“Nëna ime ishte shqiptare dhe fliste shqip. Ajo ishte si një perëndi për mua… Në Shqipëri do të kem rastin të njoh vëndin e parardhësve të mi. Jam shumë i prekur nga ftesa që më është bërë”- Ernesto Sabato.
Luan Rama
Ernesto Sabato, shkrimtari i shquar argjentinas dhe ndër më të mëdhenjtë e kontinentit latino-amerikan ka shumë vite që ka vdekur. Një shkrimtar që jetoi gjatë, shumë gjatë dhe që pothuajse një dhjetvjeçar ai u shkëput nga letërsia, pasi nuk shikonte mirë nga sytë, çka e pengonte të shkruante. Atëherë ai iu kthye pikturës, të cilën e pëlqente që në rininë e tij. Në moshë të thyer ai pikturonte atje në kopshtin e tij, mes cicërimave të zogjve dhe muzikës klasike, shpesh Brahms, të cilin e pëlqente në veçanti. Shkrimtarin e takova pikërisht kur do të shkonte në Shqipëri, për të marrë “Çmimin Kadare”, por nuk ishte çmimi ai që e grishte të shkonte në Shqipëri. Ajo që e shtynte ishte se para vdekjes, të mund të shikonte vendin e të parëve të tij, vendin nga ku ishin nisur pararendësit pas pushtimit të Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Familja e tij kishte jetuar disa shekuj në Kalabri gjersa më në fund kishte emigruar në Argjentinë si shumë familje të tjera të shqiptarëve të Italisë së jugut.
Unë e takova Sabaton dy herë radhazi në “Hotelin Madison”, në Saint-Germain-des-Près, një ndërtesë tipike parisiane dhe e stilit të vjetër, ku ai vinte gjithnjë. Ashtu me syze të zeza për të mbrojtur dhe atë shikim të dobët që i kishte mbetur, edhe pse tetëdhjetë e pesë vjeçar ai ishte si një burrë në moshë mesatare, jo vetem se ishte thjesht me një këmishë, por sepse nuk ishte i shëndoshë, pra kishte një trup atleti.
Gjithnjë ëndërroja vendin e të parëve
Nga Ernesto Sabato kisha lexuar kohë më parë një tregim të botuar në shqip si dhe librin e fundit të tij “Ëngjëlli i ërrësirave”, një roman tronditës, që më 1977 ishte shpallur në Francë si libri më i mirë i huaj i atij viti. Atë paradite me diell, në hollin e poshtëm të atij hoteli simpatik në frymën e viteve 30’ të shekullit XX, në fillim zbriti impresario e tij, një grua rreth të pesëdhjetave, me një fytyrë të ëmbël. Një ditë më parë ata kishin patur një konferencë shtypi dhe tani ajo po interesohej për organizimin e takimeve të tjera me gazetarë, botues, intelektualë parisianë dhe miq të vjetër të Sabatos, i cili Francën e kishte si një atdhe të dytë. Pas pak zbriti një burrë me shtat mesatar, jo i shëndoshë dhe me një palë syze të errëta, kishte një buzëqeshje të gëzuar në fytyrë. Pikasa që mikesha e tij e shihte me një lloj adhurimi, madje dhe më shumë se kaq, çka më vonë mora vesh se pas vdekjes së gruas së tij, impresario bashkëjetonte me të, edhe pse kishin një diferencë prej afro 35 vjetësh. Ai më shtrëngoi fort në krahë, me një dashuri që nuk kishte të bënte thjesht me mua, por me shqiptarët në përgjithësi. Ishtë një takim që ai e kishte dëshiruar vite me radhë, por që nuk mund ta realizonte, siç më tha, gjatë kohës së diktaturës shqiptare. Ishte i gëzuar gjithashtu edhe sepse shqiptarët kishin preferuar letërsinë e tij, edhe pse ai ishte mjaft modest dhe shpesh nihilist për romanet dhe shkrimet e tij. – “Jam shumë i gëzuar që po shkoj në Shqipëri. Andej rrjedh gjaku i të parëve të mi, që nga koha e Skënderbeut!” Ndjeva në zërin e tij një lloj krenarie dhe gëzimi të pazakontë.
Ernesto Sabato ishte nga shkrimtarët më të mëdhenj latino amerikanë krahas Borgesit, Gabriel Markezit, Asturias dhe Kortazarit. Njëkohësisht ai ishte një eseist i njohur që kishte shkruar shumë esé mbi artin, filozofinë dhe procesin krijues. Tre ishin romanet e vetëm të tij, që e kishin bërë të njohur në të gjithë botën: “Tuneli”, “Alejandra” dhe “Ëngjëlli i ërrësirave”. Libri i fundit, ashtu si dhe në tërësi letërsia e tij, ishin të lidhur me çaste të rëndësishme të jetës së tij.
