Politika pothuajse nuk i arrin kurrë idealet e saj. Letërsia, nga ana tjetër, në fushën e saj mund të arrijë diçka, dhe në një afat të gjatë mund të ketë edhe një efekt praktik. Deri tani kam besuar se gjërat e rëndësishme arrihen vetëm përmes proceseve shumë të ngadalta.
Përktheu: Arlinda Guma
Mendime para një interviste…
Çdo mëngjes i them vetes, Dita e sotme duhet të jetë produktive… dhe më pas ndodh diçka që më pengon të shkruaj. Sot . . Çfarë duhet të bëj sot? Oh po, supozohet që të vijnë të më intervistojnë. Kam frikë se romani im nuk do të bëjë as edhe një hap të vetëm përpara. Diçka ndodh gjithmonë.
Çdo mëngjes unë tashmë e di se do ta harxhoj kot të tërë ditën. Gjithmonë ka diçka për të bërë: të shkosh në bankë, në postë, të paguash disa fatura. . . gjithnjë ka ndonjë lëmsh burokratik me të cilin më duhet të merrem. Ndërsa jam jashtë, bëj edhe veprime të tilla si blerja e përditshme: blerja e bukës, e mishit apo e frutave. Gjëja e parë që blej janë gazetat. Pasi i ke blerë, fillon t’i lexosh sapo të kthehesh në shtëpi… ose të paktën të shikosh titujt për të bindur veten se nuk ka asgjë që ia vlen për të lexuar. Çdo ditë i them vetes se leximi i gazetave është humbje kohe, por pastaj. . . Nuk mund të bëj pa to. Ato janë si droga. E thënë shkurt, vetëm pasdite ulem në tavolinën time, e cila është gjithnjë e zhytur në letra që janë në pritje të përgjigjeve, që as që e di prej sa kohësh, dhe kjo është një tjetër pengesë për t’u kapërcyer.
Përfundimisht filloj të merrem me shkrimin dhe pastaj aty fillojnë problemet e vërteta. Nëse filloj diçka nga e para, ky është çasti më i vështirë, por edhe nëse është diçka që e kam filluar një ditë më parë, gjithmonë arrij një ngërç ku një pengesë e re duhet të tejkalohet. Dhe vetëm në orët e vona të pasdites filloj të shkruaj fjali më në fund, t’i korrigjoj ato, t’i fshij, t’i mbush me fjalë të rastësishme dhe t’i rishkruaj. Në atë çast zakonisht bie zilja e telefonit ose e derës, dhe pastaj hyn një mik, një përkthyes apo një intervistues. Meqë ra fjala . . . këtë pasdite . . . intervistuesit. . . Nuk e di nëse do të kem kohë për t’u përgatitur. Mund të përpiqem të improvizoj, por besoj se një intervistë duhet të përgatitet më parë për të tingëlluar spontane. Rrallë herë intervistuesi bën pyetje që nuk i prisje. Kam dhënë shumë intervista dhe kam arritur në përfundimin se pyetjet janë gjithmonë njësoj. Unë mund të jepja përherë të njëjtat përgjigje. Por besoj se duhet t’i ndryshoj ato, sepse me çdo intervistë diçka ka ndryshuar, brenda vetes sime apo në botë. Një përgjigje që mund të ishte e drejtë herën e parë, mund të mos jetë e drejtë herën e dytë. Ky mund të jetë themeli e një libri. Më jepet një listë pyetjesh, gjithmonë të njëjtat; çdo kapitull do të përmbante përgjigjet që do të jepja në periudha të ndryshme. Ndryshimet do të përmbanin përgjigjet që do të jepja në periudha të ndryshme. Ndryshimet do të bëheshin atëherë itinerari, historia që jeton protagonisti. Ndoshta në këtë mënyrë unë mund të zbuloja disa të vërteta për veten time. Por duhet të shkoj në shtëpi… tani do mbërrijnë intervistuesit.
Zot më ndihmo!
Italo Calvino
Çfarë vendi ka deliri në jetën dhe punën tuaj? Nëse ka ndonjë vend…
ITALO CALVINO: Deliri? . . . Supozojmë se po përgjigjem, unë jam gjithmonë racional. Çfarëdo që them apo shkruaj, gjithçka i nënshtrohet arsyes, qartësisë dhe logjikës. Çfarë do të mendonit për mua? Ju do të mendonit se jam plotësisht i verbër kur bëhet fjalë për veten time, një lloj paranojaku. Nga ana tjetër, nëse do të përgjigjesha: Oh, po, unë jam me të vërtetë delirant; Unë gjithmonë shkruaj sikur të isha në ekstazë, nuk e di sesi i shkruaj gjëra të tilla të çmendura, do të më mendonit njeri të shtirur që shpërfaq një karakter jo dhe aq të besueshëm. Ndoshta pyetja nga e cila duhet të fillojmë është se çfarë vë unë nga vetja në ato që shkruaj. Përgjigja ime: Unë vë arsyen, vullnetin, shijen time, kulturën të cilës i përkas, por në të njëjtën kohë nuk mund ta kontrolloj, të themi, neurozën time apo atë që mund ta quajmë delir.
