Radoje Domanović
– Vëllezër dhe miq! I kam dëgjuar të gjitha fjalimet tuaja, prandaj tani kërkoj të më dëgjoni. Të gjitha diskutimet dhe bisedat tona nuk kanë fare vlerë për sa kohë rrimë në këtë vend shterp. Në këtë tokë ranore dhe në këto shkëmbinj asgjë nuk ka mundur të rritet, madje edhe kur ka pasur vite me shi, e jo më në këtë thatësirë që askush nga ne s’ka parë të ketë ndodhur kurrë më parë. Edhe sa kohë do të mblidhemi si sot dhe të flasim më kot? Kafshët po ngordhin pa ushqim, dhe shumë shpejt, si ne edhe fëmijët tanë, do të vdesim nga uria. Duhet të gjejmë një zgjidhje tjetër më të mirë dhe më të arsyeshme. Mendoj se më e mira do të ishte të largoheshim nga kjo tokë e ashpër dhe të endemi nëpër botë për të gjetur një tokë më të mirë dhe më pjellore, sepse kështu nuk jetohet më.
Kështu një banor i një krahine jopjellore u dëgjua të flasë njëherë me zë të lodhur në njërin prej këtyre takimeve. Se ku dhe kur ndodhi kjo, them se nuk ka rëndësi për ty dhe as për mua që po të rrëfej. Rëndësi ka të më besoni se ka ndodhur diku në një vend shumë kohë më parë, dhe kaq mjafton. Për të qenë i sinqertë, në një çast mendova se e kisha sajuar njëfarësoj gjithë këtë histori, por pak nga pak u çlirova nga ky iluzion i poshtër. Tani besoj fort se do të tregoj se çfarë ka ndodhur me të vërtetë dhe duhet të ketë ndodhur diku dhe dikur se unë s’do mundesha kurrë të sajoja diçka të tillë. Dëgjonjësit “me f’tyra të zbeta edhe sy t’jeshilta” që rrinin si hije, me shikime të pakuptimta, me duart që u vareshin poshtë, duket se u trazuan nga këto fjalë prej të mençmi. Secili prej tyre tashmë po përfytyronte sakaq sikur kishin sosur në një lloj toke magjike, parajsore, ku shpërblimi i rropatjes fizike u shpërblye ashtu siç nuk e kishin menduar kurrë.
– Për besë, ka të drejtë! Të drejtë ka! – u dëgjuan zëra të lodhur që vinin nga të gjitha anët. – Të jetë ky vend këso… ane? – u dëgjuan disa zëra të ndrojtur andej nga një cep.
– Vëllezër! – ia priti një tjetër me zë disi më të fortë. – T’ia vëmë veshin kësaj këshille sa nuk është vonë se kështu nuk shtyhet më. Jemi rraskapitur a katosur, por gjithçka doli pesë me hiç. Mbollëm në arë farë që mund ta kishim përdorur për haje, por ujërat vërshuan dhe na e fshinë farën nga faqja e dheut bashkë me dherat duke na lënë një tokë djerrë. A duhet të rrimë në jetë të jetëve këtu duke punuar, prej në të aguar gjer në të perënduar, vetëm e vetëm që të vuajmë për bukë e ujë, të zhveshur dhe të zbathur? Duhet të dalim dhe të kërkojmë një tokë më të mirë dhe më pjellore e cila do të na e shpërblejë djersën e derdhur me të korra të begata.
– Nisemi! Nisemi që tani sepse prej këtij vendi duhet ikur një orë e më parë! Murmurimat u shtuan, dhe të gjithë filluan të ikin pa e peshuar shumë se ku po shkonin.
– Prisni, vëllezër! Ku veni kështu? – ua preu hovin sërish ai që foli i pari. – Sigurisht që duhet të ikim, por jo kështu. Duhet ta dimë se ku po po vemi. Përndryshe mund të biem nga shiu në breshër, në vend që të shpëtojmë bëhet edhe më keq. Propozoj të zgjedhim një Udhëheqës të cilit t’i bindemi të gjithë dhe ai do të na dëftejë rrugën më të mirë dhe më të shkurtër.
