Bisedë me aktivistin Enriko Peçuli, mbi letërsinë, filozofinë dhe aktivizmin e tij në Lëvizjen Për Universitetin.
Ai e gjen poezinë edhe në Komisariatin nr. 2., nuk beson se lumturia ekziston (“filozofia e faktorizon menjëherë lumturinë si të rrejshme”, thote ai) ndërsa shton midis të tjerash se aktivizmi i ka formësuar jetën. “Ne protestojmë për ata që na duan e na mbështesin, por edhe për ata që na urrejnë e na mallkojnë. Edhe atyre do t’u mësojmë se lufta më e madhe nuk bëhet mes popullit, por mes të shtypurve dhe shtypësve.”
Si student i filozofisë dhe si dikush që shkruan poezi, ai filozofinë dhe letërsinë i koncepton si të pandara dhe komplementare:
Hemingway dhe Petro Marko luftonin mes zjarreve të lumit Ebro në Spanjë, ndërsa Nicolas Sparks rri në kolltuk me lap top dhe pi “Starbucks”. E ç’është kjo letërsi kështu, pa i prekur skutat më të thella të natyrës njerëzore? Nëse me të shkruarit letërsi ti nuk rrezikon asgjë, nëse nuk e vë natyrën tënde në dyshim, vetë qenien tënde ta përplasësh nëpër beteja, dhe kjo nënkupton direkt të bërit filozofi, atëherë ti nuk po shkruan letërsi.
Bisedoi: Arlinda Guma
Arlinda Guma: Si ishte jeta juaj përpara se të takonit Lëvizjen për Universitetin? E qetë, e trazuar, indiferente? Si ndryshoi ajo pasi përqafuat aktivizmin?
Enriko Peçuli: Mbaj mend se kisha rreth një muaj që kisha ardhur në Tiranë. Qysh në takimet e para me këtë qytet, i gjithë iluzioni që kisha ndërtuar mbi jetën dhe gjallërinë e tij, ra siç kish rënë Roma shumë kohë më parë. Në ditët e para isha vetëm, vija rrotull në qytet me një palë kufje në vesh e me muzikë të tejkonsumuar që nga koha e gjimnazit. U ndodha në boshllëkun mes dy botëve; atë të periferisë, ku praktikisht nuk kisha asnjë përgjegjësi, dhe këtë metropolin e papërballueshëm, ku duhej të shndërroheshe në llogaritar preçiz të parasë, kohës midis dy semaforëve, apo rrugës nga konvikti deri në sallën e leksioneve, ku nuk kuptoja asgjë.
Nuk humba kohë dhe javën e dytë të vitit akademik u afrova në Lëvizjen për Universitetin. Aty gjeta shokë, prej të cilëve nuk të mjafton një jetë që të mësosh. Gjeta libra të harruar prej kohësh, dhe një botë, e cila lypej që të shpërthente edhe jashtë kufijve të asaj shtëpie modeste. Logu i Shkëndijës ishte paradhoma prej nga do filtronte shoqëria e re, dhe këtë e mendoj edhe sot, pas tre vitesh. Pa u bërë tepër patetik, po them vetëm se aktivizmi më ka formësuar jetën, me aksionet nëpër rrugë, librat e pafund, ndonjë natë në komisariat dhe përplasjet e ideve me studentë të tjerë nëpër auditore. Aktivizmi ka qenë ajo çka njeriu e kërkon me ngulm, një rrugë, të cilës nuk i dihen kufijtë dhe as fundi.
Arlinda Guma: Ju jeni student i filozofisë, por shkruani edhe poezi. Pse nuk i kam hasur askund poezitë tuaja?