Cila është natyra e ëndrrave tuaja? Jeni më i interesuar për Jungun se për Frojdin?
CALVINO: Njëherë pasi lexova “Interpretimin e Ëndrrave” të Frojdit, shkova në shtrat. Pashë ëndrra. Të nesërmen në mëngjes mund ta kujtoja në mënyrë të përsosur ëndrrën time, kështu që munda të zbatoja metodën e Frojdit me ëndrrën time dhe ta shpjegoja atë deri në detajet e fundit. Në atë çast besova se do të fillonte një epokë e re për mua; nga ai çast ëndrrat e mia nuk do të mbanin më sekrete nga unë. Nuk ndodhi. Kjo ishte hera e vetme që Frojdi kishte ndezur errësirën e nënvetëdijes sime. Që nga ajo kohë kam vazhduar të shoh ëndërra siç kam bërë më parë. Por i harroj, ose edhe nëse jam në gjendje t’i kujtoj, nuk kuptoj gjërat e mëparshme lidhur me to.. Shpjegimi i natyrës së ëndrrave të mia nuk do ta kënaqte një analist frojdian më tepër sesa një jungian. Unë e lexoj Frojdin sepse e shoh si një shkrimtar të shkëlqyer. . . një shkrimtar thriller-ash policeskë që mund të ndiqen me shumë pasion. Kam lexuar gjithashtu Jung-un, i cili e drejtonte vëmendjen në gjëra me interes të madh për një shkrimtar, siç janë simbolet dhe mitet. Jung-u nuk është aq i mirë si shkrimtar sa Frojdi. Por, sidoqoftë, më duken interesantë të dy.
Imazhet e fatit dhe të shansit përsëriten mjaft shpesh në fiction-in tuaj, nga letrat e fatit deri tek shpërndarja e rastësishme e dorëshkrimeve. A luan ndonjë rol nocioni i rastësisë në përbërjen e punëve tuaja?
CALVINO: Libri im “The Castle of Crossed Destinies“, është më i mirëllogarituri nga të gjitha ato që kam shkruar. Asgjë në të nuk i lihet rastësisë. Nuk besoj se rastësia mund të luajë ndonjë rol në letërsinë time.
Si shkruani? Si e kryeni aktin fizik të shkrimit?
CALVINO: Unë shkruaj me dorë, duke bërë shumë, shumë korrigjime. Do të thosha se u heq vizën fjalive më shumë sesa shkruaj. Më duhet të kërkoj fjalë kur flas, dhe kam të njëjtën vështirësi kur shkruaj. Pastaj bëj një numër shtesash, interpretimesh, që i shkruaj me një shkrim shumë të vogël. Vjen një çast kur unë vetë nuk arrij ta lexoj dorëshkrimin tim, kështu që përdor lupë për të kuptuar se çfarë kam shkruar. Kam dy lloje shkrimesh të ndryshme. Njëri është i madh me shkronja mjaft të mëdha… os-et dhe as-et kanë një vrimë të madhe në qendër. Ky është shkrimi që unë përdor kur kopjoj apo kur jam më tepër i sigurt për atë që shkruaj. Shkrimi tjetër imi korrespondon me një gjendje mendore më pak të sigurt dhe është shumë i vogël… os-et janë si pika. Ai është shumë i vështirë për t’u deshifruar, madje edhe për mua.
Fletët e mia janë gjithmonë të mbuluara me rreshta të anulluar dhe rishikime. Ishte një kohë kur bëra një numër draftesh të shkruara me dorë. Tani, pas draftit të parë të shkruar me dorë dhe të skalitur plotësisht, filloj ta shkruaj, duke e deshifruar ndërsa vazhdoj. Kur më në fund e rilexoj shkrimin, zbuloj një tekst krejt tjetër, që shpesh e rishikoj më tej. Pastaj bëj më shumë korrigjime. Në secilën faqe përpiqem së pari të bëj korrigjimet e mia me një makinë shkrimi; Më pas korrigjoj edhe ca me dorë. Shpesh faqja bëhet aq e palexueshme sa e shtyp për herë të dytë. I kam zili ata shkrimtarë që mund të vazhdojnë pa korrigjuar.
A punoni çdo ditë apo vetëm në ditë të caktuara dhe në orë të caktuara?
CALVINO: Në teori unë do të doja të punoja çdo ditë. Por në mëngjes shpik çdo justifikim të mundshëm për të mos punuar: më duhet të dal, të bëj disa blerje, të blej gazetën. Si rregull, unë arrij ta harxhoj kot mëngjesin, kështu që përfundoj i ulur për të shkruar pasdite. Unë jam shkrimtar i ditës, por që kur humbas mëngjesin bëhem shkrimtar i pasdites. Mund të shkruaj natën, por kur e bëj, nuk fle. Kështu që përpiqem ta shmang këtë gjë.