– Ta zgjedhim! Ta zgjedhim dikë që tani, – u dëgjuan të thonë të gjithë me një zë.
Atypari nisën të zihen mes tyre, rrëmujë hesapi. Secili molloiste për qejf të vet dhe asnjë s’mbante vesh e nuk mund të dëgjonte. Nisën të ndaheshin në grupe, secili duke i bërë hyzmet të tijës, dhe pastaj edhe grupet u shpërndanë. Dy e nga dy, filluan t’i flasin tjerit përballë, duke e kapur për krahu, me zë të ngritur, a thua se donin ta bindnin për ndonjë gjë, ndërsa e tërhiqnin njëri-tjetrin për mëngësh dhe tundnin duart lart. Pastaj u bënë grumbull sërish, ashtu, duke folur pa pushim.
– Vëllezër! – kumboi befas një zë më i fuqishëm i cili mbyste të gjitha zërat e tjerë të ngjirur dhe të topitur. – Kështu s’do biem kurrë në një mendje. Gjithkush po flet dhe askush s’po dëgjon. Hajt t’zgjedhim një udhëheqës! Cilin nga ne do të zgjedhim? Kush prej nesh ka udhëtuar aq sa t’i njoh të gjitha rrugët? Ne të gjithë e njohim mirë njëri-tjetrin, por unë nuk do t’ia besoja fatin tim dhe fëmijëve të mi asnjërit prej jush si udhëheqës. Më mirë, më thoni kush e njeh atë udhëtarin atje, i cili rri ulur nën hije buzë të rrugës qysh në pikë të mëngjesit?
Kudo u bë heshtje. Të gjithë u kthyen nga i huaji duke e peshuar me sy nga koka tek këmbët. Udhëtari, një mesoburrë, me fytyrë të zymtë, e cila mezi dukej për shkak të mjekrës dhe flokëve të gjata, qëndroi ulur dhe i heshtur si më parë, i zhytur në mendime duke i rënë tokës me bastun herë pas here.
– Dje e pashë atë, të njëjtin njeri me një djalë të ri. Ata po mbanin njëri-tjetrin për dore dhe po çapiteshin në rrugë. Dhe mbrëmë djali u largua nga fshati, por i huaji qëndroi këtu.
– Vëllezër, le t’i harrojmë këto çikërrima e të mos humbim kohë. Kushdo që të jetë, ai ka ardhur nga larg pasi asnjëri prej nesh nuk e njeh dhe ai me siguri e di rrugën më të shkurtër dhe më të mirë për të na udhëhequr. Sipas gjykimit tim ai është njeri shumë i mençur sepse është ulur atje dhe rri në heshtje dhe duke u menduar. Kushdo tjetër do të kishtekishte futur tashmë hundët në punët tona sa e sa herë ose do të kishte filluar të bisedoj me njërin prej nesh, por ai ka ndjenjur atje ulur gjatë gjithë kohës fare vetëm dhe duke mos thënë asgjë.
– Natyrisht, njeriu është ulur në heshtje, sepse ai mendon për diçka. Nuk mund të jetë ndryshe, përveçse është shumë i zgjuar, – miratuan të tjerët dhe filluan ta këqyrin përsëri të huajin. Secili prej tyre zbuloi tipar të shkëlqyer tek ai, dëshmi të inteligjencës së tij të jashtëzakonshme.
