Jennie Rothenberg: Është një rresht në kapitullin e parë të librit tuaj “Hamleti: Poemë e Pakufishme”, që duket se e përmbledh qasjen tuaj ndaj letërsisë: “Mendoj se është gjë e mençur të përballesh me dramën dhe princin me frikë dhe mrekullim, sepse ata dinë më shumë se sa ne.” Si kritik letrar, si arrini të analizoni një tekst me këtë lloj përvujtnie, në vend të përdorimit të një toni të thatë, superior, sikurse bëjnë kritikët e tjerë?
Harold Bloom: Superior? Ndaj Uilljam Shekspirit? E dini, jam marrë kaq shumë me të mikja ime. Dhe kam qenë një lexues mizor i poetëve dhe shkrimtarëve të mëdhenj qyshse mezi tërhiqja librat nga raftet e bibliotekës. Tri motrat e mia të dashura i mbartnin ato për mua.
Të kalosh një jetë të tërë duke lexuar dhe dhënë mësim dhe duke shkruar, mendoj se kjo është qasja e duhur ndaj Shekspirit, ndaj Dantes, ndaj Servantes-it, ndaj Geoffrey Chaucer-it, ndaj Tolstoit, ndaj Platonit-këtyre figurave madhore-dhe menjëmend që është frikë dhe mrekullim, habi, mirënjohje, vlerësim i thellë. Nuk arrij të kuptoj çdo lloj qëndrimi tjetër në lidhje me ta. Dua të them se ata i kanë dhën formë mendjeve tona. Dhe Hamleti përbën rastin më të veçantë. Më kanë akuzuar si idhujtar bardësh aq sa tani e përdor gjithmonë si shaka. Meqenëse unë ngjaj me një lloj dinosauri, e kam quajtur veten Bloom Brontosaurus Barddashësi. Nuk është ndonjë gjë e keqe.
Kjo qasje lartësuese është ajo ju ndan nga shumë prej kolegëve tuaj. Kësisoj nuk i përkisni asnjë shkolle të veçantë të kritikës letrare.
Epo, është kaq e ndërlikuar. U largova nga departamenti i anglishtes para njëzet e gjashtë vjetësh. Thjesht u divorcova me ta dhe u bëra sikurse më pëlqen të them, Profesori i Hiçit Absolut. Deri diku, studimet letrare janë zëvendësuar prej një absurditeti të pabesueshëm, që quhet: studime kulturore, të cilat, për sa i kuptoj unë, nuk janë kulturore dhe nuk janë as studime. Por gjithmonë mendoj se ka mbizotëruar një lloj arrogance e gjysmë të diturve.
Ta dini, “filiologji” në origjinën e vetë kishte kuptimin e një dashurie për të mësuarit-për fjalën, për letërsinë. Mendoj se sa më e madhe të jetë dashuria e njerëzve dhe e të kuptuarit e letërsisë, aq më pak gjasa ka të jenë fodullë, të mendojnë se ata dinë më shumë se poezitë, tregimet, romanet dhe poemat epike, për të cilat aktualisht kanë njohuri.
Dhe, sigurisht, ne kemi këtë marrëzinë e quajtur Teori me T të madhe, më së shumti e importuar nga francezët që tani ka lëshuar keqas rrënjë në botën anglishtfolëse. Dhe kjo, mendoj, gjithashtu ka nxitur qasje absurde ndaj asaj që jemi mësuar të quajmë letërsi imagjinative.
Kur thoni “teori”, mos jeni duke e lidhur këtë me Kritikën e Re? Kur ishit student, u bëtë i njohur për rezistencën ndaj kësaj lëvizjeje-kishit ndjesinë se ishte shumë celebrale dhe analitike. Librat tuaj të hershëm lartësonin poetët romantikë dhe ishin kundër pothuajse gjithçkaje që T. S. Eliot dhe kritikët e tjerë të rinj na mësonin për letërsinë.
Epo, e dini, gjithmonë kam qenë në një pozicion të çuditshëm. Kur isha i ri si student dhe më pas si profesor i ri në Yale, e ashtuquajtura Kritikë ishte ortodoksia mbizotëruese. Kemi shembullin a saj këtu në Yale, dikë që në fakt u bë një nga miqtë e mi më të ngushtë, megjithëse në fillim nuk shkonin dhe aq mirë-romancieri Robert Penn Warren.