Ai kishte lindur më 24 qershor të vitit 1911, në Rojas, jo larg Buenos Airesit, ku u vendos fillimisht familja e tij. I ati, ishte një italian, që instaloi një mulli në Rojas. Quhej don Francisco Sabato. Në Argjentinë në atë kohë emigronin shumë arbëreshë, madje dokumentet e hershme flasin edhe për vitet 1860, kur ata vendoseshin në krahinën e Lujas. Studimet e mesme Sabato i kreu në një kolezh të La Plata-s, larg familjes, ndërsa ato universitare në Bueson-Aires. Në vitin 1938, si doktor i shkencave fizike e matematike të universitetit të La Plata-s, ai mori një bursë nga Shoqata për Progresin dhe Shkencën, e drejtuar nga prof. Houssay, “Çmimi Nobël”, për të mundur që të studiojë rreth radioaktivitetit në Francë. Kështu ai u nis të punonte pranë laboratoreve të Marie dhe Joliot Curie, në Paris. Më 1945, botoi romanin e tij të parë “El Tunel” (Tuneli) dhe u vlerësua me çmimin e parë për letërsinë në Buenos-Aires. Më 1948, shkrimtari ekzistencialist francez Albert Camus, u mor me botimin e këtij romani në gjuhën frënge, botim i shtëpisë botuese “Gallimard”, çka e bëri atë menjëherë të njohur në të gjithë botën letrare. Pas një sërë shkrimesh e librash kritikë dhe esesh, ai botoi romanin e tij të dytë “Alejandra” apo në titullin origjinal “Sobre Heroes y tombas”, i cili u vlerësua me disa çmime ndërkombëtare. Më 1974 botoi librin e tij të tretë të rëndësishëm “Abaddon el Exterminador” apo “Ëngjëlli i errësirave”, duke u vlerësuar me Çmimin e Madh të Nderit të shoqërisë së shkrimtarëve argjentinas si dhe me çmime të tjera ndërkombëtare. Sabato njihet si një autor i nderuar nga shumë çmime ndërkombëtare midis të cilave “Çmimi Servantes” në Spanjë, “Çmimi Gabriela Mistral” në Uashington, “Çmimi Jerusalem” në Israel, etj. Ai është njëkohësisht dhe “doctor honoris causa” i shumë universiteteve të botës dhe do të ishte nder për universitetin shqiptar që ai të kishte të njëjtin titull edhe në Shqipëri.
Ato ditë, në hollin e hotelit, unë e pyeta për jetën e tij, letërsinë, artin dhe angazhimin e tij politik. Dhe ja biseda jonë:
– Para së t’ju takoja, në një nga librat e botuar pashë një fotografi të nënës suaj, të cilën ju e krahasoni me perëndinë. Ju jeni në prehërin e saj, rrethuar edhe nga vëllezërit e tjerë. Fytyra e saj kishte diçka të ngjashme me gratë e Jugut të Shqipërisë të fillimit të këtij shekulli; ishte një fytyrë stoike.
– Nëna ime ka jetuar gjithnjë me nostalgjinë e të parëve të saj. Gjithmonë ajo fliste shqip me të vëllain e saj. Madje edhe sot më kujtohen disa fjalë shqip që kanë të bëjnë më bukën, shtëpinë… Ajo rridhte nga një familje e vjetër e vendosur në Kalabri, në “Magna Grecia” siç quhej atëherë, fill pas vdekjes së Skënderbeut, në fshatin San Martino. Historia e Skënderbeut, e këtij princi mesjetar shqiptar më ka tërhequr gjithnjë; jeta e tij në oborrin e sulltanit në Stamboll, ikja me një grup kalorësish për të çliruar Shqipërinë, lufta e tij legjendare 25 vjeçare në mbrojtje të atdheut të vet, por edhe të Europës… Jo më kot venedikasit e kanë cilësuar “Princ të Krishtërimit”. Pra, nga mijra familje shqiptare që shkuan në Kalabri, nën mbrojtjen e mbretit të Napolit, mik dhe aleat i Skënderbeut, ishte edhe familja e nënës sime, e cila u vendos fillimisht në Santa Martino de Finita (përpara quhej Santo Martino de Finito). Mbaj mend që gjyshja e nënës sime quhej Maria Gjuzepina e San Marcos (fshati ku jetonin në atë kohë), një grua e hekurt dhe me karakter të fortë, por edhe një grua e mrekullueshme. Kur nëna ime u martua, ajo i kishte dhënë një unazë të vjetër të familjes me inicialet M. S. pra San Marco. Këtë unazë, para së të vdiste, nëna ime ia dha gruas time, Matildës, ndërsa më pas, ajo ia dha mbesës sime që quhet Marina Sabato. Kështu kjo unazë e vjetër shqiptare shtegton nga brezi në brez.