Nuk u harxhua më kohë më kot duke folur, dhe më në fund të gjithë ranë dakord se se do të ishte më mirë të pyetej ky udhëtar, të cilin, dukej se Perëndia e kishte dërguar për t’i udhëhequr ata nëpër botë për të kërkuar një territor më të mirë dhe tokë më pjellore. Ai duhej të ishte udhëheqësi i tyre dhe ata do ta dëgjonin dhe do t’i bindeshin me besim absolut. Zgjodhën dhjetë burra nga mesi i tyre që duhej të shkonin te i huaji për t’ia shpjeguar vendimin e tyre. Ky delegacion kishte detyrë t’ia shpjegonte atij gjendjen e mjerueshme në të cilën ndodheshin dhe t’i kërkonte të ishte udhëheqësi i tyre. Kështu, të dhjetët shkuan dhe përkulën para tij me përulësi. Njëri prej tyre filloi të fliste për tokën joprodhuese të zonës, për vitet e thata dhe mjerimin në të cilin të gjithë ishin katandisur. Ai përfundoi me këto fjalë:
– Këto kushte na detyrojnë të lëmë shtëpitë dhe tokën tonë dhe të shtegtojmë nëpër botë për të gjetur një atdhe më të mirë. Pikërisht në këtë çast kur kemi rënë të gjithë dakord për këtë, duket se Perëndia tregoi mëshirë për ne, sepse ju dërgoi tek ne, juve, një i huaj i mençur dhe i denjë që do të na udhëheqë dhe do të na çlirojë nga mjerimi. Në emër të të gjithë banorëve këtu, ju kërkojmë që të jeni udhëheqësi ynë. Ngado që të shkosh, ne do të ndjekim nga pas. Ti i njeh rrugët dhe me siguri ke lindur në një atdhe më të lumtur dhe më të mirë. Ne do t’ju dëgjojmë dhe do t’i bindemi çdo urdhri. A do të pranoni ju i huaj, i mençur, të shpëtoni kaq shumë shpirtra nga rrënimi? A pranoni të jeni udhëheqësi ynë?Gjatë gjithë kohës që mbahej ky fjalim përgjërues, i huaji i mençur nuk e ngriti kokën as edhe një herë të vetme. Gjatë gjithë kohës qëndroi në të njëjtin pozicion që e gjetën. Kokën e mbante të ulur, fytyrëngrysur, ai nuk tha asgjë. Ai vetëm godiste me shkop tokën kohë pas kohe dhe mendohej. Kur mbaroi fjalimi, ai murmuriti fare pak dhe ngadalë pa e ndryshuar pozicionin e tij:– Pranoj!– A mund të shkojmë me ty atëherë dhe të kërkojmë një vend më të mirë?- Po, mundeni! – vazhdoi pa ngritur kokën.Entuziazmi dhe shprehjet e vlerësimit u përhapën sakaq, por i huaji nuk bëri asnjë koment për këtë.Të dhjetët e informuan turmën për suksesin e arritur, duke shtuar se vetëm tani ata e kuptuan mençurinë e madhe të këtij njeriu. – Ai as nuk lëvizi fare nga vendi madje as kokën s’e ngriti për të parë të paktën kush po bisedonte me të. Vetëm rrinte ulur zhytur në heshtje duke medituar. Pas gjithë atij fjalimi të gjatë ai u përgjigj vetëm me katër katër fjalë. – Një i urtë e vërtetë! Inteligjencë e rrallë! – bërtitën ata të lumtur nga të gjiths anët duke thirrur se vetë Perëndia e kishte dërguar si engjëll nga qielli për t’i shpëtuar ata. Të gjithë ishin të bindur njëqind për qind për suksesin e një udhëheqësi të tillë, të cilin asgjë në botë nuk mund ta shpërqendronte. Dhe kështu u vendos për t’u nisur për rrugë ditën e nesërme në agim.
Të nesërmen u grumbulluan të gjithë ata që kishin guximin për t’u nisur në në një udhëtim të gjatë. Më shumë se dyqind familje erdhën në vendin e caktuar. Vetëm pak qëndruan në shtëpi për t’u kujdesur për vendbanimet e vjetra. Ishte me të vërtetë e trishtueshme të shihje atë grumbull njerëzish të mjerë, të cilët fatkeqësia e hidhur i kishte detyruar të braktisnin vendin në të cilin ata kishin lindur dhe në të cilën kishin varrezat e paraardhësve të tyre. Fytyrat e tyre ishin të drobitura, të lodhura dhe të djegura nga dielli. Vuajtja e shumë viteve të gjata dhe të vështira kishte lënë gjurmët e veta dhe kishte krijuar një tablo mjerimi dhe dëshpërim të madh. Por krejt papritur, ishte shfaqur rrezja e parë e shpresës, bashkë me mallin për shtëpitë, sigurisht.
