist. » Iu përgjigja: « Nuk jam anëtar i Partisë, por zëre se jam.” Më vonë – shumë më vonë, në qershor të 1944-s – ai më shprehu dëshirën për të kaluar në radhët e Rezistencës. Kërkesën e tij e transmetova. Më tallën haptas…
I kam shkuar edhe në shtëpi. Kemi dalë së bashku. Kemi parë Elektrën në teatër. Në përgjithësi, nuk diskutonim për politikë. Kur i qortoja krimet naziste, ai më përgjigjej që sovjetikët kishin bërë po aq. Thosh se ishte partizan i socializmit, por parapëlqente të shkonte në socializëm më shumë nëpërmjet fashizmit sesa nëpërmjet bolshevizmit sepse, sipas tij, fashizmi ishte më pak i ashpër.
Është e sigurt që Drieu La Rochelle nuk i njihte të gjitha tmerret e kampeve naziste e të nazizmit dhe, me shumë gjasa, u vetëvra në 1945-n pasi u njoh me këto krime.
Vetëvrasja e tij më shkaktoi shumë dhimbje. E kisha dashur fort Drieu-në. Natyrisht, ishim armiq, ai këtë e dinte. Ia shkrova një ditë, nuk më kujtohet me ç’rast, duke i cituar një legjendë irlandeze shumë të njohur. Legjenda bën fjalë për dy vëllezër që luftojnë për vdekje. Dy vëllezër që ndeshen në një përrua. Janë vëllezër. Ndeshen. Ndalen, përqafohen. Ndeshen. Ndalen. Përqafohen. Qajnë. Duhet që njëri të vrasë tjetrin. I thashë: ja historia jonë.
I thosha: “Si keni mundur ta shkruani këtë gjë?” Sepse ajo që më bezdiste ishte se ai ishte shumë më i prerë në atë çka shkruante sesa në atë çka thosh.
Ja kështu ndodhi që, me nismën e Marcel Arland-it, me mbështetjen e Drieu la Rochelle-it, miratimin e Paulhan-it dhe me vendimin e Gaston Gallimard-it, Terraqué u botua në prill 1942, me një letër shumë të keqe, një tirazh jo më të madh se dy mijë e ca kopje.
Libri u prit mirë. Pati jehonë. Pati edhe kritika tejet armiqësore. “Poezi pa hijeshi, pa muzikë… Letër e çuar dëm! Kjo nuk është poezi. E vrazhdë. Pa ndjenjë. Nuk thotë asgjë.”
Vërtetë që nuk është si e Lamartine-it, mësuesit tim të parë! Ky botim më pruri miqësi të mira dhe pa dyshim edhe pak siguri… për të vazhduar më tej.
*
Gjatë luftës, jetuam në një atmosferë të përhershme tmerri dhe terrori. Nuk dua të flas këtu për jetën time private, por fakti është që unë dashuroja një grua që ishte çifute, që jetonte e fshehur, për të cilën nuk e dija asnjëherë me siguri nëse ishte gjallë. Rreth nesh shikoje njerëz që arrestoheshin, që zhdukeshin. Ende nuk dihej gjë e saktë për lemerinë e kampeve, por diheshin deportimet, ekzekutimet, pushkatimet, masakrat. Tmerri i pranishëm, pa ndërprerje. Si të izoloheshe mendërisht ndaj tij?
