Poeti dhe bota-Wislawa Szymborska

  Përktheu: Arlinda Guma

Thonë se fjalia e parë në çdo fjalim është gjithmonë më e vështira. Epo, e hodha pas krahëve, sidoqoftë. Por kam një ndjesi se fjalitë që do të vijnë – e treta, e gjashta, e dhjeta, e kështu me radhë, deri në rreshtin e fundit – do të jenë po aq të vështira meqë më duhet të flas për poezi. Kam thënë shumë pak për këtë temë, gati asgjë në fakt. Dhe sa herë që kam thënë diçka, kam patur gjithmonë dyshimin e frikur se nuk jam shumë e mirë në këtë gjë. Kjo është arsyeja pse fjalimi im do të jetë mjaft i shkurtër. E gjithë papërsosmëria është më e lehtë të tolerohet nëse shërbehet në doza të vogla.

Poetët bashkëkohorë janë skeptikë dhe mëdyshës, madje ose ndoshta veçanërisht; edhe për veten e tyre. Ata e rrëfejnë publikisht, disi ngurrueshëm, që janë poetë, sikur të kishin paksa turp për këtë gjë. Por në kohërat tona të zhurmshme është shumë më e lehtë të pranosh gabimet e tua, të paktën nëse ato janë të paketuara në mënyrë tërheqëse, sesa të njohësh meritat, pasi këto janë të fshehura më thellë dhe ti, edhe vetë, pothuajse asnjëherë nuk beson në to… Kur plotësojne pyetësorë ose kur bisedojnë me të panjohur, domethënë kur nuk mund të shmangin të treguarit e profesionit e tyre, poetët preferojnë të përdorin termin e përgjithshëm “shkrimtar” ose ta zëvendësojnë “poetin” me emrin e çfarëdo lloj pune tjetër që bëjnë përveç shkrimit. Burokratët dhe pasagjerët e autobusëve përgjigjen me një fije mosbesimi dhe alarmi kur zbulojnë se kanë të bëjnë me një poet. Mendoj se filozofët mund të marrin një reagim të ngjashëm. Megjithatë, ata janë në një pozitë më të mirë, meqë për aq shpesh apo jo, ata mund ta zbukurojnë statusin e tyre me ndonjë lloj titulli prej studiuesi. Profesor filozofie – tanimë kjo tingëllon shumë më e respektueshme.

Por nuk ka profesorë të poezisë. Kjo do të nënkuptonte në fund të fundit se poezia është një profesion që kërkon studim të specializuar, provime të rregullta, artikuj teorikë me bibliografi dhe shënime të bashkangjitura, dhe më në fund, diploma të akorduara në mënyrë ceremoniale. E kjo do të thoshte, nga ana tjetër, se nuk është e mjaftueshme të mbushësh faqe të tëra me poezi, të rafinuara madje, për t’u bërë poet. Elementi thelbësor janë disa fletë letre që mbajnë një vulë zyrtare. Le të kujtojmë se krenaria e poezisë ruse, nobelisti i ardhshëm Joseph Brodsky ishte dënuar dikur me mërgim të brendshëm pikërisht në baza të tilla. Ata e quanin “një parazit”, sepse atij i mungonte certifikimi zyrtar për t’i dhënë të drejtën të ishte poet…

Disa vjet më parë, pata nderin dhe kënaqësinë ta takoja personalisht Brodsky-n. Dhe vura re se, nga të gjithë poetët që unë kam njohur, ai ishte i vetmi që kënaqej duke e quajtur veten poet. Ai e shqiptoi fjalën pa frenime.

Pikërisht e kundërta – ai e shqiptoi atë me një liri sfiduese. Më duket se kjo erdhi ngaqë kujtoi poshtërimet brutale që kishte përjetuar në rininë e tij.