– A e keni vizituar ndonjëherë atë vend?
– Po, kam patur shumë dëshirë të njihja vëndbanimin e hershëm të të parëve të mi dhe prandaj dhe e kam vizituar. Tashmë dua të kthehem edhe një herë, ndoshta për herë të fundit. Dua të shkoj në kujtim të nënës time që e thërrisja “mama”, dhe ta shoh patjetër atë fshat. Historia e gjyshës sime është interesante. Një shqiptar ra në dashuri më të, por ajo nuk donte të martohej. Më së fundi ajo u martua më një shqiptar tjetër të quajtur Ferrari. (Ju e dini që në ato kohra shumë shqiptarë morën mbiemra italianë, por në fakt mbiemri i tij i vërtetë ishte Papi). Në fakt nëna e saj nuk donte që ajo të martohej më të, pasi vëllai i tij ishte një prift, një qejfli femrash, por mjaft elokuent e inteligjent. E shkreta mama, kur shkonte në kishë, ajo qante nga fjalët e priftit elokuent dhe kur vinte në shtëpi e urrente atë. Në të vërtetë, prifti dhe vëllai i tij, rridhnin nga një familje shumë e pasur shqiptare, më titull “markez”, por më pas ata e kishin humbur gjithë pasurinë e tyre.Vite kaluan dhe gjyshi im vdiq shpejt, në moshën 40 vjeçare. Kështu shtëpia ra në krahët e nënës time, atëherë pesëmbëdhjet vjeçare. Pikërisht në këtë kohë, ata u detyruan të emigrojnë nga Kalabria në Argjentinë, si dhe shumë italianë e shqiptarë të tjerë, apo dhe emigrantë nga e gjithë bota: 80-90% ë popullsisë së Argjentinës janë emigrantë.
– Dhe tani që po shkoni në Shqipëri, çfarë ndjeni?
– Emocione të forta. Mamaja për mua ishte një hyjni. Kjo ftesë që m’u bë ishte shumë prekëse për mua.
– Ju do të merrni në Shqipëri çmimin letrar “Kadare”. A kini lexuar diçka nga vepra e Kadaresë që konsiderohet shkrimtari më i madh shqiptar i ditëve tona.
– Fatkeqësisht unë nuk e kam lexuar veprën e Kadaresë dhe kjo për arësye se 16 vjet më parë unë kam kaluar një sëmundje që ma shkatërroi shikimin duke u kthyer në një njeri gjysmë i verbër. Unë nuk mund të lexoj. Kështu i jam kthyer pasionit tim të dikurshëm, pikturës, ku në tablo të mëdha mund të hedh vizionet e mia. Unë e takova Kadarenë para jush; mu duk sa një tip timid e njëkohësisht një personazh i fortë, me një personalitet të fuqishëm. Kam dëgjuar shumë për ehon e veprave të tij.
– Kam parasysh jetën tuaj të vështirë dhe në veçanti në çastet e diktaturës ushtarake në Argjentinë. Përse ju nuk ikët nga Argjentina në atë kohë të errët dhe të kërkonit strehim politik, p.sh. në Francë apo gjetkë?
– Detyra ime ishte të qëndroja, edhe pse e dija se rrezikoja. Nuk di se si kam mbetur gjallë. Me sa duket ata e kuptuan se nuk mund të më zhduknin, se kjo do të kishte një jehonë ndërkombëtare. Megjithatë ata shumë herë më kanë kërcënuar me vdekje. Madje më kanë kërcënuar edhe me vdekjen e nipit tim. Më kujtohet një ditë kur një nga djemtë e mi më tha: “Të mos harrojmë baba, se ka 30 milionë njerëz që nuk mund të ikin nga ky vënd për shkak të diktaturës…” Unë personalisht nuk mund të gjykoj për ata që ikën në atë kohë. Shumë prej tyre, po të mos largoheshin dhe po të kapeshin, do të torturoheshin dhe vriteshin. Ato kohë në ikëm nga Buenos-Aires dhe u vendosëm në fshat. Gjatë një kohe jetuam në një bodrum pasi kishim frikën e bombardimeve. Unë gjithnjë kam qenë kundër diktaturave, të djathta apo të majta. Të gjitha diktaturat janë të këqia. Nuk ka diktaturë të mirë apo të keqe. Diktatura është diktaturë, siç ka qenë dhe tek ju.
