Marcel Proust
Në kohën e asaj paraditeje, kujtimin e së cilës nuk di pse dua ta ngulit, isha i sëmurë, rrija zgjuar gjithë natën, shtrihesha në mëngjes dhe flija gjatë ditës. Por atëherë më ishte shumë pranë një kohë, që shpresoja të kthehej sërish e që sot më ngjan si e jetuar nga tjetërkush, kur futesha në shtrat në orën dhjetë të mbrëmjes dhe, me disa zgjime të shkurtra, flija deri në mëngjesin e së nesërmes. Shpeshherë, me të fikur llambën, bija në gjumë aq shpejt sa nuk kisha kohë as t’i thosha vetes se po më zinte gjumi. Dhe ndonja gjysmë ore më vonë, mendimi se ishte koha për të fjetur më zgjonte, doja ta flakja tej gazetën që pandehja se e kisha ende në dorë, thosha me vete: “Është koha të shuaj llambën dhe të kërkoj gjumin”, dhe isha tejet i habitur teksa shihja rreth meje veçse një errësirë që ndoshta ende nuk më ishte po aq rehatuese për sytë sa edhe për mendjen, së cilës ajo i shfaqej si diçka pa shkak dhe e pakuptueshme, si diçka përnjëmend e errët.
Ndizja llambën, vështroja orën: ende nuk kish rënë mesnata. Dëgjoja fishkëllimën herë më të largët e herë më të afërt të trenave, që përshkruan hapësirën e fushës së shkretuar ku ngutet udhëtari për të mbërritur në stacionin tjetër në një rrugë, një nga ato netët e stolisura me dritë hëne, duke regjistruar në kujtesë kënaqësinë e shijuar me miqtë që porsa i la, kënaqësinë e kthimit. Mbështesja faqet e mia mbi faqet e bukura të jastëkut që, gjithnjë të plota e të freskëta, janë si faqet e fëmijërisë sonë që i rrokim pas vetes. Ndizja një çast llambën për të parë orën; ende s’kish rënë mesnata. Është ora kur i sëmuri, që e shkon natën në një hotel të huaj e që një krizë e tmerrshme i ka nxjerrë gjumin, ngazëllehet tek pikas poshtë derës një vrajë drite. Ç’lumturi, paska zbardhur dita, pas pak të gjithë do zgjohen në hotel, ai do mund t’i bjerë ziles dhe kësisoj do t’i sjellin ndihmë! Dhimbja e bën të duruar. Hapat që ka dëgjuar s’paskan qenë të rremë… Atë çast vraja e dritës që rrezëllinte poshtë derës shuhet. Është mesnatë, sapo fikën gazin që i qe dashur për mëngjes dhe do t’i duhet të rrijë gjithë natën e gjatë duke duruar dhimbjen e padurueshme, pa ndihmë.
Fikja llambën, bija sërishmi në gjumë. Nganjëherë, ashtu siç lindte Eva nga një brinjë e Adamit, një grua lindte nga një pozicion i gabuar i kofshës sime; e krijuar nga kënaqësia që isha gati të shijoja, përfytyroja veten sikur ishte ajo që ma falte. Trupi im që ndiente brenda saj ngrohtësinë e afërt dëshironte t’i bashkohej asaj; zgjohesha. Gjithë njerëzit e tjerë më dukeshin si tepër larg asaj gruaje nga e cila sapo kisha ikur, e kisha faqen ende të nxehtë nga puthjet e saj, trupin të dërrmuar nga pesha e saj e shtatit. Ca nga ca kujtimi i saj humbiste, e kisha harruar vajzën e ëndrrës sime po aq shpejt si të kish qenë një dashnore e vërtetë. Herë të tjera, shëtisja duke fjetur në ato ditët e fëmijërisë sonë, përjetoja pa mundim ato ndijime që janë zhdukur përgjithmonë bashkë me dhjetëvjetorin e që në parëndësinë e tyre do donim shumë t’i riprovonim, si dikush që, ndonëse e di se s’do ta shohë më kurrë verën, ka nostalgjinë edhe të zhurmës së mizave në dhomë, që nënkupton diellin përvëlak përjashta, edhe të zëzëllimës së mushkonjave që nënkupton natën plot aroma. Shihja në ëndërr sikur prifti ynë plak do më shkulte krelat, çka e kam patur tmerr, ligj të ashpër të fëmijërisë. As rënia e Kronosit, as zbulimi i Prometeut, as lindja e Krishtit nuk mundën dot ta ngrejnë aq lart qiellin mbi njerëzimin gjer atëherë të bërë fërtele, sa ç’mundi të bëjë prerja e krelave të mia, që kish marrë me vete përgjithmonë makthi i lemerishëm. Në të vërtetë, të tjera dhimbje dhe të tjera frikëra kishin bujtur, por boshti i botës qe zhvendosur. Në atë botë të ligjit të vjetër, unë rihyja lehtësisht duke fjetur, zgjohesha vetëm në çastin kur, duke u rrekur së koti të shpëtoja nga prifti i gjorë, vdekur pas shumë vitesh, ndieja krelat të shkulura me forcë prapa kokës. Dhe para se të përgjumesha sërish, duke u kujtuar që prifti kishte vdekur e që flokët i kisha të shkurtër, prapëseprapë kujdesesha të ngjeshesha pas jastëkut, batanijes, shamisë dhe murit mbrojtës, para se të rihyja në atë botë të çuditshme ku megjithatë prifti qe gjallë dhe unë kisha krela.
