Luigi Pirandello
Shumë vjet më parë, ai çobani, dora vetë, njeriu që jetonte si egërsirë nëpër shpate malesh, pranoi të rrinte model për një shtyllë altari për një piktor që s’dihet nga erdhi, i cili kishte punuar mostrat dhe studimet e tjera paraprake. Se ç’rol i ra për hise në tablonë e shenjtë as që desh t’ia dinte; pranoi ta vishnin me ca petka të çuditshme e t’i mësonin si shkërbehej një gjest i dhunshëm me kamzhik në dorë. Por, pakëz më vonë, kur shugurohej kisha e re, ai u dynd së bashku me gjindjen në meshën e parë, dhe, pasi njohu veten në shëmbëlltyrën e njërit prej gjykatësve që fshikullonin Jezunë lidhur pas shtylle, nisi të lebetitej e të klithte i tërbuar duke shkulur flokët, e duke përplasur këmbët në tokë:
– Hiqmëni andej! Jam i krishterë!
Pasi e nxorrën nga zallamahia e përgjithshme (nga të qeshurat e atyre që e kishin njohur në shtyllën e altarit dhe nga hamendjet e çoroditura të atyre që s’i kishin rënë në të), ai sa s’doli mendsh teksa i hakërrehej pa pushim atij piktorit të pafytyrë; mundi të qetësohet vetëm pasi prifti plak i kishës së re iu betua se fytyra e judeut në pikturë do të ripunohej deri sa të shuhej edhe ngjashmëria më e fundit me të tijën. Prapëseprapë, nofka Judé i mbeti; tani, pasi kanë rrjedhur kaq vite, Judé e quan veten edhe ai. Ja, kështu desh zoti që nga fytyra dhe nga vetë njeriu të shuhej ajo shprehje e ashpër krenarie për hir të së cilës piktori e kish zgjedhur ta vinte në shtyllë në më të urryerin rol.
Ish plakur tashmë Judeu, dhe kopeve të veta s’mund t’u binte më pas; jetonte me lëmoshë, por jo si lypës, ose më mirë, lypte në mënyrën e vet edhe kur kërkonte lëmoshë. I shtyrë nga uria, pasi qe endur si qeni ikanak nëpër shpatet e shkreta, i avitej ndonjë shtëpie, dhe i fliste të parit fshatar që shihte:
– Thuaji tët zoti se tagrambledhësi erdhi.
Të gjithë e kuptonin dhe vinin buzën në gaz; ama, kur i nxori këto fjalë, Judeut iu desh t’i shpjegonte. I shpjegoi kështu: në këtë botë jemi qiraxhinj të Zotit Perëndi; mëshirploti do të kish pritur miq sot e gjithë ditën nëse vdekatarët s’do t’a kishin përzënë, pa arritur, dhe pa dashur të kuptojnë, se toka ish dhe duhej të mbetej një shtëpi e përbashkët. Megjithëkëtë le të merrte vesh njerëzia se Zoti Perëndi është, sidoqoftë, i zoti i një shtëpie tjetër, asaj përtej (Judeu kish treguar qiellin me gisht), për të cilën paskësh hapur fjalë që qiraja t’i jepej parapagim.
Të varfërit ia paguajnë përditë; sa për të pasurit, le ta shlyejnë duke bërë, njëherë në hënëz, ndonjë të mirë. Ja përse të kamurve ai vinte t’u mblidhte tagrën.
Pasi kish mbledhur ç’i jepej, ai çapitej më tej; dhe, në largim e sipër, njihte aty-këtu nëpër fusha pemët të cilat duhet të kishin qenë të tijat; të tijat, sepse ky ulli, ai dru qershie, ai fik, ajo rrënjë shege kishin lindur për të, kur shumë vite më parë, duke kaluar andej, kishte gërmuar dheun dhe kish hedhur farën në tokë; dhe ja, tani toka i kish falur pemën; ia kishte dhënë atij… pse, a mund ta dijë toka se ajo i përket tjetërkujt?
Për këta drunj seliste dashuri atërore: në fshat i dukeshin më të bukurit e më shtathedhurit; ndalej shpesh për t’i admiruar me shikime të gjata dhe tundte kokën me krrelat e ashpra si çelik ngjyrëhiri. Degët e stërngarkuara e ftonin të këpuste qoftë edhe një frut, se të tijat qenë të gjitha (ah, aq sa edhe drunjtë e dinin!) – dhe ia mblatonin… por ai, jo: tundimit s’i binte pre; dhe me një psherëtimë ulte dorën që i qe ngritur vetiu.