A keni gjithmonë një drejtim të caktuar, diçka specifike për të cilën vendosni të punoni? Apo keni gjëra të ndryshme që ndodhin njëherësh?
CALVINO: Unë gjithmonë kam një numër projektesh. Kam një listë me rreth njëzet libra që do të doja të shkruaja, por pastaj vjen çasti kur vendos që do të shkruaj atë libër. Jam thjesht një romancier i rastit. Shumë nga librat e mi janë të përbërë nga tekste të shkurtra të mbledhur së bashku, tregime të shkurtra apo përndryshe, ata janë libra që kanë një strukturë të përgjithshme, por që janë të përbërë nga tekste të ndryshme. Të ndërtoshi një libër rreth një ideje është shumë e rëndësishme për mua. Unë kaloj shumë kohë duke ndërtuar një libër, duke bërë skica që përfundimisht provojnë se nuk më sjellin asnjë dobi. I flak tutje. Ajo që e përcakton librin është shkrimi, materiali që është në të vërtetë në faqe.
Unë jam shumë i ngadaltë kur filloj. Nëse kam një ide për një roman, gjej çdo pretekst të imagjinueshëm për të mos punuar me të. Nëse po, shkruaj një libër me tregime, tekste të shkurtra, secili ka kohën e vet të fillimit. Edhe me artikujt jam një fillestar i ngadaltë. Edhe me artikujt për gazetat, kam përherë të njëjtin telash për të filluar. Duhet sa të filloj, pastaj mund të jem mjaft i shpejtë. Me fjalë të tjera, shkruaj shpejt, por kam periudha të mëdha boshe. Është pak si historia e artistit të madh kinez… perandori i kërkoi atij të vizatonte një gaforre dhe artisti u përgjigj: – Më duhen dhjetë vjet, një shtëpi e madhe dhe njëzet shërbëtorë. Kaluan dhjetë vjet dhe perandori e pyeti për vizatimin e gaforres. Më duhen edhe dy vjet, tha ai. Pastaj ai kërkoi një javë më tej. Dhe më në fund mori lapsin dhe e vizatoi gaforren me një lëvizje të vetme të tij.
Filloni me një grup të vogël idesh, pa lidhje me njëra-tjetrën apo me një konceptim më të madh që gradualisht e plotësoni?
CALVINO: Filloj me një imazh të vetëm, të vogël dhe pastaj e zgjeroj.
Turgenev-i thoshte: “Më mirë do të ishte po të kisha arkitekturë të pakët, përndryshe kjo mund të ndërhynte në të vërtetën e asaj që unë them”. A mund ta komentoni këtë duke iu referuar shkrimit tuaj?
CALVINO: Është e vërtetë që në të shkuarën, të themi gjatë dhjetë viteve të fundit, arkitektura e librave të mi ka patur një vend shumë të rëndësishëm, mbase shumë të rëndësishëm. Por vetëm kur ndiej se kam arritur një strukturë rigoroze, e besoj se kam diçka që qëndron në dy këmbët e saj, një vepër të plotë. Për shembull, kur fillova të shkruaja “Qytetet e Padukshme”, kisha vetëm një ide të vagët se cila do të ishte korniza, arkitektura e librit. Por pastaj, pak nga pak, dizenjimi u bë aq i rëndësishëm sa e mbarti të gjithë librin; u bë ploti i një libri që nuk kishte plot. Me librin “The Castle of Crossed Destinies” mund të themi të njëjtën gjë… arkitektura është vetë libri. Në atë kohë unë kisha arritur një nivel obsesioni me një strukturë të tillë, aq sa gati u bëra si i çmendur për këtë. Për librin “Nëse në një Natë Dimri Një Udhëtar”, mund të them se nuk mund të ekzistonte pa një strukturë shumë të saktë, shumë të artikuluar. Besoj se kam patur sukses në këtë, gjë që më jep një kënaqësi të madhe. Sigurisht, e gjithë kjo lloj përpjekjeje nuk duhet ta shqetësojë aspak lexuesin. Gjëja e rëndësishme është që të marrësh kënaqësi duke e lexuar librin tim, pavarësisht nga puna që kam bërë unë në të.
Ju jetoni në disa qytete, duke lëvizur mjaft shpesh nga Roma në Paris, në Torino dhe gjithashtu në këtë shtëpi pranë detit. A ndikon vendi ku ndodheni në punën që bëni?
CALVINO: Nuk mendoj se ndikon. Përvoja e jetës së përditshme në një vend të caktuar mund të ndikojë në atë që po shkruan, por jo në faktin që po shkruan këtu apo atje. Aktualisht po shkruaj një libër që në njëfarë mase është i lidhur me këtë shtëpi në Toskanë ku kaloj verën prej disa vitesh. Por unë mund të vazhdoj me ato që jam duke shkruar në ndonjë vend tjetër.
A mund të shkruani në një dhomë hoteli?