Në vende më me fat, ku dinjiteti njerëzor nuk është sulmuar kaq lehtësisht, poetët dëshirojnë të publikohen, të lexohen dhe të kuptohen, por ata bëjnë pak, ne rastin më të mirë ndopak, për ta vendosur veten lart, mbi turmën e zakonshme dhe blojën e përditshme. E megjithatë nuk ishte aq shumë kohë më parë, në dekadat e para të këtij shekulli, kur poetët u përpoqën të na trondisnin me veshjen e tyre ekstravagante dhe sjelljen eksentrike. Por e gjithë kjo ishte thjesht për hir të shfaqjes publike. Gjithnjë do të vinte çasti; atëherë kur poetët duhej të mbyllnin dyert pas tyre, të zhvishnin mantelet, mbajtjen me të madh dhe takëmet e tjera poetike, dhe të përballeshin – në heshtje, me durim, duke pritur veten e tyre – fletën ende të bardhë të letrës. Përfundimisht, pikërisht kjo është ajo që vërtet ia vlen.

Nuk është rastësore që biografitë e filmave të shkencëtarëve dhe artistëve të mëdhenj, prodhohen në masë. Sa më shumë regjisorë ambiciozë kërkojnë të riprodhojnë bindshëm procesin krijues që çoi në zbulime të rëndësishme shkencore apo në shfaqjen e një kryevepre. Dhe ndonjëri prej tyre mund të përshkruajë lloje të caktuara të punës shkencore me ndopak sukses. Laboratorët, instrumentet e ndryshme, makineritë e rafinuara, të sjella në jetë; skena të tilla, mund ta mbajnë interesin e audiencës për njëfarë kohë. Dhe ato çaste të pasigurisë – a do të sjellë më në fund eksperimenti, i kryer për të mijtën herë, me disa modifikime të vogla – rezultatet e dëshiruara? Filmat mbi piktorët mund të jenë spektakolarë, pasi ata rikrijojnë çdo fazë të evolucionit të një pikture të famshme, nga vijëza e parë me laps, deri tek penelata finale me furçë. Muzika bymehet në filmat kushtuar kompozitorëve; tingujt e parë të melodisë që bien në veshin e muzikantit, më në fund shfaqen si një vepër e pjekur në formë simfonike. Sigurisht që kjo është krejt naive dhe nuk e shpjegon gjendjen e çuditshme mendore që njihet popullarisht si frymëzim, por të paktën ka diçka për të parë dhe dëgjuar.

Por poetë janë më të këqijtë. Puna e tyre është pashpresmërisht jofotozhenike. Dikush ulet në një tryezë ose shtrihet në një divan, ndërsa shikon palëvizshëm në një mur ose në tavan. Një herë e një kohë, ky person shkruan shtatë rreshta, vetëm për të kapërcyer njërën prej atyre pesëmbëdhjetë minutave dhe pastaj, më vonë kalon një orë tjetër, gjatë të cilës nuk ndodh asgjë… Kush mund të qëndrojë për të parë në një film këtë lloj gjëje?

E kam përmendur frymëzimin. Poetët bashkëkohorë përgjigjen në mënyrë evazive kur pyeten se çfarë është dhe se nëse ekziston në të vërtetë. Nuk është se ata nuk e kanë njohur kurrë bekimin e këtij impulsi të brendshëm. Por është thjesht e pathjeshtë t’i shpjegosh dikujt tjetër diçka që as ti vetë nuk e kupton.

Kur jam pyetur për këtë, me raste mbroj edhe pyetjen. Por përgjigjjia ime është kjo: Frymëzimi nuk është privilegj ekskluziv i poetëve apo i artistëve në përgjithësi. Ёshtë, ka qenë dhe do të jetë gjithmonë një grup i caktuar njerëzish të cilët frymëzimi i viziton. Ёshtë i përbërë nga të gjithë ata që kanë zgjedhur me vetëdije thirrjen e tij dhe që e bëjnë punën e tyre me dashuri dhe imagjinatë. Mund të përfshijë: mjekë, mësues, kopshtarë – dhe mund të rendisja edhe njëqind profesione të tjera. Puna e tyre bëhet një aventurë e vazhdueshme për sa kohë që ata arrijnë të zbulojnë sfida të reja në të. Vështirësitë dhe pengesat kurrë nuk e shuajnë kureshtinë e tyre. Një tufë pyetjesh të reja dalin nga çdo problem që ata zgjidhin. Çfarëdo që të jetë frymëzimi, lind prej një vazhdimësie të tillë si:”Nuk e di”.