E megjithatë përpiqeshe t’i shpëtoje asaj shtypjeje të terrorit. Unë nuk isha nga ata që thoshin se nuk duhej botuar asgjë gjatë luftës. Për mendimin tim, kjo do të thoshte t’i bëje qejfin pushtuesit. Të pranoje humbjen, mposhtjen. Kam qenë dakord me Sartre-in dhe Camus-në që pranonin t’u viheshin dramat në skenë. Ishte e natyrshme. Siç u botuan edhe libra poetikë. Por kur takoheshim me njëri-tjetrin, për çfarë flisnim? Filani është zhdukur, ai tjetri…
Pastaj, ishte edhe një gjë tjetër elementare: kishim uri. Me të vërtetë që në Paris nuk kishim pothuajse asgjë për të ngrënë. Gjatë dimrit të 41-42-së, kemi ngrënë vetëm lakër. Si dhe një lloj salsiçeje që vinte nga fshati. Një ditë, mora një letër nga një djalë që kishte qenë nja tri javë rezervist me mua, në kampin e Valdahonit, në 1936-n. Kishim kënduar bashkë Internacionalen në kazermë. Kjo gjë kish krijuar një incident. Pra, ky djalë, me të cilin s’kisha asnjë letërkëmbim më parë, më shkroi: “Më shkoi mendja tek ty, e di sa të uritur jeni në Paris, po të dërgoj një pako.” Gjalp, vezë, proshutë. Fat i madh. Hëngrëm nga ajo pako për një javë të tërë. Një gjest që më preku shumë. Por ky ishte përjashtim.
*
Pas marsit të vitit 1947, vijova t’i kushtoj një pjesë të kohës studimit të problemeve ekonomike dhe Jean Baby, atëherë njëri nga ekonomistët e Partisë, më kërkoi të bëhesha edhe unë njëri prej këtyre ekonomistëve. Kjo do të thoshte të hiqje dorë nga çdo aktivitet letrar, të hiqje dorë madje edhe nga të shkruarit. Nuk mund ta bëja këtë. Nevoja ime e pakthyeshme ishte të shkruaja. Ishte « t’ia dilja mbanë poemës ».
Refuzova. Dikush tjetër mund të bënte të njëjtën punë si unë në ekonomi, por askush tjetër nuk do mund të shkruante poemat e mia.
*
Kur punoja në Inspektim, nuk isha, si kolegët e mi, i atashuar pranë prefektëve rajonalë; i konsideruar si subversiv, punoja në shërbimin qendror, ku më mbanin mënjanë; puna që bëja ishte shumë më poshtë gradës që kisha. Nuk kisha fare punë dhe vitin kur në pushtet erdhi De Gaulle, munda të rilexoj qetësisht e faqe për faqe veprën e plotë të Proust-it në zyrë. (Proust-in e adhuroj. Ai më shoqëron nëpër gjithë udhëtimet. Marr me vete një vëllim të Pléiade-ës. Vështroj frazat, vështroj fjalët. Nuk e lë më veten ta rrëmbejë lumi.)
*
Në përkthim u zhyta midis viteve 1954-1960, midis librave të mi Tridhjetenjë sonete dhe Carnac. Në fakt, kisha filluar shumë më herët, por në një mënyrë më pak sistematike, kur po mbushja njëzet vjeç. Atëherë përktheva vepra të mikut tim, poetit alzasian Nathan Katz, në veçanti një novelë të gjatë, Histoire d’un matou, një histori tejet e këndshme me temë fshati.
…
Herë pas here, më kapte dëshira të përktheja ndonjë poet gjerman: Goethe, Lenau, Hölderlin. Sidomos Trakl-in. Që nga ajo kohë, mbart me vete disa prej këtyre përkthimeve, të cilat s’i kam përfunduar akoma. Për shembull, ka pesëdhjetë vjet që mbaj ende përkthimin e poezisë së Trakl-it: An den Knaben Elis.
Në vitin 1953, së bashku me korrespondentin në Paris të shtypit hungarez, Ladislas Gara, u angazhova në përkthime nga hungarishtja dhe fillimisht me dhënien e një versioni francez të poezive të Attila Joszef-it. Gara ishte i kënaqur nga përfundimi dhe ne vazhduam bashkëpunimin e rregullt për përkthimin edhe të poetëve të tjerë. Besoj se ia dolëm të formonim një përkthyes të vetëm në dy persona të ndryshëm…
Këtë lloj eksperimenti e vazhdova – po e vazhdoj edhe sot – me poetë portugezë, rumunë, vietnamezë, holandezë, rusë, maqedonas, finlandezë, suedezë, irakenë, algjerianë.