Pastaj, pas luftës së pafund ndaj Kritikës së Re, befas u ndodha në luftë e sipër me Dekonstrusionistët, një grup tjetër njerëzish që ishin dhe janë miqtë e mi personalë. Vetëm me njërin-Derrida-n, nuk flas më, për shkak të të gjitha arsyeve të ndërlikuara personale me të cilat nuk do të doja të merresha. Por më merr malli shumë për Paul de Man-in, të cilin e dua shumë si njeri, megjithëse ne gjithmonë ishim kundër njëri tjetrit dhe nuk mund të biem dakord për ndonjë gjë.
Dekonstruksionizmi, në një sens, shkatërroi të gjithë parametrat në botën e kritikës letrare. E ka shpërbërë letërsinë dhe gjuhën në shenja rastësore që s’kanë kurrfarë lidhjeje të natyrshme me njëra tjetrën. Prej këtu deri ku ka arritur studimi i letërsisë?
Epo, kemi mbërritur në zgripin e frikshëm të fazës së tretë. Kam folur kaq shumë për këtë deri në një lloj sa nuk parapëlqej të flas më. Në botën anglishtfolëse, vala e teorisë franceze u zëvendësua nga një mélange e tmerrshme që unë e kam quajtur gjithnjë e më tepër Shkolla e Zemërimit-të ashtuquajturit multikulturalistë dhe feministë, që na tregojnë se duhet të vlerësojmë një vepër letrare për shkak të sfondit etnik ose të gjinisë së autorit.
Feminizmi si qëndrim që bën thirrje për të drejta të barabarta, arsimim dhe pagesë të barabartë-është diçka që mund të mbështetet prej çdo qenieje njerëzore racionale. Por ajo që quhet feminizëm në akademi është me të vërtetë një fenomen shumë më i ndryshëm. Unë jam shprehur një herë për këta njerëz që më duken si të jenë duke shpënë temën e tyre të hamendësuar drejt dekonstrusionizmit bashkë me veten e tyre.
Yale në tërësi pati një qëndrim më të mirë kundër kësaj, krahasuar me Harvard-n dhe Princeton-in. Ky universitet ka një traditë të gjatë e të fortë të studimeve të vërteta filiologjike, një dashuri të thellë për letërsinë imagjinative, e cila ka qenë e qëndrueshme. Por pranverën e kaluar një zonjushë e re magjepsëse që ishte një nga asistentet që bënte një studim, erdhi tek unë duke tundur kokën. Më tha, “Harold, jam e shtangur. Po vij nga seminari për studentë i Studimeve Amerikane.” Më rrënqethën këto fjalë sepse të gjitha departamentet e Yale-it, që dikur mund të quheshin humaniste, janë shndërruar krejtësisht në një marrëzi që në fakt ka emrin e Studimeve Amerikane. Ajo tha:”Sapo kishim një leksion mbi Uollt Uitmanin. Profesori harxhoi plot dy orë për të na shpjeguar se Uollt Uitmani ishte racist.” Përballë kësaj, mikja ime, them se e humba aftësinë time për t’u zemëruar, shtangur apo indinjuar. Uollt Uitmani racist? Është thjesht një përçartje prej të çmenduri.
Pse mendoni se ekziston një lloj magjepsjeje për të gjetur motive politike dhe sociale në një tekst? Mendoni se kjo vjen prej një dëshire të sinqertë për të kuptuar të gjitha strukturat që formësojnë identitetin njerëzor? Apo ndodh sepse çdo gjë tjetër rreth letërsisë është thënë më parë?
Bija ime, këtë mund ta kuptoni ju edhe më mirë se unë. Ata janë ideologë, e shtrenjta ime. S’kanë kurrfarë vramendjeje për poezinë, s’e çajnë fare kokën për Uollt Uitmanin. Ta dish, nëse ka një figurë madhore që qëndron si përgjigje e Botës së re dhe bashkëplotëson Miltonin, Gëten dhe Viktor Hygoin dhe figura të tjera të pas-Rilindjes, ky do të ishte Uollt Uitmani.
Cila mendoni se është vlera e studimit të kritikës letrare veçmas asaj të thjesht studimit të letërsisë sot?