Kësisoj jetonte i pastrehë nëpër fshatrat e të tjerëve.
Flinte në një shtëpizë të rrënuar e të braktisur; ngrihej në mëngjes dhe endej pa e ditur se për ku, nëpër vetmitë e pafund por megjithatë plot jetë, mes heshtjesh drithëruese gjethesh e krahësh zogjsh, i cekur herë-herë nga fërshëllima e një shpendi që ngrihej fluturimthi.
I shtrirë përtokë, zhytej në qetësi me vështrimin e ngulët mbi fijëzat e barit që luhateshin me tahmin në një frymë ere; shihte zhapikun që ngrohej në diell mbi faqen e një guri dhe fluturat e bardha që heshturazi endeshin nëpër gjithë atë qetësi.
O, përse mbinin vallë ca lloj barërash? Për hir të njerëzve me siguri që jo, as për kafshët, që nuk i hanin… Mbinin sepse i deshte Zoti e toka i bënte, pa u vënë veshin pakënaqësive të njerëzve zemërakë, të cilët kujtonin se e kishin pronë të vetën; dhe kjo qe aq e vërtetë, sa me t’i shkulur, ato mbinin sërish; dhe aty ku nuk i hiqnin, barërat rriteshin pa fund – i donte toka…
– Zoti edhe mua më deshi, – mendonte Judeu, – mirëpo nuk kam një grusht dhé, ku të rri vetë, e të them: është i imi. Jam si bari i keq, që në arën e vet s’e do askush. Vetëm aty ku ai rritet i i paprekur unë mund të rri i qetë. Por atëherë toka s’ka zot, ose i zoti e ka braktisur.
Kjo ide e bëri për vete. Njihte ara të braktisura, ku s’shkelte këmbë njeriu, e në të cilat ai, prej që sa ishte gjallë, domethënë qëkur s’mbahej mend, kish parë gjithmonë egjërishtet; dhe kurrë ndonjë gjurmë kultivimi, sado të vogël, apo pronësie, qoftë edhe të lashtë. Dhe kështu këto toka, prej kohësh të harruara, të paktën sipas tij, i përkisnin vetvetes, qenë të lira të prodhonin atë që deshën vetë, jo ç’duan njerëzit.
– Po sikur, – mendonte Judeu, – nga një copë toke këtu në mes, që mos ta shohin, të shkul ca barishte, edhe një grusht farë ta hedh, a s’do të ma kthente kjo tokë një dorë grurë? Do të ma jepte mua, si gjithkujt… pronari, po qe se ka, merret me mend se ka hequr dorë të nxjerrë nga kjo tokë çfarëdolloj fitimi.
A do t’i prishte punë atij nëse një grusht dhé do të nxirrte pakëz grurë për mua në vend të ca barishteve për askënd? Këto toka dikush i ka braktisur, por unë s’ia marr askujt: do të bëj vetëm që, të paktën për një herë, një copëz e tyre në vend të kërcejve të thatë të japë grurë… Se kush është, në fund të fundit, pronari i mbramë?
I mposhtur nga kjo ide, Judeu nisi të kërkonte gjatë endjeve të tij edhe një grusht grurë përveç copës së bukës.
– Mos e ka rritur cazë qiranë zoti perëndi, o Judé? – e pyesnin me të qeshur të zotët e shtëpive, të cilëve u shkonte t’u merrte tagrën.