CALVINO: Unë kam thënë se një dhomë hoteli është hapësira ideale… bosh, anonime. Nuk ka asnjë grumbull letrash të cilave duhet t’u përgjigjesh (apo të pendohesh nga mospërgjigjet); Nuk kam shumë detyra të tjera. Në këtë kuptim, një dhomë hoteli është me të vërtetë ideale. Por mendoj se më duhet një hapësirë imja, një vatër, megjithëse mendoj se nëse diçka është vërtet e qartë në mendjen time, mund ta shkruaj edhe në një dhomë hoteli.
Udhëtoni bashkë me shënimet dhe letrat?
CALVINO: Po, unë shpesh mbaj shënime me vete dhe skicoj. Rreth dhjetë vitet e fundit, skicat e jetës sime janë bërë një lloj fiksimi.
Prindërit tuaj ishin të dy shkencëtarë. A donin ata t’ju bënin edhe juve shkencëtar?
CALVINO: Babai im ishte agronom; nëna ime, botaniste. Ata ishin të zënë fund e krye me botën e perimeve, me natyrën, shkencat natyrore. Por ata u ndërgjegjësuan shumë herët që unë nuk kisha prirje në atë drejtim… reagimi i zakonshëm i fëmijëve ndaj prindërve të tyre. Tani pendohem që nuk kam asimiluar dhe aq njohuri prej tyre. Reagimi im mund të ketë qenë pjesërisht për faktin se prindërit e mi ishin më të vjetër. Unë kam lindur kur nëna ime ishte dyzet dhe babai im gati pesëdhjetë, kështu që kishte një distancë të madhe mes nesh.
Kur filluat të shkruani?
CALVINO: Si adoleshent nuk e kisha idenë se çfarë doja të isha. Fillova të shkruaja mjaft herët. Por para se të bëja ndonjë shkrim, pasioni im ishte vizatimi; Unë vizatoja karikaturat e shokëve të klasës, të mësuesve të mi. Vizatime fantastike, por pa ndonjë trajnim. Kur isha djalë i vogël, nëna ime më regjistroi në një kurs vizatimi me korrespondencë; gjëja e parë imja e botuar… nuk kam një kopje të saj tani dhe nuk kam mundur ta gjej… ishte një vizatim. Isha njëmbëdhjetë vjeç. Ajo u shfaq në një revistë të botuar nga kjo shkollë korrespondence; unë isha nxënësi i tyre më i ri. Kam shkruar poezi kur isha shumë i ri. Kur isha rreth gjashtëmbëdhjetë vjeç, u përpoqa të shkruaja pjesë për teatrin; ishte pasioni im i parë, mbase sepse gjatë asaj periudhe, një nga lidhjet e mia me botën e jashtme ishte radioja dhe dëgjoja shumë pjesë në radio. Kështu që fillova të shkruaja… u përpowa të shkruaja… drama. Në të vërtetë, si për dramat e mia dhe si për disa tregime, ilustruesi isha vetë, ashtu siç isha edhe autori i tyre. Por kur fillova të shkruaja me zell, ndjeva se vizatimi im nuk kishte asnjë lloj stili; unë nuk kisha zhvilluar ndonjë stil. Kështu që hoqa dorë nga vizatimi. Disa njerëz… gjatë një takimi për shembull… do të bëjnë shkarravina dhe do të bëjnë pak vizatime në një fletë letre. Unë e kam stërvitur veten madje që të mos ta bëj as këtë.
Pse e braktisët teatrin?
CALVINO: Pas luftës, teatri në Itali nuk ofroi asnjë model. Fiction-i italian po lulëzonte dhe kështu fillova të shkruaj fiction. U njoha me shkrimtarë. Pastaj fillova të shkruaja romane. Ishtë çështje e mekanizmave mendorë. Nëse dikush mësohet të përkthejë në një roman përvojat, idetë e tij, ajo që ka për të thënë bëhet roman; mbetesh pa lëndë të parë për një formë tjetër të shprehjes letrare. Mënyra ime e shkrimit të prozës është më afër mënyrës sesi një poet kompozon një poezi. Unë nuk jam një romancier që shkruaj romane të gjatë. Unë përqendroj një ide ose një përvojë në një tekst të shkurtër sintetik, që shkon krah për krah me tekstet e tjera, për të formuar një seri. I kushtoj vëmendje të veçantë shprehjeve dhe fjalëve, si në lidhje me ritmet, tingujt e tyre dhe imazhet që evokojnë. Unë besoj, për shembull, se “Qytetet e Padukshme” është një libër, vendi i të cilit është midis poezisë dhe romanit. Nëse do ta shkruaja plotësisht në vargje, do të ishte një lloj poezie prozaike, narrative. . . ose ndoshta poezi lirike, sepse poezia lirike është ajo që dua më shumë dhe ajo çfarë lexoj nga poetët e mëdhenj.
Si hytë në botën letrare të Torinos, në grupin e përqendruar rreth shtëpisë botuese të Giulio Einaudi-t dhe autorëve të tij si: Cesare Pavese dhe Natalia Ginzburg? Ju ishit shumë i ri në atë kohë.