Enriko Peçuli: Të shkruarit e poezive është pak më e hershme se fillimi i studimeve në filozofi. Kam qenë përherë i tërhequr kah letërsisë, dhe duhet ta them se filozofia nuk ka qenë një ndër zgjedhjet e para për të studiuar, por jetojmë brenda një sistemi, i cili të tregon qysh në fillim se duhet t’i nënshtrohesh pa kushte, dhe besoj se ideja që na serviret, e cila thotë se ti je i lirë të bësh çfarë të duash me jetën tënde, është një gënjeshtër e madhe. Lirinë nuk ta jep njeri si certifikatë një ditë të bukur. Ajo ndërtohet me përpjekje dhe dashuri të pakushtëzuar për jetën si të tillë.
Deri tani nuk kam besuar se poezitë e mia janë në një nivel të tillë, që të përqafohen prej një publiku të gjerë, dhe ç’është e vërteta më pëlqen ky gjysmë anonimiteti, ku dikujt mund t’i bjerë ndonjë poezi e imja në dorë, pa iu dhënë mundësia për të më njohur. Poezitë i shpërndaj vetëm në rrethe të ngushta shoqërore, dhe tek-tuk e publikoj ndonjë në rrjetet sociale. Besoj se kam nevojë për një kritikë të mirëfilltë letrare të poezive të mia, në mënyrë që të mund të reflektoj mbi çka shkruaj dhe të përmirësoj ndonjë aspekt të shkrimit, sepse ndonjëherë më duket sikur shkruaj vazhdimisht të njëjtën gjë, duke ndryshuar veç fjalët.
Arlinda Guma: Mund të sillni këtu disa vargje prej tyre?
Enriko Peçuli: Po ndaj vetëm dy poezi, të cilat i kam shkruar se fundmi:
KARTOLINË.
Dielli po sillet prej vitesh i ndryshëm.
Ikën vitet, shokët nuk i gjen më si atëherë,
me mëngë të kthyera, nga bluzë e njollosur
me baltë topi,
e ikën edhe ata.
Ikën jeta, dhe rrugët janë po ato,
te njëjtët pallate, shkallë e mure.
Ikën valët, e deti u plak me të rrahur shuplaka mbi sqep të pulëbardhës,
që nuk di ç’kërkon,
se jeta u hodh matanë detit.
Mesuesit janë aty, por shkolla u shemb.
Fusha aty, po topi luhet tjetërkund.
Ika dhe unë, e megjithatë nuk ika!
Iku jeta , por jetë ka.
Vdiq jeta?
Epo, rroftë jeta o poet i valës!
Ti ike, dhe ja ku je;
shkëmb -o ré!
Himarë, 1998-2018.
* * *
Më vjen të qaj, se tim atë nuk e dua më,
dua atë dreq ideali, e prej tij i dua të gjithë etërit e varfër, si im atë.
Më vjen të plas, se keq nuk më vjen për nënën mbi varrin tim,
plas se varret u mbushën me eshtra bijsh që vdiqën me buzë në sisë të memes.
Oh, ndot më sjell, parfumi i tim vëllai te ngrehur prej dëshirash trupore,
e dua aromën e kurmit të vëllait Ardit, mbi mal plehrash,
që vdiq prej dëshirash për libra e këpucë.
Im vëlla vdiq!
Sytë në tjetër kah i kthej, e shokë të vjetër nuk dua.
Shokë të harruar kah parasë e mjekrave të krehura.
Shokun flokëlëshuar e shoh në sy, e vuaj me të burgjeve, rrugës e Logjeve.
I ri vjen ai çdo dite,
me bluzë të pandërruar e me poezi kuptimplota ndër xhepa.
Dashurinë e parë nuk e desha,
mëspari dua dashuritë e syve që ndesh në rruge, e ua njoh ndyrësitë e ndershme.
Revoltë ka në kokë, e flakë ndër shalë, kjo dashuria e përjetshme e idealit!
Dua, urrej, e vdes për ide, nga ide!
Dua, urrej, e vdes për dhunë, me dhunë!
Dua, vdes, e nuk do vdes kurrë, me poezi.
