Bertold Brecht
Gjyshja ime ishte shtatëdhjetë e dy vjeçe, kur vdiq gjyshi. Ai kishte një punishte litografie në një qytezë badeneze dhe punonte me dy-tri ndihmës gjersa ndërroi jetë. Gjyshja nuk kishte shërbëtore, ajo mbante katandinë, kujdesej për shtëpinë e vjetëruar dhe gatuante për njerëzit e të shoqit dhe fëmijët.
Ishtë një grua shtatvogël e dobët me sy të gjallë si të hardhucës, por me një të folur të ngadaltë. Me mjaft mund e kursim kishte rritur pesë fëmijë, nga shtatë që kishte lindur. Me kalimin e viteve ajo kishte ardhur duke u zvogëluar prej kësaj.
Nga pesë fëmijët, dy vajzat shkuan në Amerikë dhe dy prej djemve emigruan po ashtu. Vetëm i vogli, i cili vinte shëndetlig qëndroi në qytezë. Ai u bë tipograf dhe krijoi një familje shumë të madhe.
Kështu, ajo ishte krejt fillikat në shtëpi pas vdekjes së gjyshit.
Fëmijët i shkruanin letra njëri-tjetrit për këtë problem se çfarë do të bëhej me të. Njëri prej tyre mund t’i ofronte asaj strehë në shtëpinë e tij, ndërsa tipografi donte të shpërngulej te ajo me të tijtë, por e moshuara i refuzoi ofertat dhe donte të pranonte vetëm një përkrahje monetare prej secilit prej fëmijëve të saj që ishin në gjendje. Punishtja e litografisë, e vjetëruar me kohë, nuk solli thuajse asnjë leverdi me shitjen e saj, përkundrazi, kishin mbetur ende borxhe për t’u shlyer.
Fëmijët i shpjeguan në letër se ajo s’mund të jetonte e vetme, por kur e mohoi kategorikisht këtë, ata u dorëzuan dhe i dërgonin capak para çdo muaj. Të paktën, menduan ata, tipografi do të qëndronte në qytezë. Tipografi gjithashtu mori përsipër t’i vinte në dijeni për nënën motrat dhe vëllezërit. Letrat e tij dërguar babait dhe ajo çfarë mësoi nga një vizite atje, dhe, pas varrosjes së gjyshes sime, më japin një pamje të asaj ç’ka ngjau gjatë këtyre dy viteve.
Duket se tipografi ishte i zhgënjyer që në fillim pse gjyshja ime ngurronte ta merrte atë në shtëpinë e saj tepër të madhe, tashmë të boshatisur. Ai jetonte me katër femijët në tri dhoma, por e moshuara zgjodhi të mbante një lidhje tepër të vakët me të. I ftonte fëmijët e tij çdo pasdite të dielave për kafe në shtëpinë e saj, kaq ishte e gjitha.
Ajo e vizitonte të birin një ose dy herë në një të tretën e vitit dhe ndihmonte nusen e tij tek të vjelat e manaferrave. Gruaja e re mori vesh prej disa shprehjeve të saj që ajo ishte shumë ngushtë në shtëpinë e vogël të tipografit. Këtë gjë ai nuk mbeti pa e përfshirë në raportin e tij duke ngritur një pikëçuditëse.
Në një korrespondencë me shkrim të tim eti, se çfarë bënte tani e moshuara, ai përgjigej shkurt se ajo shkonte në kinema.
Duhet kuptuar se kjo nuk qe diç e zakontë, të paktën jo në sytë e fëmijëve të saj. Kinemaja nuk ishte hiçgjë përpara tridhjetë vjetësh, me atë që është sot. Bëhej fjalë për lokale të mjeruar, të keqajrosur, shpesh të vendosur në qoshe stacionesh të vjetra, me pllakata kërcitëse përpara hyrjes, mbi të cilat shiheshin vrasje dhe tragjedi pasionesh. Në të vërtetë atje shkonin vetëm adoleshentë ose çifte të dashuruarish për shkak të errësirës. Një grua e moshuar, vetëm, duhet të binte në sy patjetër. Dhe kështu kjo përbënte edhe një anë tjetër për t’u menduar të kësaj vizite në kinema. Hyrja ishte me siguri e lirë, por meqë ky lloj argëtimi ishte thuajse në rangun e qejfeve, do të thoshte “pará e harxhuar kot”. Dhe të harxhoje kot paranë nuk ishte diçka e respektueshme.