Ndërsa krejt i vetëm kam përkthyer Brecht-in.
Më është bërë zakon të them se përkthimi i poezive nuk është i vështirë, ai është sidomos thjesht i pamundur, por njeriu ia ka dalë mbanë vetëm të pamundurës (p.sh. të transmetojë tingullin dhe imazhin në largësi, të ecë në Hënë…) dhe ka dështuar të bëjë të mundurën (të zhdukë urinë në botë dhe luftrat…)
Kam folur për teknikën e përkthimit në parathënien e librit Poetët e mi hungarezë. U rekomandoj poetëve të rinj të përkthejnë poezi. Është një shkollë e shkëlqyer, një stërvitje e frytshme, që sidoqoftë paraqet rrezikun e arritjes së një virtuoziteti tejet të zhdërvjellët në përdorimin e fjalëve! Me fjalët poeti ka marrëdhëniet që kemi përgjithësisht me macet, të cilat na largohen kur u qasemi. Shumë zhdërvjelltësi të nxit të sillesh me fjalët si i zoti me qenushin e vet! Zeje, po; virtuozitet, jo.
…
Poezitë e mia janë përkthyer në më tepër se pesëdhjetë gjuhë (libra, antologji, revista), ndonëse është vështirë të dihet me saktësi… Nga të gjitha përkthimet, vetëm ato që kam mundur të lexoj e të kuptoj – në gjermanishte, në alemanike dhe në anglishte – më kanë mësuar diçka rreth poezisë sime; kjo ka të bëjë me mënyrën time të përdorimit të fjalëve. Kam vënë re se me ç’vështirësi përkthyesit kanë gjetur ekuivalentet e fjalëve shumë të thjeshta. Kjo më ndihmoi të kuptoj që marrëdhëniet e mia me fjalët nuk vareshin nga dashuria e mirësjellshme.
*
Libri Carnac ishte një gëzim dhe kënaqësi e madhe për mua. Aty rigjeja veten, rigjeja vendin tim, tokën, detin, rijetoja ashtu siç kisha qenë. Një hollësi zbavitëse: disa faqe të këtij libri i shkrova në portin e Ajaccio-s. Shikoja detin Mesdhe dhe duhet të më ketë frymëzuar ndryshimi i tij me oqeanin. Por kisha filluar ta shkruaja në Paris, në maj 1959. Shkas më dha leximi i një teksti të Gaétan Picon-it mbi Mallarmé-në. Ai fliste për pikën e asgjësë që i mungon detit, kjo më goditi, rijetova ujin e oqeanit dhe shkrova :
Det në breg të hiçit,
Që përzihet me hiçin,
Për të ditur më mirë qiellin,
Plazhet, shkëmbinjtë,
Për t’i pritur më mirë.
Kështu po niste Carnac-u dhe unë nuk e dija që këto pesë vargje ishin fillimi i një libri. Po kridhesha në gjënë time të shenjtë.
Më duket se roli i poetit është t’i japë jetë të shenjtës. Poezia dhe e shenjta përzihen me njëra-tjetrën. E shenjta duhet shpikur gjithmonë. Poeti, duke qenë njeriu i gjuhës, ka një rol të privilegjuar në këtë shpikje të përhershme. Atij i takon veçanërisht t’i japë shoqërisë atë themelim mbi të shenjtën.
Në shoqëritë primitive nuk ishte profania dhe e shenjta, gjithçka ishte e shenjtë: ngrënia, ecja, gjumi… Mendoj se monoteizmi krijoi këtë dallim, nga ku ka ardhur kjo parehati e jetës së sotme të copëtuar mes dy realitetesh. Ka këtu një gabim të idealizmit, në kuptimin filozofik të termit.
Si materialist, unë thërras të shenjtën. Ëndërroj një shoqëri të kredhur tek e shenjta. Për mua, poeti duhet të ndihmojë të tjerët të jetojnë të shenjtën në jetën e përditshme. E shenjta, kjo ndjesi që ju ngazëllen, ju imponon respektin, ju bën të cekni diçka që ju madhon e që mund t’ju rrënojë. Rreziku i haresë së plotë.