Judeu mblidhte supet me buzagaz të përkorë:
– Si të doni…
Dhe me të mbledhur farat për të mbjellë, punonte tokën, në vetmi të plotë, – me ç’t’i jepej, se i mungonin veglat më të thjeshta. Atëbotë kish vetëm një bel për të ardhur keq, të marrë borxh, me të cilin hoqi, duke mihur, barërat e këqija; pastaj gërmoi, rrëmihi me aq sa mundnin krahët e mjera, të këputura nga lodhja dhe pleqëria: kjo për tokën qe mjaft. Por jo për dëshirën e tij, e cila e shtynte të ndiqte me sy të etur punën e plugjeve në arat e tjera dhe bujqit që hidhnin farën me besim dhe vetëdije në punën që u ish dhënë. Të shkretën, nuk kishte mundur as të mbillte mirë atë farë, që të mos t’ia çukitnin zogjtë; e kishte lënë në dorë të fatit, në mëshirë të plisave të cilat mezi kishte mundur ti shtynte ca mënjanë…
Erdhën shirat e para, dhe Judeu, me të dëgjuar shushurimën e shiut në strofkullën e tij nokturne, mendoi se edhe mbi copën e tokës së vet binte shi…pastaj, me një lumturi që e bëri të qajë, pa grurin teksa çelte në sipërfaqe me kallinjtë e parë të druajtur mbi tokën e lagët. Ja, më në fund, toka po jepte grurë, qe i tiji! Pastaj hodhi vështrimin drejt qiellit, prej nga ku uji mirëbërës kishte rënë edhe për të, për të parin thesar të vetin; por e shqetësoi vështrimi lart: do të kishte dashur ta shihte qiellin aq të ulët, sa të fshihte dhe të mbyllte në vetvete arëzën e vogël të mbjellë, në mënyrë që askush të mos të mund ta zbulonte atje ku qe, mes barishteve të këqija që e rrethonin.
Pak nga pak kallinjtë u rritën dhe hodhën shtat. Tashmë Judeu nuk mund të ndahej më nga ajo copë tokë, megjithë të ftohtin e hidhur dhe motin e keq: thuajse e hante me sy grurin e vet; shpirti i dridhej kur shihte gjethëzat e njoma teksa drithëronin mëngjeseve.
Por ja që në njërën prej këtyre ditëve, nuk i bënë më këmbët të dilte nga shtëpia e braktisur ku kishte bërë strofkullën e vet.
Dielli ish ngjitur lart, dhe Judeu, i ulur përtokë, me shpatulla pas muri e duar mbi gjunj shihte ngultazi para vetes, endé i shushatur nga ëndrrat e natës, duke u dridhur nga të ftohtët e me dhëmbët që i kërcisnin.
Ç’kishte ndodhur? Ku ishte arëza e tij? Po hambarët ku ishin? Hambarët mbushur plot, me një mori njerëzish të gëzuar me peshore që shpërndanin drithë, drithë, drithë, me këngë në gojë, pa hequr drithin me misturi nga masa e mbushur deri në majë? Po gruaja e varfër që kishte ardhur me një frymë me një enë të shpuar, prej të cilës kokrrat rridhnin kaq shpejt, sa ena zbrazej para se të mbërrinte tek dera e hambarit? Ah, e gjora kthehej gjithnjë pas, nga fillimi, me dëshpërim, e përplasur, e shtyrë mes rrëmujës së të varfërve të tjerë që dyndeshin pa fund, e në prehër nuk i mbetej asnjë kokërr grurë…
– Jepuani! Jepuani! – nxiste Judeu matësit. – Kështu e paguaj qiranë e të zotit të shtëpisë tjetër, atje lart…
Dhe hambarët nuk zbrazeshin kurrë: nga dritaret e epërme, mbi grumbujt e mbështetur në çatma gurgullonte drithi, shpërthente poshtë si ujëvarë, fëshfëriste pambarim. Dhe ja, edhe tani kjo fëshfërimë e vazhduar në ëndërr i kishte mbetur në vesh… ah, ethet! e kishin zënë ethet, dhe dridhej nga të ftohtët.
Me zor u ngrit në këmbë: mendtë i merreshin… U zvarrit jashtë shtëpisë për t’iu kthyer arës së largët, por me të bërë dy hapa u këput mbi rrugë në një braktisje të plotë të gjymtyrëve.
E pa veten pas disa ditësh, për habinë dhe neverinë e tij, në një sallë të heshtur gjatoshe, në një shtrat spitali.
– Nëse më mbajnë këtu duhet të kem vdekur patjetër, -mendoi Judeu.
Koka i peshonte si e shkrirë në plumb, qepallat nuk kishte fuqi t’i lëvizte. Ajo fije shpirt që i kishte mbetur iu kërrus nën frikën supersticioze që i jepte vendi ku ndodhej; Judeu ua braktisi heshturazi trupin e moçëm e të dërrmuar kujdeseve të mjekëve dhe infermierëve, pa u kujdesur të pyeste ç’sëmundje kish.