– Në rininë tuaj ju keni marrë pjesë në lëvizjen komuniste për disa vite me radhë dhe pastaj jeni larguar. Përse ka ndodhur kjo?
– Fillimisht isha një anarkist bashkë me disa miq dhe shokë të mi të shkollës. Merrnim pjesë gjithnjë në manifestimet që organizoheshin kundër qeverisë apo kundër fashizmit. Pastaj hyra në Lëvizjen Komuniste ku qëndrova pesë vjet më radhë. Isha një idealist i idealeve komuniste. Lëvizja Komuniste e Buenos-Aires-it më dërgoi në një kongres botëror që zhvillohej në Bruksel dhe që kryesohej nga Henri Barbys. Ishte koha kur në Moskë kishin filluar proceset kundër kundërshtarëve politikë të Stalinit. Ishte ky shkaku që unë nuk shkova në shkollat leniniste të Moskës por u ktheva në Paris, ku ndenja për një kohë në një gjëndje të mjerueshme. Ditë të tëra i kam kaluar pa bukë. Një mik, një trockist, më bëri një vend në dhomën e tij dhe shpesh për të fjetur ne mbuloheshim me gazetat e P. K. Franceze “Humanité”. Pastaj u ktheva në Argjentinë dhe fillova studimet shkencore.
– Siç e dini, pas rënies së diktaturave në Evropën e Lindjes, edhe në Shqipëri është vendosur një sistem demokratik, padyshim mjaft i brishtë për momentin dhe me shumë probleme që kanë të bëjnë me të drejtat e njeriut, pluralizmin politik dhe institucionet demokratike. Pra cila është vlera e demokracisë sipas jush?
– Kryesore në demokraci është liria e personit. Dihet që demokracia ka tri pushtete; së pari Shteti Ligjor, me një “L” të madhe. Nuk mund të ndërtosh një demokraci pa ligje demokratike. E dyta është Drejtësia, pra ajo që bën të zbatohen ligjet dhe e treta është Ekzekutivi, me një fjalë zbatimi i ligjeve, drejtimi i shtetit. Fatkeqësisht shpesh ndodh që ekzekutivi të jetë në rend të parë. Sigurisht për demokracitë e reja duhet të aplikohen standartet ndërkombëtare të demokracisë, megjithëse është e vështirë një dëmokraci e kulluar. Ajo nuk ekziston, është thjesht një ideal. Unë nuk i njoh problemet e brendshme që ka Shqipëria. Unë jam një shkrimtar dhe jo politikan. E rëndësishme është që Shqipëria nuk është më një diktaturë. Unë kurrë nuk kam qenë me të djathtën. Shpresa e një populli për mua është social-demokracia, pra demokracia-sociale, ja pse dhe unë jam gjithnjë një partizan për drejtësinë sociale dhe kundër pabarazisë e shfrytëzimit të egër kapitalist.
– Një personazh i librave tuaj, por edhe një personazh për të cilin janë shkruar disa libra kohët e fundit është militanti Ce Guevara. Vallë a e keni njohur personalisht?
– Jo, unë atë nuk e kam takuar kurrë. Ishte një personazh mitik. Me të kam patur vetëm korrespondencë. Ishtë një lloj “Don Kishoti”, i cili e la burokracinë politike kubane dhe iku për çlirimin e popujve. (Ndoshta kurrë nuk do të marrim vesh përse ai iku ashtu në mënyrë enigmatike. Sigurisht diçka ka ndodhur…). Vrasja e tij është diçka e trishtë. Kam shkruar për këtë. Ai ishte një hero dhe njerëzimi ka nevojë për heronj të tillë.
– Ju jeni një utopist?
– Sigurisht… unë jam një utopist. Në fakt, në brendësinë time jam një anarkist. Por unë kam një pozicion të pavarur. Jam një specie e vështirë, e komplikuar, të themi idealist. Për njerëzit praktikë kjo që them unë ndoshta nuk shkon. Mund t‘u duket si një ide e çmendur.
– Fundin e romanit tuaj “Ëngjëlli i errësirave” që konsiderohet si kryevepra tuaj, ju e mbaroni me një epitaf ku shkruani për veten:”E. Sabato deshi të varrosej në këtë tokë me një fjalë të vetme mbi varrin e tij:“Paqe!”… Përse ky epitaf?