Një lot shkau teposhtë fytyrës së rrudhur të një plaku, i cili psherëtiu me dëshpërim dhe tundi kokën në ajër duke parndjerë diçka të keqe. Ai do të qëndronte atje për sa kohë i kishte mbetur jetë, sepse donte të vdiste mes atyre shkëmbinjve në vend që të kërkonte një atdhe më të mirë. Shumë gra ankoheshin me zë të lartë dhe i dhanë lamtumirën të dashurve të tyre të vdekur, varrezat e të cilave po i braktisnin.
Burrat po përpiqeshin të krijonin një grup guximtarësh dhe thërrisnin: – Doni të vazhdoni të vdisni urie në këtë tokë të mallkuar dhe të jetoni në këto kasolle?
– Në të vërtetë më e mira për ta ishte të mund ta mbartnin me vete atë tokë të mallkuar, po të ishte e mundur. Kudo mbizotëronte zhurma dhe rrëmja e zakoshme turma të mëdha me njerëz. Si burrat dhe gratë ishin të shqetësuar. Fëmijët qanin me të madhe në djepet në shpinat e nënave të tyre. Edhe kafshët ishin paksa të trazuara. Nuk kishte shumë bagëti, një viç aty-këtu dhe pastaj një karrocë rrangallë dhe e pistë mbi të cilat ata kishin ngarkuar qilima të vjetra, çanta dhe madje edhe dy thasë mbi samar, kështu që mushkës së gjorë më kokë të madhe i dridhedhin këmbët nën peshën e tyre. Megjithatë, arrinte ta tërhiqte dhe hingëllinte herë pas here. Të tjerët po ngarkonin gomarët; fëmijët po tërhiqnin qentë për rripi. Dëgjoheshin tek flsnin, bërtisnin, mallkonin, qanin, të lehura, hingëllima, të gjitha njëherësh. Madje edhe gomar pëlliti disa here me radhë pa pushim. Por udhëheqësi nuk tha asnjë fjalë, sikur e gjithë kjo nuk kishte të bënte me të. Një njeri vërtetë i mençur! Ai vetëm u ul mendueshëm dhe në heshtje, me kokën ulur. Herë pas herë pështynte, vetëm kaq. Por për shkak të kësaj sjelljes së tij të çuditshme, popullariteti i tij u rrit aq shumë saqë të gjithë do të kalonin nëpër shi e breshër, siç thoshnin ata, për të. Biseda si këto dëgjoheshin kudo:
– Duhet të jemi të lumtur që kemi një njeri të tillë. Ku do të mbyteshim pa të, Perëndisë i qofshim falë! Do të kishim zhdukur. Ai ka inteligjencë të vërtetë, po ju them! Është i heshtur. Nuk ka thënë ende një fjalë! – tha njëri duke shikuar udhëheqësin me respekt dhe krenari. – Çfarë duhet të thotë ai? Kushdo që bisedon shumë nuk mendon shumë. Është i zgjuar, kjo është e sigurt! Ai vetëm mendon dhe nuk thotë asgjë, – shtoi një tjetër, dhe ai gjithashtu e shikoi udhëheqësin me frikë të përzier me nderim.
– Nuk është e lehtë të udhëheqësh kaq shumë njerëz! Ai duhet ta vrasë gjerë e gjatë mendjen, sepse barra që ka marrë përsipër është e madhe, – tha i pari përsëri. Ka ardhur koha për t’u nisur. Megjithatë, ata pritën pak për të parë nëse dikujt do t’i ndryshonte mendjen dhe t’ua bashkohej atyre, por meqë nuk u pa njeri tjetër, ata nuk mund të rrinim kot aty më.
– A mos duhet të nisemi? – e pyetën udhëheqësin.
Ai u ngrit pa thënë asnjë fjalë. Burrat më të guximshëm u mblodhën rreth tij për t’iu gjendur pranë nëse ai vihej në rrezik apo i duhej ndihmë. Udhëheqësi, i vrenjtur në fytyrë, me kokën e ulur poshtë, bëri ca hapa, duke prekur me shkop tokën para vetes në mënyrë dinjitoze.
Turma e njerëzve nisi ta ndjekë nga pas duke bërtitur herë pas here: “Rroftë udhëheqësi ynë!”