Symbyllur, i bërë grusht si për t’iu fshehur dridhjeve të papërmbajtura të etheve, ngiste mendimin gjithnjë e më larg, drejt tokës së tij; dhe, pasi kishte mbërritur atje, gjumi e zinte me ngadalë. Atëherë ndjente rreth vetes grurin tashmë të pjekur ndërsa shtrinte lart, lart, lart kallinjtë… por shumë lart… jo kështu, a mundej? Kalliri më lart se një plep? Ndër grahmat e fundit Judeu donte ta ndalte këtë teprim të pamundur e të paturp, por s’mundej: kallinjtë zgjatoheshin nga të katër anët, para syve të tij, në lartësi, njëri pas tjetrit, dhe dalëngadalë e groposnin. Duke u përpëlitur për frymë, Judeu bënte të ngrihej, por – o çudi! – tani gjendej më lart se kallinjtë… I çoroditur hidhte sytë përqark, pastaj shihte qiellin, ja hëna, mund ta prekte: ngrinte krahun që ta merrte dhe niste të kosiste me të. Pastaj ëndrra rrëzohej papritmas dhe Judeu ngrihej me rrëmbim.
Atëherë shihte të përmbysur ëndrrën e vet ku gruri rritej i zbehtë dhe i brishtë, me kërcejtë e sapombirë të kalbur nga shiu e të thyer nga era… Dhe psherëtinte: Plugu! Të kisha pasur një plug!… Me siguri ai beli i tij, si mos më keq, tokën as që e kish gërvishtur…
Ndërkaq ditët kalonin, ethet e Judeut jo. Kujtesën e kohës e kishte humbur, ç’stinë ishte nuk donte t’ia dinte – se trembej mos i thoshin: vera kaloi.
Përpiqej të ngrinte pakëz kokën nga nënkrerësja për të parë përtej shtretërve të tjerë dritaren e madhe në fund të sallës; arrinte të shihte një pjesë qielli të pastër të ndezur në diell. Ndoshta pranvera ende nuk kish kaluar. – Po ku i dihet, – mendonte Judeu, – ndoshta dikujt që i ka rënë rruga andej i ka rënë në sy gruri midis barishteve, dhe e ka marrë për vete… po sikur të mos ta gjente asnjeri a s’do të ishte më keq? Do të shkojë dëm gjithë ai hir perëndie, do të thahet për drapërin nën diell. Dhe toka do ta ketë dhënë grurin më kot…
Por ja që desh perëndia (zoti perëndi kishte gisht në këtë punë, pas gjithë atyre lutjeve) dhe Judeu mundi të dilte nga spitali – nga burgu, i shëruar, në të hyrë të Korrikut.
Thuajse s’fluturoi për tek ara e vet; përsëlargu vërejti fërgëllimën e artë të grurit, por në çast këmbët iu prenë, duart iu varën… Në mes të të korrave mahnitëse (aq i lartë dhe i dendur qe gruri) shtrihej një gardh; pranë gardhit shquhej një mullar, pranë mullarit qe lidhur një qen që dëgjoi përmes bimëve fëshfërimën e hapave përtej gardhit dhe nisi të lehte.
Rrëzë gardhit u dha fshatari që bënte rojë me dorën të vënë si strehë mbi sy.
– O, mirësenaerdhe Judé! Të prisja… Thuamë tani ç’e mirë të solli.
I këputur nga të nxituarit dhe pikëllimi, Judeu u ul ngadalë përdhe, duke u mbështetur me zor në shkop.
– Nuk dua gjë… – tha pastaj, duke mbajtur lotët. – Mbaje qenin. Këtë mrekullinë erdha të shoh: grurin, që të mbiu vetë, mirë e bukur, për hesap të vet…
– E kujt ka qenë kjo tokë, Judé?
– E këtyre barishteve të këqija këtu, që s’bënin bukë… – iu përgjigj i mjeri plak. – Thuaja, thuaja, tët zoti…
Dhe mbeti përtokë një copë herë me sytë tek kallinjtë e lartë e të plotë, që luhateshin nga era, a thua se u vinte keq.
Përktheu: “Ivan Katastrofov”
Piktura nga Van Gogh, “Farëmbjellësi“