– Unë i kam shkatërruar e djegur pothuaj tri të katërtat e librave që kam shkruar. Si të thuash kam qenë një piromaniak dhe depresiv. Mendoj së një shkrimtar edhe me një libër mund të hyjë në histori. Dhe kjo është diçka e jashtëzakonshme. Unë e kam njohur nga afër presidentin e Akademisë Suedeze të Çmimit Nobël. Disa herë kam qenë kandidat i këtij çmimi. Në fakt ky çmim nuk më intereson. Pse? Pasi ka shkrimtarë të mëdhenj si Camus apo Thomas Man që janë nderuar më të, por ka edhe autorë mediokër. Një ditë i thashë atij se po ta merrja, paratë e atij çmimi do t‘ua jepja shoqatave që ndihmojnë të vobektit.
– Por në fund të epitafit ju kini shkruar “Paqe”. Përse?
– Sepse jeta ime ka qënë shumë e komplikuar dhe e vështirë. Ndoshta ngaqë dhe fëmijëria ime ka qenë shumë e trazuar. Them “paqe”, për të thënë: – Mjaft më me këtë gjendje! Paqe besoj se do të jetë vdekja.
Deviza ime; Të rezistoj gjer në fund!
E takova përsëri Ernesto Sabaton, po në hollin e hotelit “Le Madison” ku morëm nga një kafe së bashku. Në duar kisha librin e tij “Ëngjëlli i errësirave” (L’Ange des Tenebres) mbi të cilin ai hodhi një shënim të ngrohtë. “Nuk di nëse është shkruar mirë dhe nëse lexohet, – tha duke qeshur, pasi tashmë ai as nuk mund të shkruante dhe as nuk mund të lexonte. Një libër që të mbërthen me ngjarjet që trajton dhe që është vlerësuar mjaft nga kritika botërore. Ai u cilësua si një “introduksion haluçinant e madhor në mbretërinë e demonëve“, ndërsa revista e njohur Les nouvelles Llittéraires, me rastin e botimit të librit shkroi se “Sabato i përket rrethit të shkrimtarëve të mëdhenj metafizikë për të cilin romani është një tërësi, një fjalim filozofik, një valle luftarake, një demostrim dhe lirizëm, shkurt një “zbulim i realitetit”. Në këtë vepër gërshetohen refleksionet e tij filozofike, të afërta me ato të filozofisë romantike gjermane. Ai flet për Niçe, Jung, Heidegger, Jaspers dhe nuk harron të flasë për Marksin si një mendimtar të fuqishëm. Libri në vetvete është një kronikë e persekutimeve që ka pasur shkrimtari, pasi ai ka guxuar të rilevojë dhe denoncojë në librat e tij të mëparshëm forcat sekrete dhe të errta që qeverisin njerëzit përmes terrorit. Një kronikë e betejës vetmitare të krijuesit që papritur gërshetohet me universin e personazheve dhe fantazmave të tij, kronikë e një vendi ku dhomat e torturave gjëndeshin shumë pranë salloneve letrare, kronikë e agonisë së një qytetërimi në gjurmët e triumfit të së Keqes e që përmblidhet në letrën e një të panjohuri adresuar OKB-së, duke i kërkuar që të zhduket emri i tij si pjestar i kësaj race njerëzore.”
Ishtë pikërisht Sabato që i rezistoi aq shumë diktaturës. Ishtë ai që pas shëmbjes së diktaturës udhëhoqi komisionin për hetimin e të “zhdukurve” (“Desaparecidos”) të diktaturës argjentinase. Artisti kundër Shtetit. Shteti kundër Artistit!.. Dhe kur ai dëgjoi se gazetarët shqiptarë kërcënohen, burgosen, sepse thonë të vërtetën, ai m’u kthye i shqetësuar: – Mos vallë Shqipëria është diktaturë? – Jo, – iu përgjigja. – Diktatura ka perënduar njëherë e përgjithmonë dhe nuk do të rikthehet më. Këto janë “eksese” të një pushteti autoritar të “Njëshit” që nuk e ka mësuar mirë së ç’është Demokracia”. Dhe kështu, shtruar, nisi biseda me shkrimtarin.
– Në shumë ese që keni shkruar, veçanërisht në “Heterodoxie” apo “Shkrimtari dhe katastrofa”, ju shtroni probleme që kanë të bëjnë me procesin e krijimit dhe artin në përgjithësi. Në këtë prizëm, si e klasifikoni ju artin tuaj?