Nuk ka shumë njerëz të tillë. Shumica e banorëve të Tokës punojnë për t’ia dalë. Ata punojnë sepse u duhet. Ata nuk e zgjedhin këtë apo atë lloj pune nga pasioni; rrethanat e jetës së tyre e bëjnë zgjedhjen për ta. Puna pa pasion, puna e mërzitshme, puna e vlerësuar vetëm sepse të tjerët nuk kanë as një të tillë; pa pasion dhe të mërzitshme – ky është një nga mjerimet më të ashpra njerëzore. Dhe nuk ka asnjë shenjë që shekujt e ardhshëm do të prodhojnë ndonjë ndryshim për mirë për sa i përket kësaj.

Dhe kështu, megjithëse mund t’u mohoj poetëve monopolin e tyre; frymëzimin, unë ende i vendos ata në një grup të përzgjedhur të njerëzve Fatlumë.

Në këtë pikë, megjithatë, dyshime të caktuara mund të shfaqen në audiencën time. Të gjithë llojet e torturuesve, diktatorëve, fanatikëve dhe demagogëve, që luftojnë për pushtet me anë të ndoca parullave dhe thirrjeve me zë të lartë, gjithashtu kënaqen me punët e tyre, edhe ata i kryejnë gjithashtu detyrat e tyre me një entuziazëm krijues. Epo, po, ata “e dinë”. Ata e dinë, dhe gjithçka që dinë është e mjaftueshme për ta një herë e përgjithmonë. Ata nuk duan të mësojnë ndonjë gjë tjetër, pasi kjo mund të zvogëlojë forcën e argumenteve të tyre. Dhe çdo njohuri që nuk çon në pyetje të reja, shpejt humbet; nuk arrin të ruajë temperaturën e kërkuar për të mbajtur gjallë jetën. Në rastet më ekstreme, raste të njohura nga historia antike dhe ajo moderne, kjo madje paraqet një kërcënim vdekjeprurës për shoqërinë.

Kjo është arsyeja pse e vlerësoj aq shumë atë shprehjen e vogël: “Nuk e di”. Ёshtë e vogël, por fluturon në krahë të fuqishëm. I zgjeron jetët tona për të përfshirë hapësirat brenda nesh, po aq sa dhe ato të jashtmet, në të cilat Toka jonë e vogël varet pezullt. Nëse Isaac Newton-i nuk do t’i kishte thënë kurrë vetes:”Nuk e di”, mollët në pemishten e tij të vogël mund të kishin rënë në tokë si breshri dhe në rastin më të mirë ai do të kishte hequr dorë që t’i mblidhte dhe t’i përtypte me shije. Sikur bashkatdhetarja ime Marie Sklodowska-Curie të mos i thoshte vetes kurrë:“Nuk e di”, ajo me siguri do të kishte përfunduar mësuese kimie në ndonjë shkollë të mesme private për vajza të reja nga familje të mira, dhe do t’i përfundonte ditët e saj duke e kryer këtë punë, përndryshe krejtësisht të respektueshme. Por ajo vazhdoi të thoshte:”Nuk e di” dhe këto fjalë e çuan atë, jo vetëm një, por dy herë, në Stokholm, atje ku shpirtrat e shqetësuar, kërkues, shpërblehen herë pas here me Çmimin Nobel.

Poetët, nëse janë origjinalë, duhet të vazhdojnë të përsërisin:”Nuk e di”. Çdo poezi shënon një përpjekje për t’iu përgjigjur kësaj deklarate, por sa më shpejt që periudha finale të shenjojë faqen, poeti fillon të hezitojë, fillon të kuptojë se kjo përgjigje e veçantë ishte krijim i pastër dhe se është absolutisht e papërshtatshme për të filluar. Kështu që poetët vazhdojnë të përpiqen, dhe herët a vonë rezultatet e njëpasnjëshme të vetë-pakënaqësisë së tyre kapen së bashku me një kapëse gjigande nga historianë letrarë dhe quhen “oeuvre” e tyre… Vepra e tyre…