Ai bëri disa hapa të tjerë përpara dhe u përplas me gardhin para sheshit të fshatit. Aty, natyrisht, u ndal; kështu që edhe turma u ndal. Udhëheqësi më pas bëri pak pas dhe goditi lehtë disa herë me shkop gardhin.
– Na thuaj çfarë të bëjmë? – e pyetën. Ai nuk tha asgjë. – Çfarë na thua të bëjmë?
Ai nuk nxori asnjë fjalë.
– Çfarë të bëjmë? Të shkulim gardhin! Kjo është ajo që duhet të bëjmë! A nuk i keni sytë në ballë e nuk e shihni se ai sapo na tregoi me shkop se se çfarë duhet të bëjmë? – bërtitën ata që ishin shtrënguar rreth e rrotull udhëheqësit.
– Ja ku është porta! Ja ku është porta! – bërtitën fëmijët dhe treguan me gisht portën që qëndronte në anën përballë tyre.
– Sus, asnjë fjalë fmëijë!
– Perëndia na ndihmoftë, s’po marrim vesh çfarë po ndodh? – thanë disa gra duke bërë kryqin.
– As edhe një fjalë të mos u dëgjohet! Ai e di se çfarë duhet bërë.
– Shkuleni gardhin!
Sa hap e mbyll sytë gardhi u bë petë a thua se nuk kishte patur gardh aty. E kaluan gardhin. Nuk kishin bërë as njëqind njëqind hapa kur udhëheqësi u përball me një shkurre të madhe gjembaçe dhe ai u ndal. Me shumë zor arriti të sprapsej dhe nisi të tundte shkopin ngado. Askush nuk lëvizi. . Po tani çka ju gjeti? – bërtitën ata që në ishin nga fundi.
– Priteni shkurretn! – bërtitën ata që qëndronin rrotull udhëheqësit.
– Atje ka rrugë, pas shkurreve me gjemba! Ja ku ështwë! – bërtitën fëmijët dhe madje shumë njerëz nga fundi.
– Atje ka rrugë! Atje ka rrugë! – ua kthyen me të tallur ata rrotull udhëheqësit, duke i përqeshur gjithë zemërim. – Dhe si mund ta dimë ne të verbërit se për ku po na udhëheq ai? S’mund të japin urdhra të gjithë. Udhëheqësi e di rrugën më të mirë dhe më të drejtë. Pritini shkurret! I madh e i vogël iu futën pastrimit të udhës nga shkurret.
– Ah! – bërtiti njëri që i hyri një gjemb në dorë kurse një tjetër bërtiti se u gërvisht në fytyrë nga një degë manaferre.
– Vëllezër, nuk arrihet asgjë pa mund e djersë. Duhet të sakrifikosh që t’ia dalësh, – u përgjigj njeriu më i guximshëm në grup.
Çanë përmes shkurreve pas shumë përpjekjeve ecën përpara. Pas u endën pak më tej, hasën në një grumbull me trungje pemësh Edhe ato u hodhën mënjanë. Pastaj vijuan rrugën. Shumë pak rrugë bënë gjatë ditës së pare, sepse u desh të kapërcejnë disa pengesa të tilla. Dhe i përballuan të gjitha këto me fare pak ushqim, sepse disa kishin marrë me vete vetëm bukë e djathë, ndërsa të tjerët kishin vetëm pak bukë sa për të shuar urinë. Disa nuk kishin asgjë për të ngrënë. Për fat të mirë ishte verë ndaj dhe herë pas here hasnin në ndonjë pemë frutore.
Kështu, edhe pse në fund të ditës së parë vetëm pak rrugë kishin bërë, ndiheshin shumë të lodhur. Nuk u përballën me rreziqe të mëdha dhe nuk pati as aksidente. Natyrisht, në një ndërmarrje kaq të madhe, ngjarje të tilla duheshin parë si të papërfillshme: një gjemb i futur në syrin e majtë të një gruaje, të cilën ajo e mbuloi me një leckë të lagur; një fëmijë që ulëriu se i zuri këmbët një trung, duke mbetur i çalë; një plak u rrëzua mbi një shkurre dhe ndrydhi kyçin e këmbës; pasi i vunë qepë sipër, ai e duroi trimërisht himbjen dhe, i mbështetur mbi shkop, çalonte përpara trimërisht pas udhëheqësit.