– Arti im?… Arti im s’është gjë tjetër veçse një grusht obsesionesh. Obsesione të trazuara, të shqetësuara, shpesh tentativa irracionale, me ambiguitete dhe kontradiksione. Nëse një pjesë e veprës asime do t’i rezistojë kohës, ajo do të jetë një pjesë deliresh që unë nuk i shpjegoj dot. Hodërlin thotë diku së “çdo njeri është zot kur ëndërron, dhe një lypës i thjeshtë kur mendon”… Kjo është e gjitha. Unë nuk i besoj një arti racionalist.
– Ju jeni fëmija i dhjetë i familjes Sabato dhe që të gjithë djem. Fëmija që lindi para jush quhej Ernesto Sabato dhe ai vdiq shpejt. Kështu ju morët emrin e vëllait tuaj të vdekur. A ju ka ndjekur vallë ky emër gjatë krijimtarisë suaj?
– Nëna ime ishtë shumë e lidhur me Erneston që vdiq. Pas tij, ajo u lidh tmerrsisht me mua dhe nuk deshi të lindë më fëmijë të tjerë. Unë kisha vëllezër të mëdhenj që mund të ishin fare mirë prindërit e mi. Fëmijëria ime ka qenë shumë e mundimshme. Të gjithë vëllezërit ishin të lirë, shkonin në lumë, bridhnin, ndërsa unë isha si një i burgosur i nënës time. Kjo më revoltonte shumë kundër saj, e kështu fillova të jetoj në një kushmar të përhershëm, të kisha haluçinacione dhe dhjetë vjet me rradhë isha një somnambul. Dhe kjo la gjurmë të mëdha në gjithë krijimtarinë time.
– Megjithatë, vepra juaj dëshmon kohën që ju keni jetuar, ngjarje që ka kaluar Argjentina, diktaturën, demokracinë… jeta juaj kap pothuaj gati një shekull.
– Është e vërtëtë që një shkrimtar është gjithnjë një dëshmitar i epokës së vet. Për më tepër pasi romani është diçka më i plotë. Letërsia ka prioritet në këtë drejtim në krahasim me artet e tjera si muzika, piktura, skulptura, etj. Një romancier i madh e shqetëson gjithnjë epokën e tij, shtetin, njerëzit. Unë nuk shkruaj që të tjerët të më pëlqejnë, por që kur të më lexojnë ata të shkunden, të zgjohen.
– Letërsia juaj është mjaft e fuqishme dhe unë doja të dija se si punoni ju?
– Unë punoj me intuitë. Është intuita ajo që më udhëheq në udhën e proçesit krijues. Vështirësia ime më e madhe është përfundimi i veprës. Jam gjithnjë i pasigurt. Vështirë ta heq nga duart një roman apo një libër. Pra veprat i shkruaj për një kohë të gjatë. Ndryshe ka ndodhur me librin “Raporti i ëndrrave” që është në romanin “Alejandra”. Atë e kam shkruar me një frymë, brenda një muaji.
– Romanet tuaja, për nga stili, ndryshojnë nga shkrimet e Borgesit, apo të Asturiasit dhe aq më shumë nga Markezi, megjithëse për nga fryma ju keni pikëtakime më ta.
– Stili është vetë njeriu, individualiteti, ekzistenca e tij, mënyra e tij origjinale e të vështruarit të botës, realitetit. Pra mënyra sesi gërshetohen mendimet, emocionet, sensibiliteti me çmendurinë, paragjykimet, etj. Çdo shkrimtar ka stilin e tij, ndryshe janë shkencëtarët. Nuk mund të flitet p.sh. për një stil të teoremave të Pitagorës.
– Në librin tuaj të fundit “Ëngjëlli i ërrësirave” ju keni treguar shumë ngjarje nga jeta juaj personale. Gjithashtu, edhe në romanin tuaj të fundit ju shkruani gjëra të ngjashme që kanë të bëjnë me ju dhe nënën tuaj, me Shqipërinë, origjinën shqiptare, Skënderbeun, flisni madje për Apollinaire që ka shkruar për shqiptarët, etj.
– Në të gjitha librat e mi, unë jam dhe nuk jam në to. Po ta mendojë dikush se unë jam heroi i këtij romani të fundit kjo do të ishte absurde. Ai roman është një kushmar. P.sh. “Raporti i të verbërve” ka një vizion të përgjithshëm të inkoshiencës. Në romanet e mëdha është inkoshienca që i bën ato interesante, metafizika… Në letërsinë e kohës sonë ka vepra të një dimensioni tragjik dhe të një rëndësie metafizike që nuk mbeten prapa veprave të Sofokliut e të Euripidit.
– Ndoshta pikërisht për këtë ju pëlqen aq shumë Dostojevski?