CALVINO: Unë shkova në Torino pothuajse rastësisht. E gjithë jeta ime në të vërtetë filloi pas luftës. Përpara saj unë jetoja në San Remo, e cila ishte shumë larg qarqeve letrare dhe kulturore. Kur vendosa të lëvizja, hezitova mes Torino-s dhe Milano-s; dy shkrimtarët… të dy një dekadë më të vjetër se unë… që lexuan për herë të parë shkrimet e mia, ishin: Pavese, i cili jetonte në Torino dhe Elio Vittorini, i cili jetonte në Milano. Për një kohë të gjatë nuk mund të zgjidhja midis dy qyteteve. Ndoshta po të kisha zgjedhur Milanon, i cili është një qytet më aktiv, më i gjallë, gjërat do të kishin qenë ndryshe. Torino është një vend më serioz, më i rreptë. Zgjedhja e Torinos ishte, deri diku, një lloj etike… u identifikova me traditën e saj kulturore dhe politike. Torino kishte qenë qyteti i intelektualëve antifashistë dhe kjo i pëlqeu asaj pjese tek unë, të magjepsur nga një lloj rreptësie protestante. Është qyteti më protestant i Italisë, një Boston Italian. Ndoshta për shkak të mbiemrit tim Calvino, dhe ndoshta për shkak se unë vij nga një familje shumë e rreptë, isha i paracaktuar për të bërë zgjedhje morale. Kur isha gjashtë vjeç, në San Remo, shkolla ime e parë fillore ishte një institucion privat protestant. Mësuesit më mbushën plot me shkrime. Kështu që unë kam një lloj konflikti të brendshëm: Ndiej një lloj kundërshtimi ndaj Italisë më të lumtur dhe më të shkathët, e cila më ka bërë të identifikohem me ata mendimtarë italianë që besojnë se fatkeqësitë e vendit vijnë nga mungesa e Reformës Protestante. Nga ana tjetër, prirja ime nuk është aspak ajo e një puritani. Mbiemri im është Calvino, por emri im, në fund të fundit, është Italo.
A vëreni se rinia e sotme ka karakteristika të ndryshme nga ato të rinisë suaj? Ndërsa plakeni, a e shihni veten më të prirur që të mos pëlqeni ato që bëjnë të rinjtë?
CALVINO: Kohë pas kohe tërbohem me të rinjtë; Mendoj për predikime të gjata që kurrë nuk ua mbaj, së pari sepse nuk më pëlqen të predikoj, dhe së dyti, askush nuk do të më dëgjonte. Kështu që nuk më mbetet shumë për të bërë, por vazhdoj të reflektoj mbi vështirësitë e komunikimit me të rinjtë. Ndodhi diçka midis brezit tim dhe të tyre. Një vazhdimësi e përvojës është ndërprerë; mbase na mungojnë pikat e përbashkëta të referimit. Por nëse mendoj pas në rininë time, e vërteta e çështjes është se as unë nuk u kam kushtuar vëmendje kritikave, qortimeve dhe sugjerimeve. Kështu që nuk kam asnjë autoritet të flas sot.
Më në fund zgjodhët Torinon dhe u zhvendosët atje. A filluat menjëherë të punonit për Einaudi-n, shtëpinë botuese?
CALVINO: Shumë shpejt. Pasi Pavese më prezantoi me Giulio Einaudi-n dhe e kandisi të më punësonte, unë u futa në zyrën e reklamave. Einaudi kishte qenë një qendër e kundërshtimit të fashizmit. Kishte një sfond që isha gati ta bëja timin, edhe pse në të vërtetë nuk e kisha provuar. Është e vështirë për një të huaj të kuptojë mënyrën sesi Italia përbëhet nga një numër qendrash të ndryshme, secila me tradita të ndryshme në historinë e tyre kulturore. Unë vija nga një rajon aty afër, Liguria, që nuk kishte pothuajse asnjë traditë letrare; nuk kishte një qendër letrare. Shkrimtari që nuk ka asnjë traditë letrare vendase pas tij, e ndjen veten paksa të huaj. Qendrat e mëdha letrare në Itali gjatë pjesës së parë të shekullit ishin kryesisht Firence, Roma dhe Milano. Mjedisi intelektual në Torino, veçanërisht në Einaudi, ishte përqendruar më shumë te historia dhe te problemet sociale sesa te letërsia. Por të gjitha këto gjëra janë të rëndësishme vetëm në Itali. Në vitet e mëpasshme, një mjedis ndërkombëtar gjithmonë do të thoshte më shumë për mua… të jesh italian në kontekstin e një letërsie ndërkombëtare. Edhe në shijet e mia si lexues, para se të bëhesha shkrimtar, unë isha i interesuar për letërsinë brenda një kuadri botëror.
Cilët ishin shkrimtarët që lexuat me kënaqësinë më të madhe dhe ata që ju bënë përshtypjen më të madhe?