Arlinda Guma: Gjithmonë kam menduar se romani “Idioti” i Dostojevskit, u ka mësuar njerëzve mbi filozofinë shumë më shumë se vellime të tëra akademike të mbledhura bashkë. Si e mendoni ju këtë? Ku fiton epërsi letërsia mbi filozofinë? Dhe ku filozofia mbi letërsinë?…
Enriko Peçuli: Nuk jam vetëm unë që e them, por është një rreth i gjerë i filozofisë që pohon se Dostojevski është ndër themeluesit e ekzistencializmit në Rusi, dhe jo vetëm. Ai i ka dhënë letërsisë një natyrë të tillë filozofike, që shfaqte njeriun e mbërthyer në zinxhirë të dukshëm e të padukshëm. Megjithatë as ai nuk e kapërceu dot moralin e krishterë të të nënshtruarit, ku tek “Krim dhe Ndëshkim” e vë personazhin në pozita të tipit “kur të gjuajnë, kthe faqen tjetër”. Këtu unë nuk bie dakord me Dostojevskin, pasi mendoj se filozofia duhet të shërbejë për ta çliruar njeriun, me revoltë dhe jo me nënshtrim.
Për sa i përket lidhjes mes filozofisë dhe letërsisë, unë them se e vetmja ndarje që kanë është teknike apo stilistike, pasi në thelb, njëra nuk shkon pa tjetrën. Nëse më parë filozofinë e benin matematikanët dhe fizikantët, pamë se filozofia u bë më e prekshme për njerëzit atëherë kur letërsia mori barrën e të bërit filozofi. Nuk do kishte letërsi sot nëse Dante do të ishte bejtexhiu i hyjnores, apo Kamy-ja do të krijonte bestseller-a që lexohen nga adoleshentë të frustruar. Të bërit letërsi pa filozofuar, do të thotë të mos rrezikosh asgjë. Shkrimtarët e mëdhenj kanë kaluar, ca në turra të druve, e ca të tjerëve gjysmat e veprave ua kanë djegur a bërë karton. Hemingway dhe Petro Marko luftonin mes zjarreve të lumit Ebro në Spanjë, ndërsa Nicolas Sparks rri në kolltuk me lap top dhe pi “Starbucks”. E ç’është kjo letërsi kështu, pa i prekur skutat më të thella të natyrës njerëzore? Nëse me të shkruarit letërsi ti nuk rrezikon asgjë, nëse nuk e vë natyrën tënde në dyshim, vetë qenien tënde ta përplasësh nëpër beteja, dhe kjo nënkupton direkt të bërit filozofi, atëherë ti nuk po shkruan letërsi.
Mbase filozofia mban epërsinë e të qenit edhe pa letërsinë. D.m.th., se arrin të ekzistojë edhe pa letërsi, por letërsia është ajo që e bën filozofinë të prekshme për njeriun më të thjeshtë, dhe çfarë është filozofia pa njeriun?
Arlinda Guma: A i bën filozofia studiuesit e saj më pak të lumtur?
Enriko Peçuli: Së pari, nuk mendoj se ekziston diçka e tillë si lumturia. Të paktën si gjendje e qendrueshme apo koherente. Nëse ka lumturi, ajo është iluzion që krijohet nga qenia për ta ruajtur veten. Në psikologji do të interpretohej si mekanizëm mbrojtës, por për mua nuk bën sens fraza:“Jam i lumtur!”. Njeriu mund të jetë i kënaqur për sa i përket nevojave trupore ose i përmbushur për sa i përket nevojave intelektuale. Këtë bën filozofia, e faktorizon menjëherë lumturinë si të rrejshme. Nuk është se unë nuk e them kurrë frazën:“Jam i lumtur!”, pasi gjuha na ka krijuar ca kufizime, prej të cilave është e vështirë të dalësh, siç është fakti që thua:“O Zot!”, edhe pse ti nuk beson më në një Zot. Mbase filozofia duhet të aspirojë që lumturisë t’i japë një konotacion të saktë, në mënyrë që ideologjitë sunduese të mos e përdorin më lumturinë si mjet për t’i mbajtur njerëzit të nënshtruar. Lumturi ka kur ka injorancë, nënshtrim dhe dhunë të vazhdueshme.