*
Kur poema përfundon, ajo ju përzë, ju tregon derën. Sfinksi shndërrohet në Edip.
Kur them poemë, e kam fjalën për tërësinë verbale (strofa, vargje dhe fjalë) që ka njëfarë autonomie, edhe nëse përfshihet në një vargan i cili gjithashtu formon një poemë. Kështu, poema Inclus është formuar nga dyqind e dymbëdhjetë poema. E di mirë që kjo mungesë dallimi nuk është logjike, por nuk kam arritur kurrë – dhe më vjen keq për këtë – të gjej cilësues të ndryshëm për këto dy gjëra.[2] Çdo tekst që ka këtë autonomi verbale në brendësi të varganit, nuk mund ta quaj strofë, fragment; duke qenë uniteti i së tërës, ky përbën një poemë. E gjeta zgjidhjen vetëm duke nisur nga vëllimi Du domaine, ku poemat janë aq të shkurtra saqë i pagëzova me emrin quanta, me referencë teorinë e Max Planck-ut. A nuk është poema një formë energjie? Energji e destinuar për të arritur lexuesin dhe përfundimi është… i paparashikueshëm.
*
Të shkruash do të thotë të futesh në botë dhe kjo nuk është pa pasoja mbi atë që shkruan. Nuk dua të them që çdo poemë e ndryshon atë që e shkruan, por është e vërtetë se në qoftë nuk do ta kisha shkruar librin Terraqué, nuk e di ç’do kisha qenë. Po ashtu nëse s’do kisha shkruar Ville, s’do kisha mundur të jetoja dot në Paris. Këtë libër e shkrova sepse nuk e duroja dot më qytetin. Në atë kohë banoja në qendër të Parisit, në rrugën Grégoire-de-Tours, mu në zemër të Saint-Germain-des-Près. Kishte zhurmë, lëvizje; nuk them se ishte një akt i qëllimshëm: do shkruaj për qytetin që të shërohem, por deri në njëfarë shkalle ishte diçka e vetëdijshme. Nisa duke shkruar gjëra që nuk kishin raport të qartë me qytetin por që më shpinin drejt qytetit. Pasi e shkrova dhe botova librin, u ndjeva shumë më mirë në Paris. Duroj edhe veten edhe këtë qytet.
Edhe një provë që akti i të shkruarit është zbulues: gjeneza e Euklidianeve. I shkrova këto poema sepse isha ndërgjegjësuar, duke shkruar librat Carnac dhe Sphère, që përvetësoja nocione matematikore dhe gjeometrike. Përveç kësaj, zgjodha fjalën « sferë » si titull sepse ishe ajo që rikthehej më së shpeshti në poemat e përmbledhjes.
Euklidianet përbëhet nga pesëdhjetë poema mbi figurat gjeometrike, përveç sinusoidit dhe cikloidit, pa dyshim. Nuk kisha studiuar për matematikë të lartë.
Jam më tepër ripërtypës sesa mendimtar, por më ndodh të “konceptualizoj”, deri në njëfarë pike, atë çka kam ripërtypur për një kohë të gjatë.
…
Lidhur me Euklidianet, kam një anekdotë të vogël. Këto poema ua kisha lexuar miqve të mi dijetarë Raymond Queneau dhe François Le Lionnais, duke u kërkuar të më vinin në dukje gabimet. François Le Lionnais më mësoi se pikës i jepja një përkufizim të vjetër: pika është takimi i dy vijave, ndërkohë që tani thuhet që pika është një sipërfaqe e reduktuar në zero. Pastaj më bëri një vërejtje lidhur me poemën e parafundit, Diagonale: “E di ti, më pyeti, rregullën e ecjes nëpër sallonet e Luigjit XIV” Nuk e dija. “Në oborrin e Luigjit XIV, vetëm mbreti dhe princat trashëgimtarë kishin të drejtë të përshkonin dhomat diagonalisht. Të tjerët, të çfarëdo rangu qofshin, duhet t’u binin përanash mureve.”