– Me Dostojevskin fillon epoka e letërsisë së madhe. Dostojevski, Kierkegard, Niçe… udhërrëfyes të epokës sonë. Dostojevski është nga ata shkrimtarë që i imponoi botës një vizion të ri.
– Pikëtakimi juaj i parë me një estetikë artistike ndodhi në Paris, në vitet 30-të. Përse u bashkuat me surrealistët?
– Atë kohë unë punoja në laboratorët e Joliot Curie, pranë Rue d’Ulm. Ditën e kaloja me shkencën, natën bëja eksperiencën e delirit. Surrealizmi m’u shfaq si një zjarr purifikues kundër kulturës së çhumanizuar. Natën mblidheshim në kafenenë “Le Dome” apo në “La Coupole”, ku kam njohur André Breton-in, Tristan Tzara, mikun tim piktor Dominguez apo Matta, Ferry, etj.
– Krahas letërsisë, pasioni juaj i dytë ka qënë piktura, të cilës tashmë i jeni përkushtuar dhe ku ndihet një influencë e Jerome Bosch. Cilët janë piktorët tuaj të preferuar?
– Ah, Bosch, atë piktor e pëlqej shumë. Në fakt unë preferoj ekspresionistët. Ekspresionizmi nuk u përket vëtem gjermanëve. Ekspresionizmi në art ka ekzistuar gjithnjë, që nga koha antike. Një ditë, një i huaj që vinte nga rrethinat e Athinës për në kryeqytetin e madh grek, pa Sokratin midis nxënësve të tij. Kur u afrua dhe bisedoi me Sokratin, ai i tha: “Në fytyrën tuaj shoh gjithë veset e njeriut!” Sokrati në vënd që të zemërohej, qeshi më konstatimin e udhëtarit, i cili ishte ngacmuar nga ekspresioni i fytyrës së tij. Pra ekspresioni ka rëndësi në art.
– Edhe portretet e Kafkës që keni pikturuar në albumin tuaj, duken mjaft ekspresionistë. Përse i jeni referuar kaq shumë Kafkës në pikturë, si dhe në letërsinë tuaj?
– Unë e dua shumë Kafkën. Jo vëtëm artin por veçanërisht jetën e tij. Kafka i shkretë ka vuajtur. Unë gjithnjë kam qenë krah njerëzve të pambrojtur, pranë të varfërve, njerëzve të kërcënuar nga padrejtësia sociale.
– Veç Kafkës në letërsinë tuaj ndihet dhe influenca e Dantes, veçanërisht kur krijoni ferrin e personazheve tuaj.
– Nga Dante janë influencuar shumë shkrimtarë të këtij shekulli. Eshtë e vërtetë që në librat e mi ka një ferr, pra një “enfer”.
– Ju kini shkruar për një periudhë të gjatë, pothuaj gjysmë shekullore. Çfarë ju ka shtytur të shkruani?
– Pasioni. Kurrë nuk kam shkruar për pará apo për t’u nderuar më çmime. Ata shkrimtarë që e bëjnë këtë, bëjnë një lloj prostitucioni me letërsinë e tyre. Siç ju thashë, nga ato ç’kam shkruar, shumë pak kanë mbetur. Shumica janë djegur. Librat e mi janë cilësuar nga reaksionarët si libra komunistë dhe nga komunistët janë cilësuar si reaksionarë. Stalinistët më kanë cilësuar si një shkrimtar mikroborgjez, kontradiktor dhe irracionalist, se i shërbej interesave të reaksionit. Me një fjalë unë nuk i përkas asnjë kampi.
– Cila është ajo lloj letërsie që ju pëlqen?
– Ajo që zgjon njeriun, ajo letërsi që e shkund atë, që e bën të ndërgjegjshëm për ngjarjet themelore të kohës. Ja pse mua më pëlqejnë romancierët filozofikë. Midis shkrimtarëve Balzac, Sad, Stendal, Proust, Malraux dhe Kafka; si romancier filozof është dhe Dostojevski. Ata janë shkrimtarë që si objekt të tyre kanë zgjimin e njeriut, shkundjen e tij nga gjendja dhe bindjet e zakonshme. Megjithatë arti i madh në asnjë mënyrë nuk propozon të ndryshojë marrëdhëniet sociale të një komuniteti. Për këtë ekzistojnë instrumente të tij siç janë politika dhe dishepujt e saj, teoricienët revolucionarë. “Pëllumbi i Paqes” i pikturuar nga Picasso nuk ka shkaktuar as më të voglin revolucion edhe pse vetë Picasso ishte një revolucion në pikturë.