CALVINO: Kohë pas kohe, kur rilexoj libra nga adoleshenca dhe rinia, befasohem kur rizbuloj një pjesë të vetes, që dukej se e kisha harruar, megjithëse ka vazhduar të veprojë brenda meje. Pak kohë më parë, për shembull, unë rilexova Saint Julien l’H Hospitalier dhe kujtova sesa ndikoi – me këndvështrimin për botën e kafshëve si një sixhade gotike – në fiction-in tim të hershëm. Shkrimtarë të caktuar që kam lexuar kur isha djalë, si Stevenson-i, kanë mbetur modele të stilit për mua, të lehtësisë, shtysës narrative dhe energjisë. Autorët e leximeve të fëmijërisë sime, si Kipling-u dhe Stevenson-i, mbeten modelet e mia. Pranë tyre do të vendosja Stendalin e Manastirit të Parmës.
Me Pavese-n dhe me shkrimtarët e tjerë të Shtëpisë Botuese Einaudi keni pasur një shoqëri letrare, apo? Ju u dhatë atyre dorëshkrimet tuaja për t’i lexuar dhe komentuar.
CALVINO: Po. Në atë kohë po shkruaja shumë tregime të shkurtra dhe ia tregova Pavese-s, Natalia Ginzburg-ut, e cila ishte një shkrimtare e re që punonte edhe ajo atje. Apo përndryshe i çoja te Vittorini në Milano, që është vetëm dy orë larg Torinos. U kushtova vëmendje mendimeve të tyre. Në një çast të caktuar, Pavese më tha: Ne e dimë tani që mund të shkruash tregime të shkurtra; ti duhet të kridhesh me zhytje dhe të shkruash një roman. Nuk di nëse kjo ishte një këshillë e mirë apo jo, sepse isha një shkrimtar i tregimeve të shkurtra. Nëse do të kisha thënë gjithçka që kisha për të thënë në formë e tregimesh, do të kisha shkruar një numër tregimesh që nuk i kam shkruar kurrë. Megjithatë, romani im i parë u botua dhe ishte një sukses. Për disa vjet u përpoqa të shkruaj një tjetër. Por klima letrare tashmë po përcaktohej si neo-realizëm dhe nuk ishte për mua. Në fund u ktheva tek fantazia dhe arrita të shkruaj “The Cloven Viscount“, në të cilën vërtet shpreha veten. Them “u ktheva”, sepse kjo ishte ndoshta natyra ime e vërtetë. Ishte vetëm fakti që unë kisha përjetuar luftën dhe peripecitë e Italisë së atyre viteve, që më lejoi për një kohë, të punoja mjaft i lumtur në një drejtim tjetër, derisa të “kthehesha” dhe të gjeja një lloj shpikjeje që më përkiste mua.
A janë gënjeshtarë romancierët? Dhe nëse nuk janë, çfarë lloj të vërtete tregojnë ata?
CALVINO: Romancierët tregojnë atë pjesë të së vërtetës, të fshehur në fund të çdo gënjeshtre. Për një psikanalist nuk është aq e rëndësishme nëse thua të vërtetën apo një gënjeshtër, sepse gënjeshtrat janë po aq interesante, elokuente dhe të dukshme, sa çdo e vërtetë e pretenduar. Jam mosbesues ndaj shkrimtarëve që pretendojnë të thonë të gjithë të vërtetën për veten e tyre, për jetën apo për botën. Unë preferoj të qëndroj me të vërtetat që gjej te shkrimtarët që paraqiten si gënjeshtarët me fytyrën më të guximshme në botë. Qëllimi im për të shkruar librin: “Nëse Në Një Natë Dimri Një Udhëtar”, një roman i bazuar plotësisht në fantazi, ishte të gjeja në këtë mënyrë një të vërtetë, që nuk do të kisha mundur ta gjeja ndryshe.
A besoni se shkrimtarët shkruajnë atë që munden apo atë që duhet?
CALVINO: Shkrimtarët shkruajnë atë që munden. Akti i të shkruarit është një funksion që bëhet efektiv vetëm nëse lejon që dikush të shprehë brendësinë e tij. Një shkrimtar ndien disa lloje kufizimesh… kufizime letrare siç janë numri i vargjeve në një sonet apo rregullat e tragjedisë klasike. Këto janë pjesë e strukturës së veprës, brenda së cilës personaliteti i shkrimtarit është i lirë të shprehet. Por pastaj ka kufizime shoqërore, të tilla si detyrat fetare, etike, filozofike dhe politike. Këto nuk mund të imponohen drejtpërdrejt në vepër, por duhet të filtrohen përmes brendësisë së shkrimtarit. Vetëm nëse janë pjesë e një personaliteti më të brendshëm të shkrimtari, ato mund ta gjejnë vendin e tyre në vepër, pa e mbytur atë.
Një herë thatë se do të donit të kishit shkruar një tregim të Henry James-it. A ka ndonjë tjetër që do të donit ta pretendonit si tuajin?