Kjo më duket një anekdotë e mirë për të ilustruar atë që Bachelard e quante ëndërritja poetike.
*
Nuk jam si Claudel-i apo Valéry-a që për të shkruar zgjoheshin përditë në 4 ose 5 të mëngjesit, apo si të tjerë që shkruajnë nga ora tetë deri në mesditë. Nuk kam asnjë orar. Mend thashë se shkruaj si gjithë dynjaja, por nuk e di si shkruan gjithë dynjaja! Shkruaj edhe natën. Jam njeri i mbrëmjes dhe gjatë gjithë jetës sime si nëpunës kam shkruar shumë në mbrëmje. Më ndodh të shkruaj në udhëtim, në sallat e pritjes të mjekëve apo dentistëve, në avion, në autobus. Edhe duke ngarë vetë makinën: diktoj në një magnetofon xhepi! Mbathja e poemës bëhet në çfarëdo momenti qoftë.
Shkruaj në formate të vegjël. Axhendën e përdor si fletore xhepi. Nuk shkruaj dot në faqe të mëdha, sepse ka shumë hapësirë të bardhë rreth fjalëve dhe kjo gjë më asfikson. Kur shkruaj në formate të vegjël, kam përshtypjen se shtypja e botës zvogëlohet.
*
Për mua metafora nuk është thelbi i poemës; praktikoj krahasimin, jo metaforën. Kjo është një nga arsyet e kundërshtimit që i bëj syrrealizmit. Për mua, ashtu si për Jean Follain-in, një gjë mund të jetë si një gjë tjetër, por nuk mund të jetë vetë gjëja tjetër.
*
Gjithmonë qetësia për mua ka qenë jetësore. Zhurma më sëmur; qetësia fizike, mungesa e zhurmës janë për mua gëzim dhe domosdoshmëri. (Është një nga arsyet e mospërshtatjes sime në qytet.)
Më ka tërhequr gjithmonë edhe e bardha e faqes. E bardha, dua të them heshtja. Një nga poetët që kanë ndikuar më shumë në shkrimin tim është Reverdy.
…
Heshtja ka qenë gjithmonë e pranishme në poezi. Ajo ka fituar një rëndësi më të madhe në poezinë moderne. Por ç’është ritmi? Është rezultat i pezullimit të ligjërimit:
Les sanglots longs
Des violons
De l’automne…[3]
Nëse them: “Les sanglots longs des violons de l’automne”, nuk ka heshtje, nuk ka ritëm.
Por ritëm ka ngaqë ka ndalesë në fund të vargut. Ndalesë, pezullim fjale, heshtje. Në poezinë franceze klasike heshtja është tek cezura, në fund të vargut dhe midis strofave.
Këto heshtje që mbushin vargjet të detyrojnë t’i thuash ato vargje më ngadalësisht.
Poezia moderne është ndërgjegjësuar tërësisht për vetveten, për natyrën e saj, për përbërësit e saj. Ajo, pra, ka privilegjuar heshtjen. Po citoj sërish Reverdy-në, do mund të citoja gjithashtu Ungaretti-n, William Carlos Williams-in, Trakl-in…
*
Megjithatë, këto pesëmbëdhjetë vitet e fundit, kam shkruar shumë. Kam ende aq gjëra të pabotuara, saqë do mund të jetoja një dekadë të mirë pa shkruar asgjë, duke botuar prapëseprapë rregullisht. Është fakt që shtysa mbetet e fortë. E kam bërë timin opinionin e Czeslaw Milosz-it, poetit polak që jeton në Amerikë, i cili pak kohë më parë më thoshte, në një restorant në Roterdam, se frymëzimi tek ai është i njëtrajtshëm qysh kur u bë gjashtëdhejtë e pesë vjeç. Do t’i referohesha me dëshirë edhe Victor Hugo-it nëse tek ai frymëzimi nuk do të ishte i përhershëm qysh kur kish qenë tepër i ri… Amen.