Nuk bëj dallim mes studimit të letërsisë dhe studimit të kritikës letrare. Kritika letrare është më së pari një degë e veçantë e letërsisë, një zhanër i veçantë. Dhe së dyti, është një term sinonimik me studimin letrar. Studimi i letërsisë është lexim i letërsisë. Leximi ose studimi i letërsisë përbën kritikën e letërsisë; nuk ka dallim këtu. Pyetja në pikpamjen time kthehet në “cila është vlera e studimit letrar?”, për të cilën përgjigja ime do të ishte “studimi letrar është i pashmangshëm.”
Kultura perëndimore është krijuar mbështetur në studimin letrar qyshse Grekët bënë Homerin në tekstin e parë të tyre. Kësisoj, dashur pa dashur, ne e studiojmë letërsinë pavarësisht nëse e studiojmë haptazi ose jo. Kjo është shndërruar në bazën kryesore të shoqërisë sonë. Nuk është e mundur në njëfarë mënyre të studiosh asnjë lloj teme tjetër pa studiuar në një kuptim letërsinë. Ne jemi kulturë letrare. Ne sigurisht nuk jemi më shoqëri religjioze. Ata që ëndërrojnë të kthehemi në kulturë shkencore kanë mësuar shumë mirë se e kishin gabim.
Ne jemi bërë një shoqëri teknologjike, por mendoj se nocioni i kulturës teknologjike është oksimoron. Ne jemi dashur pa dashur një kulturë letrare. Filozofia, shkenca, feja, në një mënyrë a një tjetër janë zbehur, dhe po zbehen gjithnjë e më shumë – dhe ky është një proces që ka vazhduar në shekuj-letërsia imagjinative po zë gjithnjë e më shumë vendin e tyre. Nuk them se kjo është një gjë e mirë, nuk di që kjo është domosdoshmërisht një gjë e keqe. Vetëm se di që është një proces që vazhdimisht rritet në intensitetin e vetë dhe duket të jetë i pashmangshëm.
Përmendët pak më parë Dekonstruksionizmin. Në një esé tuajën:”Thyerja e formës”, ju keni bërë një krahasim interesant: “Gjuha, në lidhje me poezinë, mund të përceptohet në dy mënyra të vlefshme, sikurse kam mësuar ngadalë dhe më kmbëngulje. Kushdo mund të besojë në një teori magjike të gjuhës, sikurse Kabalistët, shumë poetë dhe Walter Benjamin-i, ndërkohë që të tjerë mund të mbështesin një nihilizëm gjuhësor, i cili në formën e vetë më të rafinuar quhet Dekonstruksionizëm.”
Oh, po, më kujtohet. Atëherë Paul de Man-i dhe unë gjithmonë debatonim me njëri-tjetrin në publik. Ndërkohë, bënim shëtitje të gjata bashkë, ose ai ulej aty ku jeni ulur ju dhe do të vazhdonte debatin, duke pirë një birrë belge.
Ajo që më mbeti e ngulitur në mendje ishte fjalia juaj pasuese: “Por këto dy rrugë kthehen kah njëra – tjetra në skajet e tyre te jashtme.”
Po. E di se cilin fragment po citoni. Më kujtohet se i kam thënë Paul de Man-it se nuk e vrisja mendjen nëse u mësohej të tjerëve ajo që ai dhe Jacques Derrida u mësonin atyre-gjë e cila përbënte mungesën absolute të kuptimit, endjen e përhershme në kërkim të gjuhës-apo nëse dikush zotëronte një teori gjuhësore që mësonte plotësinë e kuptimit, sikurse Kabalistët, sikurse mentori im i madh Gershom Scholem dhe miku im Moshe Idel. Gjithë ajo e cila kishte domethënie për mua ishte Absolutja, si e tillë. Sepse në fund të fundit, të dyja kthehen kah njëra-tjera.
Kur lexova këtë rresht tuajin për dy rrugë që kthehen kah njëra tjera, mendova për Komedinë Hyjnore të Dantes-se si skaji i jashtëm i parajsës vërtitet kaq shpejt sa qëndron i palëvizshëm.
Po, po, është e vërtetë. Në fund fare kthehemi tek i njëjti paradoks.
A mendoni se Dante pati një përvojë të drejtpërdrejtë të nivelit Absolut, të asaj që ju mund ta quani Ein Sof? Ndoshta është përvoja e autorit që ka për Absoluten, e cila i jep qëndrueshmëri gjuhës, ajo që bën që disa vepra të qëndrojnë në faza të ndryshme të historisë.