CALVINO: Po të jap një përgjigje krejt tjetër: Peter Schlemihl – Adelbert von Chamisso.
A u ndikuat nga Joyce apo nga ndonjë nga modernistët?
CALVINO: Autori im është Kafka dhe romani im i preferuar është Amerika.
Ju duket se ndiheni më afër shkrimtarëve që shkruajnë në anglisht: Conrad, James, madje edhe Stevenson… më pranë se kushdo në traditën e prozës italiane. A është e vërtetë?
CALVINO: Gjithmonë jam ndjerë shumë i lidhur me Giacomo Leopardi-n. Përveçse ishte një poet i mrekullueshëm, ai ishte gjithashtu një shkrimtar i jashtëzakonshëm i prozës së stilit të madh, humorit, imagjinatës dhe thellësisë.
Ju keni diskutuar ndryshimin në statusin shoqëror të shkrimtarëve amerikanë dhe italianë… shkrimtarët italianë janë të lidhur ngushtë me industrinë e botimeve, ndërsa ata amerikanë zakonisht janë të lidhur me institucionet akademike.
CALVINO: Si mjedis për një roman, universiteti… kaq i shpeshtë në romanet amerikane… është shumë i mërzitshëm (Nabokov-i është një përjashtim i madh), madje edhe më i mërzitshëm sesa sfondi i firmës botuese në disa fiction italiane.
Po puna juaj për Einaudi-n? A ju ndikoi kjo në aktivitetin tuaj krijues?
CALVINO: Einaudi është një botues i specializuar në histori, shkencë, art, sociologji, filozofi dhe klasikë. Fiction-i zë vendin e fundit. Të punosh atje është sikur të jetosh në një botë enciklopedike.
Lufta midis burrit që përpiqet të organizohet mes rastësisë, duket se është një temë që përshkon shumë nga puna juaj. E kam fjalën në veçanti për librin “Nëse Në Një Natë Dimri” dhe “Lexuesi”, i cili vazhdon të përpiqet të gjejë kapitullin tjetër të librit që po lexon.
CALVINO: Konflikti midis zgjedhjeve të botës dhe obsesionit të njeriut për t’i kuptuar ato, është një model i përsëritur në ato që kam shkruar
Në shkrimet tuaja ju keni kaluar para dhe mbrapa, midis mënyrave realiste dhe fantastike të shkrimit. A ju pëlqejnë të dyja në mënyrë të barabartë?
CALVINO: Kur shkruaj një libër që është i gjithi krijim, ndiej një dëshirë për të shkruar për atë që merret drejtpërdrejt me jetën e përditshme, aktivitetet dhe mendimet e mia. Në atë çast libri që unë do të doja të shkruaja është ai që nuk jam. Nga ana tjetër, kur shkruaj diçka shumë autobiografike, të lidhur me veçoritë e jetës së përditshme, atëherë dëshira ime shkon në drejtim të kundërt. Libri shndërrohet në atë të fiction-it pa lidhje të dukshme me veten time dhe mbase, për këtë arsye, është më i sinqertë.
Si janë pritur romanet tuaja në Amerikë?
CALVINO: “Qytetet e Padukshme” është libri që ka gjetur admiruesit më të mirë në SH.B.A…. çuditërisht, pasi sigurisht nuk është një nga librat e mi më të lehtë. Nuk është një roman, por më tepër një përmbledhje poezish në prozë. “Italian Folktales” ishte një tjetër sukses … sapo libri u shfaq në një përkthim të plotë, njëzet e pesë vjet pasi u botua për herë të parë në Itali. Nëse “Qytetet e Padukshme” ishte më i suksesshëm me emrat e njohur, njerëzit e letrave, njerëzit e kulturuar, Italian Folktales ishte ai që mund ta përcaktonim si një sukses publik. Në SHBA imazhi im është ai i një shkrimtari të fantazisë, një shkrimtari të përrallave.
A besoni se Evropa është e mposhtur nga kultura britanike dhe amerikane?