Arlinda Guma: Mendoni se qëndresa juaj do ta rrëzojë ligjin mbi arsimin? Si e perceptoni solidarizimin në distancë të shqiptarëve? Jeni ndopak të zemëruar me ta që nuk janë të pranishëm edhe fizikisht me protestën tuaj?
Enriko Peçuli: Nuk mund ta them me bindje nëse qëndresa jonë do ta rrëzojë ligjin që e ka shkatërruar arsimin universitar, por kjo protestë vlen gjithashtu për të ngritur një kujtesë, një histori të shëndoshë revolte dhe reagimi ndaj kësi padrejtësish. Këto kohë kam njohur studentë që nuk kanë ndërmend ta braktisin këtë kauzë pa u rrëzuar ligji, dhe më beso se ata janë të shumtë në numër. Niveli i artikulimit gjithashtu ka qenë fantastik, dhe mund të pohoj se në kaq pak kohë proteste kemi mësuar më shumë se ç’mund të na mesonin tre vjet sorollatje nëpër salla leksionesh, duke mësuar përmendësh.
Sa për ata që nuk janë të pranishëm fizikisht në protestë, unë mund të them se kjo protestë nuk ka qenë vetëm e studentëve. Nuk ka qenë vetëm për universitetin gjithashtu. Ky ishte një leksion i fortë demokracie për këdo. Ne protestojmë për të gjithë ata që nuk e kanë mundësinë ta ngrenë zërin, për të gjithë ata që nuk u shkolluan dot. Ne protestojmë për ata që na duan e na mbështesin, por edhe për ata që na urrejnë e na mallkojnë. Edhe atyre do t’u mësojmë se lufta më e madhe nuk bëhet mes popullit, por mes të shtypurve dhe shtypësve.
Arlinda Guma: Jeni kërcënuar që t’i jepni fund protestës? Nëse po, nga kush?
Enriko Peçuli: Me sa di unë, nuk kemi marrë ndonjë kërcënim të drejtpërdrejtë nga persona fizikë. Por protesta e ka një kërcënim. Ne kërcënohemi nga mënyrat intimiduese të pushtetit, që kërkon ta devijojë apo ta shtypë forcën reaguese. Ne kërcënohemi nga skeptikët dhe indiferentët. Nga skeptikët sepse janë një potencial për t’u manipuluar nga pushteti, dhe nga indiferentët, sepse janë këta që qëndrojnë në “zonën gri”, pra që nuk kanë asnjë qëndrim për çështjen. Në një situatë të tillë, indiferenti është subjekti më parazitar, pasi ai kërkon të përfitojë nga të gjitha kahet, duke mos u pozicionuar kurrë. Kërcënimi është akut, por jo i drejtperdrejtë. Ne jemi shumë, dhe është e pamundur që dikush të përdorë forma të drejtperdrejta kërcënimi me një shumësi kaq të përbashkuar në qëllim.
Arlinda Guma: Cila është ajo gjëja që ju ka motivuar më shumë nga protesta dhe gjithashtu ajo që ju ka shkurajuar më shumë?