Kjo mund të jetë e vërtetë, megjithëse ne nuk dimë shumë për Danten. Ai është një figurë kaq autonome. Do ishte një nga shakatë e këqija të historisë së letërsisë po të thoshim që Dante është në fakt Augusti apo Aquin-i në vargje. Ai është vetëm Dantja në vargje. Ai është kaq i fuqishëm dhe i suksesshëm sa Kisha Katolike është e lumtur ta ketë të vetin. Por kur hidhni vështrimin në veprën e tij, është e dendur me të gjitha llojet e herezive magjepsëse. Dhe ç’mund të ishte më shumë një lloj-nuk do të thosha gnosticizmi, por një lloj gnosis personal-atëherë të marrësh një grua me të cilën je i dashuruar dhe të thuash që ajo është thelbësore, jo vetëm për shpëtimin tënd personal, por që ajo është, thelbi shpëtimit të të gjithëve?
Por pastaj, Dante është, sikurse Miltoni, Platoni, mendoj një nga krijuesit imagjinarë kaq të fuqishëm që ripërkufizojnë në mënyrë bindëse për ne mundësine e religjionit. Përjashtimi i madh është si në çdo gjë tjetër, kudo është Uilljam Shekspiri, gjithmonë më enigmatiku ndër shkrimtarë.
Shekspiri është kaq enigmatik sa ka pasur një debat shumë të madh nëse ai ishte madje një individ i vetëm. E di që ju nuk para i përfillni teori të tilla.
Fundjvaën që shkoi po përpiqeshin të më përfshinin në një debat televiziv në Nju Jork në lidhje me faktin nëse ishte Konti i Oksfordit ai që shkroi Shekspirin. Sikurse u përgjigja jo me shumë mëshirë atyre, përgjigja ime ishte që themeluesi i Shoqërisë Amerikane të Tokës së Sheshte dha shpirt kohët e fundit. Ju thashë gjithashtu se nuk para më ngazëllejnë, por më duket domethënëse që çdo muaj pak a shumë, ka një shoqëri në Londër që më dërgon prurjet e veta letrare-të pavlera sigurisht. Ato i përkushtohen tërësisht të demonstruarit që veprat e Lewis Carroll janë shkruar nga Mbretëreshë Viktoria. Kjo ka po aq gjasa të ndodhë sa Konti i Oksfordit, ose Kritofër Marlou, ose Frensis Bejkëni, ose kush të duash ti, ka shkruajtur veprat e Shekspirit.
Folëm më parë pak për letërsinë lindore. Shumë prej ideve që përmendni në librin për Hamletin-transcendence dhe Vetja e Brendshme-duket se gjejnë pikëpërkime me traditën lindore më shumë se me atë perëndimore. Ju jeni i njohur si një nga ekspertët më të shquar të traditës perëndimore, por vras mendjen nëse ka tërhequr vëmendjen tuaj letërsia që vjen nga lindja.
Më kujtohet se disa vite më parë, disa miq të këndshëm që drejtojnë Shoqërinë Budiste në Londër erdhën të më takojnë pasi lexuan librin tim “Kodi Perëndimor”. U përpoqën të më shpjegojnë se si shumë prej nocioneve ishin budiste në thelbin e tyre. U thashë atyre atë qo po ju them juve tani.
Nuk e di se çfarë janë. Sigurisht që unë nuk lexoj sanksritisht, kështu që nuk mund t’i lexoj këto vepra në origjinal. Kam lexuar shumë shpesh përkthime të tyre. Jam kaq i magjepsur në tërësinë e vetë nga ajo që ju do ta quanit tradita perëndimore e urtësisë, duke nisur nga Bibla dhe Grekët deri tek Shekspiri dhe më pas. Por në fakt unë thjesht nuk e kuptoj mirë se çfarë po ndodh me traditën lindore.