(E sigurt, thanë disa sosh, plaku po gënjen për kyçin e këmbës, thjesht po hiqet me gjasme se do të gjej një shkak për t’u kthyer pas.) Shumë shpejt zor se gjeje ndonjë që të mos i kishte hyrë një gjemb në krah apo të mos ishte gërvishtur në fytyrë. Burrat e duruan gjithçka me heroizëm, ndërsa gratë mallkuan orën kur u nisën, fëmijët qanin me të madhe, natyrisht, sepse nuk e kuptonin atë ndërmarrje të madhe dhe se ajo dhimbje do të shpërblehej shumëfish në fund fare. Për të mos e prishur lumturinë dhe gëzimin e të gjithëve, asgjë nuk i ndodhi udhëheqësit. Për të qenë të sinqertë, nëse duam të themi të vërtetën, ai ishte shumë i mbrojtur, por sidoqoftë, thjesht ishte me fat.
Në natën e parë të kaluar në kampin e ngritur, të gjithë u lutën dhe e falënderuan Perëndinë se udhëtimi gjatë ditës kishte qenë i suksesshëm dhe se asgjë, as më e vogla fatkeqësi nuk e kishte prekur udhëheqësin. Pastaj njëri prej burrave më trima filloi të fliste. Fytyrën ia kishte gërvishtur një degë manaferre, por thjesht nuk e vriste fare mendjen për këtë.
– Vëllezër, – filloi ai. – Udhëtimin një ditor e hodhëm pas krahëve me sukses, falë të madhit Zot. Rruga nuk është e lehtë, por ne nuk duhet të dorëzohemi sepse të gjithë e dimë se kjo rrugë e vështirë do të na sjellë lumturinë. Perëndia e plotfuqishme e mbroftë udhëheqësin tonë nga çdo rrezik që të mund të vazhdojë të na udhëheqë me sukses. – Nesër mund ta humbas edhe syrin tjetër nëse gjërat shkojnë si sot! – tha njëra nga gratë gjithë zemërim.
– Ah! Më shkele këmbën! – bërtiti plaku, i nxitur nga ajo që tha gruaja.
Fëmijët nuk reshtnin të qarat, dhe nënat nuk arrinin t’i bindnin të mos qanin në mënyrë që të mund ta dëgjonin zëdhënësin.
– Po, do të humbasësh syrin tjetër, – shpërtheu ai gjithë zemërim, – mund t’i humbësh të dy! Nuk është ndonjë fatkeqësi e madhe për një grua që të humbasë sytë për një kauzë kaq të madhe. Turp ta dëgjosh! A nuk mendoni ndopak për mirëqenien e fëmijëve tuaj? Edhe sikur gjysma prej nesh t’i humbin sytë, e çfarë pastaj! Çfarë ndryshimi bën ai? E çfarë qenka një sy? E kujt i hynë në punë sytë e tu kur është dikush po kërkon dhe po na çon drejt lumturisë? A duhet ta lëmë këtë rrugë në mes thjesht për shkak të syrit tënd dhe këmbës së atij plakut?
– Ai po genjen moré! Plaku gënjen! Po shtiret vetëm e vetëm që të kthehet, – shpërthyen zëra nga të gjitha anët.