Ndodhi që ime gjyshe, jo vetëm nuk shkonte rregullisht te i biri, por nuk vizitonte ose ftonte as edhe një nga të njohurit e saj. Ajo nuk shkonte kurrë në shoqëritë e kafeneve të qytezës. Kështu ajo shkonte shpesh në punishten e një këpucari të arnosur, në një rrugicë varfanjake, të futur, madje edhe disi famëkeqe, ku pasditeve kryesisht, mblidheshin gjithfarë qeniesh të degjeneruara, kamariere të papuna dhe çirakë të zanatit. Këpucari ishte një mesoburrë, që kishte gjesdisur mbarë botën pa qenë i zoti të bënte diçka. Thuhej se edhe pinte. Ngado që ta ktheje ai vend nuk bënte për gyshen time.
Tipografi sqaronte në një letër se ai e kishte parlajmëruar të ëmën për këtë, kurse ajo i ishte përgjigjur ftohtë se “Ai është njeri i shëtitur.” Dhe biseda me të ishte sosur. Nuk ishte e lehtë të flisje me gjyshen për gjëra që ajo nuk donte t’i hapej askujt.
Pothuaj një vit pas vdekjes së gjyshit, tipografi i shkroi babait se nëna tashmë hante çdo dy ditë në bujtinë. Çfarë lajmi! Gjyshja, e cila gjithë jetën e saj kishte gatuar për një tufë njerëz dhe kishte ngrënë gjithmonë vetëm të mbeturat, tani hante në bujtinë. Ç’kish ngjarë me të?
Pa kaluar shumë, tim atë e çoi një udhëtim pune në atë qytezë dhe e takoi vetë nënën e tij. Ai e gjeti atë duke dalë. Ajo hoqi sërish kapelën dhe i vuri përpara një gotë verë të kuqe me pak peksimadhe. I ishte dukur krejt në formë, as tepër e gjallëruar, as tepër e heshtur. Pyeste për ne, jo me shumë detaje dhe donte të dinte në përgjithësi nëse kishte qershi për fëmijët. Ajo gjendej aty si kurdoherë. Salloni, ishte tmerrësisht i pastër dhe dukej mirë me shëndet.
E vetmja gjë që dëftente për jetën e saj të re ishte se ajo nuk kishte dashur të shkonte me tim atë në varrezë, për të parë varrin e të shoqit. “Ti mund të shkosh vetëm”, i kishte thënë teksa kalonin aty, “është i treti, majtas, në rreshtin e njëmbëdhjetë. Mua më duhet të shkoj diku.
Tipografi sqaronte më pas se ndoshta ajo ia behte për tek këpucari i saj zhelan, i cili ankohej shumë.
“Unë rri këtu në këtë vrimë me të mitë dhe punoj vetëm pesë orë të paguara keq, ndërkohë që as asma nuk më lë rehat dhe shtëpia në rrugën kryesore rri bosh.
Njëherë, babai im kishte marrë një dhomë në bujtinë, por kishte pritur që e ëma ta ftonte në shtëpinë e saj, të paktën për sy e faqe, mirëpo ajo nuk kishte hapur gojë. Madje edhe kur shtëpia kishte qenë plot dikur, ajo i kundërvihej gjithmonë me arsyetimin se ai nuk jetonte me ta dhe i harxhonte paratë hoteleve.
Me sa duket, ajo e kishte mbyllur hessapin me jetën familjare dhe kishte gjetur rrugë të reja, tani që jeta po e linte. Im atë, i cili kishte një dozë të mirë humori e shihte si një grua “tepër të gjallë” dhe i thoshte tim ungji që ta linte të bënte ç’të donte.
Por çfarë donte ajo?
Bëma e saj e radhës ishte se kishte porositur një ‘Bregg’ dhe kishte udhëtuar për diku gjatë një të enjteje të zakonshme. Bregg ishte një karrocë e madhe, me rrota të larta që tërhiqej nga kuaj, me ndenjëse për tërë familjen. Disa herë, kur patëm shkuar për vit të ri te gjyshërit, gjyshi kishte pajtuar një breg. Gjyshja rrinte në shtëpi gjithmonë. Me një të lëvizur të dorës, ajo kishte refuzuar të vinte me ne.
Dhe pas karrocës, vinte udhëtimi për në K., e një qyteti më të madh, gati dy orë me tren. Atje zhvillohej një garë me kuaj, dhe ime gjyshe kishte shkuar ta shihte.
Tipografi tashmë ishte alarmuar gjer në palcë. Ai donte që ajo të ishte konsultuar me ndonjë mjek. Im atë tundte kokën gjatë leximit të letrës, por e refuzonte konsultimin me mjekun.