CALVINO: Jo. Unë nuk ndaj asnjë reagim shovinist. Njohja e kulturave të huaja është një element jetësor i çdo kulture; Nuk besoj se mund ta kemi ndonjëherë mjaftueshëm. Një kulturë duhet të jetë e hapur ndaj ndikimeve të huaja nëse dëshiron të mbajë gjallë fuqinë e vet krijuese. Në Itali, përbërësi më i rëndësishëm kulturor ka qenë gjithmonë letërsia franceze. Letërsia amerikane, gjithashtu, sigurisht më la gjurmë për jetën. Poe ishte një nga interesat e mia të para; ai më mësoi se çfarë ishte një roman. Më vonë zbulova se Hawthorne ndonjëherë ishte më i madh se Poe. Ndonjëherë, jo gjithmonë. Melville. Një roman perfekt, Benito Cereno, ishte edhe më i vlefshëm se Moby-Dick. Mbi të gjitha, profesioni im i parë ishte në hijen e Cesare Pavese-s, përkthyesit të parë italian të Melville-t. Gjithashtu ndër modelet e mia të para letrare kanë qenë shkrimtarë të tillë të vegjël amerikanë të fundit të shekullit XIX si: Stephen Crane dhe Ambrose Bierce. Vitet e zhvillimit tim letrar, fillimvitet dyzetë, u dominuan mbi të gjitha nga Hemingway, Faulkner-i dhe Fitzgerald-i. Në atë kohë kemi përjetuar këtu në Itali një lloj dashurie për letërsinë amerikane. Edhe autorë shumë të vegjël si: Saroyan-i, Caldwell-i dhe Cain-i, u konsideruan modele të stilit. Pastaj ishte Nabokov-i, jam bërë fans i tij. Duhet të pranoj që interesimi im për letërsinë amerikane drejtohet disi nga dëshira për të ndjekur atë që ndodh në një shoqëri, që në disa mënyra, parashikon atë që do të ndodhë në Evropë disa vjet më vonë. Në këtë kuptim, shkrimtarë si: Saul Bellow, Mary McCarthy, Gore Vidal janë të rëndësishëm për shkak të kontaktit të tyre me shoqërinë e shprehur ne prodhimin e eseve cilesore. Në të njëjtën kohë, unë jam gjithmonë duke kërkuar zëra të rinj letrarë… zbulimin e romaneve të John Updik-ut, në mesvitet 50.
Në vitet e para, thelbësore, të pasluftës, keni jetuar pothuajse vazhdimisht në Itali. E megjithatë, me përjashtim të romanit tuaj “The Watcher”, historitë tuaja pasqyrojnë pak situatën politike të vendit në atë kohë, megjithëse personalisht keni qenë shumë i përfshirë në politikë.
CALVINO: “The Watcher” duhej të ishte pjesë e një trilogjie, të papërfunduar kurrë, me titull: “Një kronikë e viteve ’50”. Vitet e mia formuese ishin Lufta e Dytë Botërore. Në vitet që pasuan u përpoqa të kuptoja domethënien e traumave të tmerrshme nëpër të cilat kam kaluar, sidomos pushtimin gjerman. Kështu që politika në fazën e parë të jetës sime si i rritur kishte një rëndësi të madhe. Në fakt, unë u bashkova me Partinë Komuniste, megjithëse kjo parti në Itali ishte krejt ndryshe nga partitë komuniste të vendeve të tjera. Unë ende ndihesha i detyruar të pranoja shumë gjëra larg mënyrës sime të ndijimit. Më vonë, fillova të kuptoj gjithnjë e më shumë se ideja për të ndërtuar një demokraci të vërtetë në Itali, duke përdorur modelin apo mitin e Rusisë, u bë edhe më e vështirë për t’u aplikuar. Kontradikta u rrit në atë masë sa u ndjeva plotësisht i shkëputur nga bota komuniste dhe në fund të fundit nga politika. Kjo ishte fatlume. Ideja për ta vendosur letërsinë në vendin e dytë, pas politikës, është një gabim shumë i madh, sepse politika pothuajse nuk i arrin kurrë idealet e saj. Letërsia, nga ana tjetër, në fushën e saj mund të arrijë diçka, dhe në një afat të gjatë mund të ketë edhe një efekt praktik. Deri tani kam besuar se gjërat e rëndësishme arrihen vetëm përmes proceseve shumë të ngadalta.
Në një vend ku pothuajse çdo shkrimtar i madh ka shkruar për filmat apo edhe i ka regjisuar ata, ju duket se i keni rezistuar joshjes së kinemasë. Pse dhe si?
CALVINO: Si i ri isha një adhurues i madh i kinemasë, një amator i zjarrtë i filmit. Por isha gjithmonë spektator. Ideja për të kaluar në anën tjetër të ekranit nuk më ka tërhequr kurrë shumë. Të dish sesi bëhet një film, të largon pak nga magjepsja fëminore që kinemaja ka për mua. Më pëlqejnë filmat japonezë dhe suedezë pikërisht sepse janë aq të largët.
A jeni mërzitur ndonjëherë?
CALVINO: Po, në fëmijërinë time. Por duhet theksuar se mërzitja e fëmijërisë është një lloj i veçantë i mërzitjes. Është një mërzitje plot ëndrra, një lloj projeksioni në një vend tjetër, në një realitet tjetër. Në mërzinë e moshës madhore bëhet përsëritja, është vazhdimi i diçkaje nga e cila nuk presim më ndonjë befasi. Dhe unë do të doja të kisha kohë të mërzitem sot! Ajo që ndiej është frika se mos përsëris veten në veprën time letrare. Kjo është arsyeja pse çdo herë duhet të paraqes një sfidë të re për t’u përballur. Duhet të gjej diçka për të bërë, që do të duket si një risi, diçka disi përtej aftësive të mia.
Marrë nga: The Paris Review
Përkthimi: © Arlinda Guma