Ndijime të tilla, që vetëm në ëndërr mund të kthehen prapë, karakterizojnë vitet që shkojnë dhe, sado pak poetike qofshin, ato ngarkohen me gjithë poezinë e asaj kohe, sikur asgjë të mos ishte aq e mbushur me tingullin e kambanave të Pashkëve dhe manushaqet e para sesa ato ftohmat e fundme të vitit, që t’i prishin pushimet dhe të shtrëngojnë të ndezësh zjarr për drekën. Për këto ndijime, që atëherë më ktheheshin ndonjëherë në gjumë, nuk do guxoja të flisja nëse nuk do ishin shfaqur pothuajse poetike, të shkëputura nga krejt jeta ime e tanishme, të bardha si ato lulet e ujit që s’i kanë rrënjët në tokë. La Rochefoucauld ka thënë se vetëm dashuritë tona të para janë të pavullnetshme. Kështu ndodh edhe me ato kënaqësitë vetmitare, që më vonë i përdorim sa për të mashtruar mungesën e një gruaje, sa për të pandehur se ajo është me ne. Por në të dymbëdhjetat, kur shkova e u mbylla për të parën herë në kthinën që ndodhej në pjesën e sipërme të shtëpisë sonë në Combray, ku vareshin gjerdanët e luleshpatoreve, ajo që kërkova ishte një kënaqësi e panjohur, zanafillore, që nuk zëvendësonte një tjetër.
Ishte një dhomëz e madhe për t’u quajtur kthinë. Mbyllej fort mirë me çelës, por dritarja rrinte përherë e hapur, duke lënë të hynte një jargavan që kish mbirë në murin e jashtëm dhe kish futur nëpër hapësirën e pakët kokën e tij aromatike. Në atë lartësi (në majat e kështjellës), isha krejt i vetëm, por ajo dukje e të qenit përjashtë në ajri i shtonte një turbullim të këndshëm ndjesisë së sigurisë që i jepnin vetmisë sime shulet e patundshëm.