Enriko Peçuli: Duke e shmangur modestinë, unë jam ndër ata persona që i kam ndjerë krejt ato çka shkonin keq me universitetin kohë më parë, qysh prej kohës kur jam bërë pjesë e Lëvizjes Për Universitetin. Ka qenë e dukshme kohë më parë se universiteti në Shqipëri është i kalbur përmbajtësisht, dhe forcat që e udhëheqin atë nuk do të ishin kurrë të afta ta mbulonin këtë kalbësi, as me takime ekselentësh dhe as me fasada të tjera të këtij lloji. Kështu që, nuk ka asgjë nga kjo protestë që të më shkurajojë. Ajo çka ne kemi ndertuar është kurajoja e pamatë dhe përkushtim i pakushtëzuar për ta ndërtuar universitetin. Mbase një grimë shkurajimi e pata kur një pakicë e studentëve nuk e morën kurrë mundimin për të reflektuar mbi këtë gjendje, e as për të reaguar ndaj padrejtësive. Jam shkurajuar pakëz edhe nga zënkat e ashpra mes ne studentëve, atëkohë kur kishim të njëjtin hall, dhe përpiqeshim ta etiketonim shoshoqin si të X partie apo subjekti politik, pa e kuptuar kurrë se ne kemi më shumë gjëra të cilat na bashkojnë, se sa ato pak gjëra që na ndajnë. Megjithatë, aty ku nuk ka përplasje idesh, nuk ka as zhvillim, dhe kjo një ditë ka për t’u përkthyer në motivim akoma më të madh.
Arlinda Guma: A mund ta ndryshojë botën një njeri i lumtur?
Enriko Peçuli: Nëse bëhem cinik dhe e pranoj konceptin aktual të lumturisë, do ngre vetëm një pyetje, për t’iu përgjigjur po pyetjes: – A mund të jetë kush i lumtur, pa e ndryshuar më parë botën?
Arlinda Guma: Si do të ishte për ju një rend ideal politiko-social?
Enriko Peçuli: Në rendin aktual që mbizotëron botën e madhe e të rrëmujshme, ne kemi pabarazi të thella. Është një pakicë e vogël individësh, të cilët pasurohen në kurriz të shumicës së varfër. Janë një grusht tepër i vogël koorporatash, të cilat kontrollojnë gjithë tregun dhe krijojne iluzionin se tregu na qenka i lirë. Dhe është po ky treg i lirë, nga i cili janë të paktë ata që mbijetojnë pa dëme të mëdha financiare. Janë një pakicë njerëzish që kanë privatizuar të mira publike, deri në absurditetin e të privatizuarit të ajrit që thithim, dhe nga ana tjetër ka fshatarë pa tokë, të cilët vuajnë edhe për bukën e gojës. Ne kemi me miliarda vëllime librash, me miliona qendra mësimore, shkolla e universitete, por janë të paktë njerëzit të cilët kanë akses në këtë thesar dijesh, vetëm se nuk e kanë mundësinë ekonomike për këtë lloj aksesi. Monedha ka dy anë; është Rockfeleri që jeton 101 vite me aparatura të shtrenjta brenda vilash luksoze, jane edhe të rinjtë si Ardit Gjoklaj, që vdesin mbi male mbeturinash për të siguruar një çati dhe ca libra prej letre.
Prandaj unë dua dhe luftoj me aq mundësi sa kam si qenie mishtore, që njerëzit të mos ndahen në bazë të racës, kombit apo gjinisë. Luftoj që të gjithë fshatarët si gjyshi im të kenë tokë pjellore dhe të mos u duhet të flenë pa bukë netëve, vetëm se një feudal i zonës ka monopol mbi prodhimin bujqësor aty në fshat. Unë luftoj që minatori t’i gëzojë frytet e punës së vet, dhe askush të mos pasurohet në kurriz të tij. Unë luftoj që shokët e mi të kenë mundësi të arsimohen në bazë të meritës, dhe jo në bazë të xhepit të majmë. Unë luftoj që shoqet e mia të mos martirizohen vetëm sepse janë gra dhe vajza. Luftoj që çdo hapësirë që na i ka falur natyra të mos mbesë si pronë e një grushti njerëzish, por t’i gëzojë e gjithë popullsia. Luftoj që të mos kemi eprorë mbi kokë, por demokracia të funksionojë si pjesëmarrëse.