– Vëllezër, kushdo që nuk dëshiron të vazhdojë më tutje, – tha zëdhënësi përsëri, – le të kthehet pas në vend që të ankohet dhe të shkurajojë të tjerët. Për sa më përket mua personalisht, do ta ndjek këtë udhëheqës të mençur deri në pikën e fundit të fuqisë!- Pas na ke! Do ta ndjekim nga pas deri sa të marrim frymë!Udhëheqësi rrinte i heshtur. Të gjithë filluan të shohin nga ai dhe të pëshpëritni:- Është zhytur në mendime!- Njeri i mençur fort!- Shihja ballin!- Dhe gjithmonë me fytyrë të ngrysur!- Sa serioz!- Duket që është trim! S’ja bën syri tërr!- Pikës i ke rënë! Gjerdhe, trungje e ferra nuk e ndalën dot, çau mes për mes tyre. I zymtë prek lehtë me shkop tokën, duke mos thënë asgjë, dhe veç ta marrësh me mend se çfarë duhet të ketë në mendje!Kështu ku dita e parë dhe po ashtu edhe ditë të tjera me të njëjtat suksese. Nuk ndodhi ndonjë gjë e rëndësishme, ndodhi të vogla: Ranë hundë e buzë në një hendek, pastaj morën nëpër një luginë; bënë përpara përmes gjithfarë gjerdhesh, shkurresh e ferash, shkelnin në copa xhami shishesh të thyera, dia pësuan fraktura në kokë. Por të gjitha vuajtjet u përballuan. Disa të moshuar mbetën të vdekur gjatë rrugës. “Do të kishin vdekur edhe nëse do rrinin në shtëpi, nuk është faji i rrugës!” – u tha zëdhënësi, duke i nxitur të tjerët të vazhdonin. Disa fëmijë më të vegjël, rreth një deri në në dy vjeç, humbën. Prindërit i shtypën me durim dobësitë e ndjenjave sepse ishte vullneti i Perëndisë. “Dhe sa më të vegjël fëmijët, më i vogël pikëllimi. Kur nuk janë rritur, hidhërohesh më pak. Perëndia i mbroftë fëmijët që arrijnë moshën e martesës. Por nëse është shkruar të vdesin në këtë moshë, atëherë shumë më mirë të vdesin të vegjël. Se atëherë pikëllimi nuk është aq i madh!” – i ngushëlloi zëdhënësi prindërit. Disa mbështollën kryet me lecka, dhe vendosën kompresa mbi plagë. Të tjerë kishin fashuar krahët.Të gjithë çapiteshin në mënyrë të çrregullt dhe të hallakatur. Rrobat u vareshin si zhele, por ata gjithsesi për fatin e mirë vetëm ecnin përpara. E gjitha kjo do të durohej shumë më letë po të mis i grinte uria. Por ata duhej të vazhdonin.Një ditë ndodhi diçka më e rëndësishme.Udhëheqësi po ecte përpara, i rrethuar nga burrat më trima të grupit. (Dy prej tyre kishin humbur, dhe askush nuk e dinte se ku ishin.) Shumica mendonin se ata e kishin tradhtuar kauzën dhe ia kishin mbathur. Në një rast zëdhënësi tha diçka në lidhje me tradhtinë e tyre të turpshme. Vetëm pak besonin se të dy kishin vdekur rrugës, por ata nuk shprehnin mendimin e tyre në mënyrë që të mos kishin telashe me të tjerët.) Pjesa tjetër e grupit ndiqte në rresht pas tyre. Papritmas, para tyre u shfaq një grykë mali jashtëzakonisht e madhe dhe e thellë, shkëmbore, humnerë e vërtetë. Shpati ishte kaq i pjerrët sa asnjëri nuk guxoi të bënte as edhe një hap përpara. Edhe trimi më i çartu u ndal ne vend dhe nguli sytë tek udhëheqësi.I zymtë, zhytur në mendime, me kokën ulur, ai bëri para me guxim duke prekur lehtë me shkop para tij, pastaj majtas, siç bënte zakonisht. Shumë thanë se kjo e bënte të dukej edhe më dinjitoz. Ai nuk pa nga asnjëri prej tyre dhe as nuk tha asgjë. Në fytyrë nuk i dallohej asnjë reagim apo gjurmë frike edhe pse i afrohej gjithnjë e më shumë greminës. Edhe burrat më të guximshëm u sterrosën në fytyrë, por askush nuk guxonte ta paralajmëronte udhëheqësin trim dhe të mençur. Edhe dy hapa të tjerë dhe ishte mu në zgrip. Të pushtuar nga