Ndonjëherë ëndërroj për situata që nuk mund të bëhen realitet. Për shembull; përfytyroj me imagjinatë se kam një shans për të biseduar me Ekleziasti-n, autorin e atij vajtimi shëtites mbi kotësinë e të gjitha përpjekjeve njerëzore. Unë do të përkulesha shumë thellë përpara tij, sepse ai është, në fund të fundit, një nga poetët më të mëdhenj, për mua të paktën. Pasi ta bëja këtë, do të kapja dorën e tij. “Nuk ka asgjë të re nën diell “, kjo është ajo që keni shkruar, Ekleziast. Por, ju vetë keni lindur nën një diell të ri. Dhe poema që ju krijuat është gjithashtu e re nën diell, meqë askush tjetër nuk e shkroi para jush. Dhe të gjithë lexuesit tuaj janë gjithashtu të rinj nën diell, meqe ata që kanë jetuar para jush nuk mund ta lexojnë poezinë tuaj. Dhe ai qeparis nën të cilin uleshit, nuk është aty qysh prej krijimit të botës. Ai erdhi në jetë me anë të një qeparisi tjetër, të ngjashëm me tuajin, por jo saktësisht i njëjtë. Dhe Ekleziast, unë gjithashtu do të doja t’ju pyes se për çfarë gjëje të re nën diell keni në plan të punoni tani? Një shtojcë tjetër të mendimeve që i keni shprehur tashmë? Apo mos ndoshta tani jeni joshur të kundërshtoni disa prej tyre? Në punën tuaj të mëparshme ju përmendët gëzimin – po sikur ai të jetë duke ardhur? Pra, ndoshta poema juaj e re nën diell do të jetë për gëzimin? A keni mbajtur shënime tashmë, a keni drafte? Nuk dyshoj se do të thoni:”Unë kam shkruar gjithçka. Nuk ka ngelur asgjë tjetër për të shtuar.” Nuk ka asnjë poet në botë që mund ta thotë këtë, të paktën nga të gjithë poetët e mëdhenj, siç jeni ju.”

Bota – çfarëdo që ne mund të mendojmë atëherë kur tmerrohemi nga pafundësia e saj dhe nga pafuqia jonë, apo të hidhëruar nga indiferentizmi i saj ndaj vuajtjeve individuale të njerëzve, kafshëve dhe ndoshta edhe bimëve (pse jemi kaq të sigurt që bimët nuk ndiejnë dhimbje?); pra çfarëdo që mund të mendojmë për hapësirat e saj të shpuara nga rrezet e yjeve, rrethuar nga planetët që sapo kemi filluar të zbulojmë, planetët tashmë të vdekur? Ende te vdekur? Ne thjesht nuk e dimë; çfarëdo që mund të mendojmë për këtë teatër të pafund, për të cilin kemi marrë bileta të rezervuara, por ama bileta, jetëgjatësia e të cilave është ironikisht e shkurtër, e kufizuar siç është nga dy data arbitrare; çfarëdo lloj gjëje tjetër që mund të mendojmë për këtë botë – ajo mbetet mahnitëse.

Por “mahnitëse” është një epitet që fsheh një kurth logjik. Ne mahnitemi para së gjithash nga gjërat që devijojnë nga ndonjë normë e njohur edhe botërisht, nga një dukuri me të cilën jemi mësuar. Tani çështja është, nuk ka një botë kaq të dukshme. Mrekullimi ynë ekziston vetiu dhe nuk bazohet në krahasim me diçka tjetër.

E dhënë, në fjalimet e përditshme, ku ne nuk ndalemi të marrim në konsideratë çdo fjalë, të gjithë përdorim fraza si:”bota e zakonshme”, “jeta e zakonshme”, “rrjedha e zakonshme e ngjarjeve”… Por në gjuhën e poezisë, ku çdo fjalë peshohet, asgjë nuk është e zakonshme apo normale. Asnjë gur i vetëm dhe as një re e vetme mbi të. Asnjë ditë e vetme dhe asnjë natë e vetme pas saj. Dhe mbi të gjitha, as edhe një ekzistencë e vetme, dhe as ekzistenca e askujt tjetër në këtë botë.

Duket se poetët do ta kenë gjithmonë punën e tyre të ndarë e të qëruar; të prerë sipas masës.

Marë nga faqja zyrtare e Çmimit Nobel