Ç’mund të themi për Bhagavad Gita? Sikurse Hamleti, Arjuna gjithashtu e ka të pamundur të veprojë-ai i flak armët e tij në fushëbetejë dhe thotë se më mirë do të vdiste se sa të vriste të afërmit e tij të këqij. Mandej Zoti Krishna i mëson atij natyrën e vërtetë të veprimit dhe të Qenies. A do të mundeshin fjalët e Krishna-s të kishin ndonjë vlerë për Hamletin gjithashtu? E di shumë mirë Këngën e Bekueme të Zotit Tonë, dhe për mua është një këngë shumë me vlerë. Por nuk mund të them se e kuptoj plotësisht atë. Përfundimisht, e ndiej që Shekspiri është kaq i gjithanshëm dhe përbën një ndërgjegje kaq të madhe, e cila përfshin jo vetëm traditën perëndimore. Studentët dhe studiuesit si dhe miq nga e gjithë bota, më kanë thënë se veprat Shekspirit në Indonezi, Japoni, Bullgari dhe vende të ndryshme afrikane, që nuk janë kurrsesi anglofilë, njerëz që mund të mos jenë aspak të shkolluar, thonë se janë të përshkruar tejpërtej prej veprës së tij dhe se Shekspiri ka vendosur të afërmit dhe miqtë e tyre në skenë.
Këtë e thosha dikur si një lloj shakaje të inatosur, sepse unë e urrej atë që quhet shumkulturësi, por Shekspiri është në të vëretë autori i vërtetë shumëkulturor. Mendoj se fjalia ime e parapëlqyer në librin tim “Kanoni Perëndimor” është kjo:”Nëse shumëkulturësia do të nënkuptonte Srvantesin, atëherë kush do të mund të protestonte?” Po sigurisht nuk do të thotë Servantes ose Shekspir. Ndoshta të gjitha kohët janë plot me vepra të përkohshme, sikurse Harry Potter-i mjeran.
Keni të drejtë-keni shkaktuar një debat turbullues pak vite më parë kur shkruat kundër Harry Potter-it në “Wall Street Journal”.
M’u kërkua të shkruaj diçka në mënyrë të sinqertë nga botuesi i “The Wall Street Journal”. E pyeta:”Çfarë është Harry Potter-i?” Ai më shpjegoi se çfarë ishte Harry Potter-i. I thashë:”Nuk më duket nga gjërat që më pëlqejnë mua.” Më tha:”Harold, ka njerëz si unë që mendojnë se ju jeni ndër kritikët më të mirë sot në botë. Duhet të thoni diçka për këtë”
Kësisoj vajta tek libraria e Yale-it dhe bleva një një volum të lirë. Nuk e besova dot se ç’kisha para meje. Ajo që më dukej më e padurueshme ishte fakti se kisha një klishe pas një tjetre.
E shkrova atë shkrim, dhe u botua. Nuk është teprim po të themi se kjo hapi dyert e ferrit. Botuesi më telefonoi pas dhjetë ditësh duke më thënë:”Halord s’na ka ndodhur kësisoj kurrë më parë. Kemi marrë mbi katërqinë letra që denoncojnë shkrimin tënd për Harry Potter-in. Kemi marrë vetëm një letër pro jush, por ne mendojmë se mund ta kesh shkruar ti vetë.” I thashë, “Jo, të siguroj që jo.”
Dhe kjo nuk mbaroi kurrë. Ai shkrim i mallkuar u botua në të gjithë botën, në të gjitha gjuhët. S’besoj që kjo do të mbarojë ndonjëherë. Por sigurisht që seria e Harry Potter-it është seri gjepurash. Si të gjitha gjepurat pa vlerë, do të flaket pas ca kohësh ndokund. Koha do ta fshijë. Ç’mbetet të thuash në këtë rast?
Ju parapëlqeni t’u thoni studentëve se, “Nuk ka metodë tjetër pos vetes tuaj.” Çfarë doni të thoni me këtë?
Këtë e besoj me shumë pasion. Miku im Paul de Man, më të cilin, sikurse thashë qëparë, debatoja pafundësisht, do më thoshte një ditë se pas një jete të tërë kërkimi, e kishte gjetur metodën, të “Vërtetën,” sikurse e thoshte ai shqiptimin e “së Vërtetës.” Unë do të thosha:”Jo, Paul i dashur, nuk ka të Vërtetë. Është vetëm Vetja jote.”
Çfarë teorie patën kritikët e mëdhenj? Kritkët si Dr. Samuel Xhonsoni apo Uilljam Hezlliti? Ata që adoptojnë një teori janë thjesht duke imituar dikënd tjetër. Unë besoj jashtëzakonisht që në fund fare, kritika e dobishme mbështetet tek përvoja. Përvoja e të mësuarit, përvoja e të mësuarit, përvoja e të shkruarit-përvoja e të jetuarit që ka njeriu. Sikurse mençuria, e cila në fund të fundit është thjesht personale. Nuk ka metodë tjetër përveç Vetes.
Përktheu: Granit Zela