Them “luftoj”, sepse unë nuk jam askush që të ëndërroj një botë, pa luftuar për të më parë. Ka njerëz që thonë se jemi komunistë, e kësi gjërash. Po nëse komunizmi i përmbledh krejt ato për të cilat luftoj, atëherë qofsha komunist, se gjë më të bukur nuk paska.
Arlinda Guma: Nëse do të darkonit me një prej filozofëve apo shkrimtarëve më të mirë të botës, cilin do të zgjidhnit dhe ç’pyetje do t’i bënit?
Enriko Peçuli: Bota ka ndryshuar në mënyrë të ndjeshme që nga shekulli i XX, dhe këtë periudhë e kemi kapërcyer vetëm fizikisht, pa e kapërcyer dot konceptualisht. Ne nuk i kemi tejkaluar dot filozofët dhe shkrimtarët e shekullit të kaluar, dhe një prej tyre është dhe Erich Maria Remarque. Nëse ka njeri që do të doja ta takoja, është ai. Pikërisht sepse me Remarkun unë kam bërë kapërcimin nga letërsia limonatë, në letërsinë e thellë dhe të vërtetë. Remarku ka qenë ndër protagonistët e periudhës mes, dhe brenda dy luftërave botërore. E imagjinoj; unë me një dorëshkrim nga vepra e Petro Markos në xhep, ulem dhe i shtrëngoj dorën. Pyetjet: – Pse nuk e vrave Ludvigun, tek “Obelisku i Zi”? Kaq të vështirë e ka autori ta vrasë qenien e tij?
-Ti je i çmendur, i vrave gjithë dashuritë në kohë lufte. A ka mbetur njeri pa u dashuruar në luftë? -Tani vazhdo, më pyet ç’të duash…
Arlinda Guma: Keni ndonjë vend në qytetin tuaj të lindjes ku uleni dhe shkruani? Po këtu në Tiranë?
Enriko Peçuli: Kur rri vazhdimisht në një vend dhe shkruaj, më zë ankthi. Kam nevojë ta ndërroj përherë vendin ku shkruaj. Në Himarë kam një vend buzë detit, ku kryesisht verës ulem e shkruaj ose lexoj. E vështirë paksa, pasi ngado të kthehesh do gjesh horizonte të reja. Po iu drejtove detit, i ke kthyer kurrizin malit. Po iu drejtove malit, ke lënë pas detin me horizont të pamatë. Dhe më e keqja është kur rri kah qiellit, se toka ta përpin trupin. Natyra sa e bukur është, aq edhe ka nevojë për trupat tanë, ndryshe nuk mbijeton dot. Prandaj kur shkruaj nuk mendoj se i dhuroj diçka vetëm letrës, por i kam falur vetë natyrës një trup më shumë për të ngritur kujtesë historike.
Pak për Tiranën, pasi e kam me të lehtë të shkruaj kudo. Tirana është krejt njësoj, dhe mjafton frymëzimi, pa arrij të shkruaj edhe në ecje.
Arlinda Guma: A është poetike Tirana?
Enriko Peçuli: Aty ku ka jetë, ka edhe poezi. Këtu ka jetë, bashkë me gjithë rrëmujën dhe mish-mashin e njerëzve. Ka poezi brenda kabinave të urbanit, mbyllur në dhomat e ftohta të Komisariatit nr.2. Ka poezi në orët e vona kur dalin gratë që pastrojnë rrugët. Ka poezi në trishtimin e njerëzve që presin për punë te “Ushtari i Panjohur”. Ka poezi në thirrjen e kanaçembledhësit. Ka poezi Kombinati, Paskuqani, Lapraka, Sauku, dhe krejt periferia që po vdes duke jetuar. Edhe vdekja ka poezi në këtë qytet të qelbur. Po, ka jetë Tirana, dhe ka poezi gjithashtu.