*
I adhuroj fjalorët, janë ndoshta leximi im më i dashur. Nuk mërzitem kurrë duke lexuar Littré-në, sigurisht, por edhe Petit Larousse-in. Para së gjithash, aty mësoj gjithmonë diçka dhe më pëlqen shumë të mësoj, ka aty aq e aq fjalë të panjohura apo që i di në mënyrë të pasaktë. Për fat të keq, nuk arrij t’i mbaj mend mirë.
Nëse do më pyesnin, pyetje klasike kjo: cilin libër do të merrnit me vete në një ishull të shkretë? Nëse do më duhej të zgjidhja vetëm një libër, atëherë do zgjidhja Petit Larousse-in, i sigurt që s’do më mërziste kurrë. Meqenëse nuk kam bërë as greqisht as latinisht, i kam hapur shumë fjalorët etimologjikë për të njohur më mirë semantikën e fjalëve. (Besoj se e kam thënë më sipër që pasi shkrova librin Terraqué, verifikova etimologjinë e të gjitha fjalëve që kisha përdorur.)
*
Poezia nuk është vetëm përdorimi i gjuhës, nuk është vetëm një ushtrim shkrimtarie, është një sintezë e asaj që ke jetuar dhe lojës eksperimentale me gjuhën. Është ekuacioni: të jetosh = ligjërim. Nëse në zanafillë nuk ka një përvojë jetësore, nëse janë vetëm lojëra me fjalët, për mua kjo nuk është poezi.
Nietzsche ka thënë: “Për artistin, forma është çështje brendie.” Në masën që brendia bëhet një çështje forme, forma është çështje brendie. Forma është çështje brendie kur më jep një lloj trallisjeje. Atë trallisje specifike të poezisë.
*
Një vërejtje që ka rëndësinë e saj: përderisa poeti është njeriu që jeton gjuhën “e tribusë” e që ka si funksion thelbësor ruajtjen, forcimin dhe rinovimin e vazhdueshëm të saj, përderisa poeti është medoemos “një revolucionar profesionist” i gjuhës, ai do të jetë gjithmonë një kundërshtues i pushtetit të vendosur, sepse, konservatorë profesionistë të gjuhës, ata, njerëzit e pushtetit, përdorin një gjuhë të ngulitur, të tejkaluar. Nuk është rastësi që Richelieu krijoi Akademinë franceze; e bëri këtë për të konsoliduar, për të forcuar pushtetin mbretëror duke tentuar frenimin e evolucionit të gjuhës frënge. Pushteti absolut kërkon një idiomë të qëndrueshme.
Dhe të mendosh pastaj që vihet në dyshim roli i poetëve në shoqëri! Dhe që pretendohet se shoqëria industriale nuk ka më nevojë për poetë. Është e vërtetë që gjuha frënge e shoqërisë së sotme industriale po varfërohet; është e vërtetë gjithashtu se një shartim i ri është i domosdoshëm.
Nëse vendi vazhdon të mos i dëgjojë poetët e tij, si do të katandiset gjuha jonë pas disa dekadash? Si dërdëllisja e shpëlarë e mediave?
Demokracia është hosteni i gjuhës; gjuha, hosteni i demokracisë.
Përktheu: Alket Çani
[1] Jacques Doriot (1898-1945), politikan dhe gazetar francez, fillimisht komunist pastaj fashist. Një nga figurat qendrore të kolaboracionizmit gjatë Luftës së Dytë Botërore.
[2] Në shqip mund të përdorim termin vjershë, për formën e shkurtër të poezisë, dhe poemë, për të gjatën (shënim i përkthyesit).
[3] Të gjatat ngashërima / të violinave / të vjeshtës… Strofa e parë e vjershës “Këngë vjeshte” të Paul Verlaine-it (shënim i përkthyesit).