– Si mund t’i quanim ndryshe artistët?
– Rebelë që shqetësojnë shtetin… Më kujtohet koha kur braktisa shkencën, fizikën për t’iu përkushtuar letërsisë. Në Buenos-Aires atë kohë unë punoja me profesor Guido Beck, një fetar i madh, miku im dhe nxënës i Anjshtanjit. Kur mori vesh se kisha vendosur të merresha vetëm me letërsi ai më akuzoi se po bija në prehër të sharlatanizmit. Por ai harronte që njeriu është një shpirt plot më kontradita.
– Vepra juaj, që nga romani i parë “Tuneli”, është një botë e nëndheshme, një botë ëndrrash.
– Arti dhe ëndrrat janë shumë afër njëra-tjetrës. Bota e nëndheshme e ëndrrave u jep gjithnjë mesazhe kërcënuese e plot ankth, një botë që flet me një gjuhë simbolike, të dykuptimtë, si ëndrrat dhe figurat e komuniteteve primitivë. Mitologjia, arti, ëndrrat kanë rrënjë të përbashkëta? Ato vijnë nga bota e inkoshiencës dhe na zbulojnë situata që nuk mund t’i shpjegojmë thjesht. Është absurde t’i kërkonim Kafkës se ç’donte të thoshte me “Profetin”.
– Ju keni shkruar shumë edhe rreth filozofisë, estetikës, problemeve të mëdha që preokupojnë artin. Tashmë keni hyrë në vitin e 85 të jetës tuaj. Në këtë udhëtim të njeriut, a ndjeni se po afroheni me Zotin? A besoni në ekzistencën e tij?
– Unë rrjedh nga një familje me tradita katolike. Por në esencë jam një anarko-kristian, pra një katolik anarshist, shprehje që i bën të qeshë miqtë e mi. Megjithatë kishën në vetvete unë kurrë nuk e kam dashur. Unë nuk shkoj në kishë. Deri në shekullin e III-të të erës sonë, Kisha ishte një institucion popullor dhe për popullin. Pas kësaj kohe, kur ajo mori pushtet, nuk luajti më atë rol. Kjo gjë ndodh edhe sot. Shikoni Papën. A mund t’i besohet atij?! Unë kam shumë miq që janë fetarë të devotshëm, por unë dyshoj në Zotin. Shumë herë më tërheq manikeizmi. Kur ky Zot i gjithëfuqishëm që ekziston dhe sheh gjithçka që ndodh mbi tokë, si vallë e pranon që fëmijët të vdesin urie? Bota e sotme ka shumë demonë…
– Në veprën tuaj ju flisni gjithashtu për vdekjen. Kini vallë frikë nga vdekja?
– Aspak!
– Dhe në se në botën e përtejme, një ditë, do të takonit Zotin, çdo të donit që ai t’u thoshte kur tu takonte?
– Mirëdita!…
– Dhe së fundi; cila është deviza e jetës tuaj?
– Të rezistoj gjer në fund!
– Në fund të bisedës dëshiroj tu uroj udhë të mbarë në Shqipërinë që ju e keni ëndërruar gjithnjë. Shqiptarët ka kohë që ju presin krahëhapur. Ju jeni “gjaku ynë i shprishur”…
Nga Parisi unë ndoqa vizitën e Sabatos në Shqipëri. Në kthim, gazetarët e huaj zbuluan lidhjen e vjetër të tij me Shqipërinë. Për këtë ai do të shkruante më pas dhe në librin “Para fundit” (Avant la fin) të botuar dhe në Francë, ku shkruan mes të tjerash për përshtypjet e tij si dhe një djalosh shqiptar:“Gjatë vizitës sime në Shqipëri u njoha me një djalosh të quajtur Valter, i cili e kishte lënë familjen e tij në Thumanë për të shkuar të shëronte të sëmurët në Kalkuta, me misionin e Nënë Terezës. Sa emocione kam tani që e kujtoj. Sa herë lexoj lajmet e tmerrshme nga ky vend që më është i shtrenjtë për zemrën time, pyes veten se ku është ky djalosh dhe se kushedi, rastësisht lexon këto radhë që i bëjnë homazh heroizmit të tij fisnik…”
Ernesto Sabato vdiq midis tablove të tij në moshën gati 100 vjeçare, më 30 prill të vitit 2011, duke dëgjuar kompozimet e Schuman-it, që e pëlqente aq shumë dhe koncertin e zogjve të oborrit të tij. Vdiq duke lënë pas një vepër të madhe, veprën e një rebeli që luftonte që bota të ishte më e mirë…