Gjyshja nuk kishte shkuar e vetme në K. Ajo kishte marrë me vete një vajzuke, gjysmë e metë, siç e përshkruante tipografi, kuzhinierja e bujtinës, ku e moshuara drekonte një herë në dy ditë.
Kjo “gjysmake” tanimë luante rol.
Mesa duket gjyshja ime ishte çmendur pas saj, saqë e merrte pas në kinema dhe tek këpucari, i cili e kishte deklaruar veten si socialdemokrat dhe qarkullonte thashethemi se dy gratë luanin me letra në kuzhinë teksa rrëkëllënin nga një gotë verë.
“Tani ajo i ka blerë gjysmakes një kapelë me trëndafila përsipër”, shkruante tipografi me dyshim. “Kurse Ana jonë s’ka as edhe një fustan për kungim!”
Letrat e xhaxhait tim erdhën e u bënë tejet histerike. Flisnin vetëm për “bëmat imorale të nënës sonë të dashur” dhe asgjë tjetër. Vazhdimin e kam mësuar prej tim eti.
Duke i shkelur syrin, bujtësi i kishte pëshpëritur këto fjalë: “Zonja B. është dhënë pas qejfeve tani, siç keni dëgjuar.”
Në të vërtetë, edhe këto vite të fundit, gjyshja nuk po i jetonte aspak si e harbuar. Kur nuk hante në bujtinë, ajo merrte veç pak omletë, një filxhan të vogël kafe dhe mbi të gjitha peksimadhen e saj të preferuar. Për shkak të saj ajo bleu një shishe verë të kuqe të lirë, prej së cilës pinte nga një gotë të vogël gjatë vakteve. Shtëpinë e mbante shumë sterile, dhe jo vetëm dhomën e gjumit me kuzhinën që i përdorte. Megjithatë, pa dijeninë e fëmijëve ajo mori në dorëzim hipotekën e shtëpisë. Asnjëherë nuk u mor vesh se ç’bënte me paratë. Siç duket ia ka dhënë këpucarit. Pas vdekjes së saj ai u shpërngul në një qytet tjetër, ku duhet të ketë hapur një dyqan më të madh për këpucë në seri.
Po ta shohësh mirë ajo jetoi dy jetë njërën pas tjetrës. Të parën si bijë, grua dhe nënë dhe të dytën thjesht si Zonja B., një njeri i vetmuar pa përgjegjësira, që jetonte me mjete modeste, por të mjaftueshme. Jeta e saj e parë zgjati rreth gjashtë dekada, e dyta jo më shumë se dy vjet.
Im atë thoshte se në gjysmën e vitit të fundit, ajo kishte krijuar një pavarësi të sajën, të cilën nuk e njohin aspak njerëzit normalë. Kështu, gjatë verës ajo çohej herët që në orën tre të natës dhe shëtiste përmes rrugëve bosh të qytetit, të cilat i kishte të gjitha për vete. Ndërsa, priftin, që erdhi ta vizitonte për t’i bërë shoqëri në vetminë e saj, të paktën siç pretendohej, ajo e ftoi në kinema.
Nuk ishte aspak e vetmuar. Tek këpucari hynin e dilnin shumë njerëz të zhurmshëm e gazmorë dhe flitej shumë. Me vete mbante gjithherë një shishe të verës së saj të kuqe, prej të cilës pinte gotëzën e saj, teksa të tjerët tregonin dhe shkreheshin me të shara për autoritetet e nderuara të qytetit. Kjo verë e kuqe mbetej e rezervuar për të, megjithatë herë pas here ajo sillte edhe pije më të forta.
Vdiq krejt papritur një pasdite të bukur vjeshte në dhomën e saj të gjumit, jo nën shtroje, por mbi karrigen e saj të drurit pranë dritares. Kishte pasë ftuar “gjysmaken” për në kinema atë mbrëmje dhe kështu atje ishte ndodhur vajza, kur dha shpirt. Qe shtatëdhjetë e katër vjeç.
Unë kam parë një fotografi të saj në shtratin e vdekjes kur pritej të qahej nga fëmijët.
Aty duket një fytyrëz imcake me shumë rrudha dhe një gojë me buzë të holla, por e gjerë. Një grua shumë e vogël, por aspak shpirtvogël. Ajo i kishte shijuar vitet e gjata të skllavërisë dhe vitet e shkurtra të lirisë dhe e kishte përpirë bukën e jetës gjer në thërrimen e fundit.
Përktheu nga gjermanishtja: Smeralda Çaça