Eksplorimi që i bëra atëherë vetes, në kërkim të një kënaqësie të panjohur, nuk do më kish falur më shumë emocion, më shumë tmerr, edhe sikur të praktikoja në palcë e në tru një operacion kirurgjikal. Çdo çast pandehja se do vdisja. Por s’më bëhej vonë. Mendimi i galduar nga kënaqësia e ndiente se ishte më i gjerë, më i fuqishëm se universi që po më shfaqej së largu nga dritarja, në pafundësinë dhe përjetësinë e të cilit në kohë të zakonta mendoja me trishtim se isha vetëm një grimcë jetëshkurtër. Në atë çast, në atë masë që retë rrumbullakoseshin në largësi sipër pyllit, ndieja si mendja më shkonte edhe ca më larg, nuk ishte plotësisht e mbushur me të, linte ende një boshllëk të vockël. Ndieja si vështrimi im i fuqishëm në bebëza mbartte si pasqyrime të thjeshta e të pavërteta kodrat e bukura të gufuara që ngriheshin si sisë nga të dyja anët e lumit. E gjitha kjo prehej mbi mua, nuk isha tjetër veçse e gjitha kjo, nuk mund të vdisja. Për një çast mora frymë; për t’u ulur mbi ndenjëse pa u bezdisur nga dielli që e ngrohte, i thashë: “Hiqmu andej, vogëlush, që të ulem” dhe ula perden e dritares, por dega e jargavanit e pengonte të mbyllej. Më së fundi, një fiskajë ngjyrëopali u ngrit me hovje të njëpasnjëshme si në çastin kur shpërthen shatërvani në Saint-Cloud, që mund ta dallojmë mirë – sepse, në rrjedhën e pareshtur të ujërave të tij, ai ka tiparet e veta që krijojnë plot hir një lakore të qëndrueshme – duke parë portretin që na ka lënë Hubert Robert-i…
Në atë çast, ndjeva një si dashuri që më rrethonte. Ishte aroma e jargavanit që vinte tek unë e që në ngazëllim e sipër e kisha reshtur së nuhaturi. Por me të përzihej një aromë e athët, një aromë lëngu, a thua se kisha thyer degën. Unë vetëm sa kisha lënë mbi gjethe një gjurmë të argjenduar e natyrore, si ajo që lë fija e merimangës së argjendtë apo kërmilli. Por mbi atë degë, ajo më dukej si fruti i ndaluar mbi pemën e së keqes. Dhe si popujt që u japin hyjve të vet forma të paorganizuara, ishte mu nën pamjen e asaj fijeje argjendi, të cilën mund ta zgjasje gati pafundësisht pa e parë të soste e që mua më duhej ta tërhiqja nga vetja duke shkuar përkundër jetës sime të natyrshme, që ç’prej atëherë për ca kohë përfytyrova djallin.
Megjithë atë aromë dege të thyer, të linjtash të njomura, ajo që pluskonte në ajër ishte aroma e butë e jargavanëve. Ajo mbërrinte tek unë si çdo ditë, kur shkoja të luaja në parkun jashtë qytetit, madje shumë më parë se të shihja së largu portën e bardhë pranë së cilës lëkundeshin, si dama plaka të pashme e lojcake, me shtat të epshëm, kokën stolisur me pupla, aroma e jargavanëve vinte para nesh, na uronte mirëseardhjen mbi udhën e vogël që shkonte ndanë lumit, atje ku kalamajtë kishin vënë shishe në rrymë për të kapur peshk, duke dhënë një ide të dyfishtë freskie, ngaqë ato nuk përmbajnë vetëm ujin, si mbi një tryezë ku i japin pamjen e kristalit, por dhe përbëhen prej tij duke përftuar një lloj lëngëzimi, aty ku, rreth topthave të bukës që hidhnim, mblidheshin si re të dendura fulterëzat, krejt të shkrira me ujin e që s’dihej nga kishin mbirë, pak para se të kalonim urën e vogël prej druri në qoshen e së cilës, në verë, një peshkatar me kapelë kashte ia behte mes kumbullave blu. Ai përshëndeste tim ungj që me sa dukej e njihte dhe na bënte shenjë të mos bënim zhurmë. Por kurrë s’e kisha ditur kush ishte, kurrë s’e kisha hasur në qytet dhe ndërsa këngëtari, fëmijët e korit dhe rojtari i kishës, si zotat e Olimpit, nuk ishin aq të lavdishëm në jetën reale ku i njihja si nallban, si shitës bulmeti e si bir të bakalles, nga ana tjetër, ashtu siç nuk kisha parë kurrë përveçse duke punuar kopshtarin e vogël prej stukoje në kopshtin e noterit, nuk e kisha parë kurrë as peshkatarin përveçse duke peshkuar, gjatë stinës kur udha mbushej plot fletë kumbullash, me xhaketën prej leshi dhe kapelën prej kashte, në atë orë kur edhe vetë kambanat dhe retë enden me limonti nëpër qiellin e zbrazët, kur krapët nuk mbartin dot më mërzinë e orës dhe në një angështi nervoze kërcejnë vrulltaz në ajër për moskund, kur guvernantet shohin sahatin për të thënë se ende nuk ka ardhur ora e zëmrës.
Përktheu: Alket Çani