një frikë e tmerrshme dhe me sytë e shqyer nga habia të gjithëve iu rrënqeth shtati. Më të guximshmit ishin gati duke e penguar udhëheqësin, edhe nëse kjo do të përbënte shkelje të disiplinës, kur ai hodhi hapin e parë, të dytin dhe humbi në luginë. Njerëzia u shushatën, u dëgjua piskamë, rënkime, frika u hyri në palcë të gjithëve. Disa filluan të ikin me vrap. – Ndaluni, vëllezër! Pse nguteni? A kështu e mbani fjalën? Duhet ta ndjekim këtë njeri të mençur, sepse ai e di atë që po bën. Do të ishte i çmendur të bënte diçka për të shkatërruar veten. Përpara, pas tij! Ky është rreziku më i madh dhe ndoshta i fundit, pengesa e fundit. Ku i dihet? Ndoshta në anën tjetër të kësaj lugime do të gjejmë një tokë madhështore dhe pjellore, të cilën Perëndia na e ka taksur neve. Përpara! Pa sakrificë, nuk shkojmë do askund! – kjo ishte këshilla e zëdhënësit dhe ai gjithashtu mori dy hapa përpara, duke u zhdukur në luginë. E ndoqën më të guximshmit dhe pastaj të gjithë të tjerët u zhdukën sakaq në luginën e thellë.Kishte ah e oh-e, rënkime, njerëz që rrëzoheshin në pjerrësinë e madhe të kësaj gryke të madhe mali. Ka nga ata që do të betoheshin se asnjëri prej tyre nuk do të dilte prej andej i gjallë kurrën e kurrës, dhe aq më pak i palënduar dhe si njeri sakllam, por jeta njerëzore është e pambarimtë. Udhëheqësi ishte jashtëzakonisht me fat. Ai kapej për shkurresh ndaj kurdo që rrëzoehj nuk vritej. Ai arriti ta mblidhte veten dhe të kacavarej.Ndërsa atje poshtë ulërisnin. Rënkonin e qanin, ai u ul diku, dhe qëndroi pa lëvizur, i heshtur dhe i menduar. Disa që ishin katandisur si mos më keq u zemëruan, filluan ta mallkonin, por ai nuk u kushtoi vëmendje.
Ata që për fat të mirë ia dolën të kapeshin tek ndonjë shkurre apo pemë, kur rrëshqisnin fillonin të kacavireshin me duar e këmbë përsëri duke u përpjekur me shpirt ndër dhëmbë për t’u ngjitur. Disa kishin të çara në kokë ndaj dhe planga gjaku u mbulonin fytyrat. Askush nuk kishte shpëtuar pa ndonjë lëndim përveç udhëheqësit. Të gjithë papritmas panë vëngër nga ai dhe rënkuan në agoni, por ai as nuk e ngriti kokën. Ai rrinte i heshtur dhe mori pozën reflektuese të një të urti të vërtetë!
Kaloi ca kohë. Numri i shtegtarëve po bëhej gjithnjë e më i vogël. Çdo ditë humbin diçka a ndokënd. Disa e lanë grupin dhe u kthyen pas. Nga një grumbull i madh njerëzish që kishin qenë në fillim të udhëtimit, tani kishin mbetur vetëm rreth njëzet. Fytyrat e dobësuara, të rraskapitura pasqyronin shenja të dëshpërimit, dyshimit, lodhjes dhe urisë, por askush nuk nxori asnjë fjalë. Ata ishin po aq të heshtur sa udhëheqësi i tyre dhe vijuan të çapiteshin bashkë me të. Edhe përfaqësuesi entuziast tundte kokën me dëshpërim. Rruga ishte vërtet e vështirë. Ata bëheshin gjithnjë e më pak në numër derisa mbetën vetëm dhjetë. Me fytyra të brengosura ata vetëm rënkonin dhe ankoheshin në vend që të bisedonin. Më shumë ngjanin me sakatë se sa me njerëz normal. Disa prej tyre ecnin me paterica prej druri. Disa kishin lidhur krahët e fashuar rreth qafës. Edhe në duar kishin fasha. Edhe sikur të donin të bënin sakrifica të reja, nuk mundnin sepse nuk kishte gati asnjë vend në trupat e tyre për ndonjë plagë të re.
Edhe më i forti dhe trimi ndër ta e kishin humbur besimin dhe shpresën, por ata ende vijuan rropatjen e tyre më tej me stërmundim dhe përpjekje të mëdha, të paepur nga dhimbja. E çfarë rruge tjetër kishte përveç kthimit? Por a ia vlente ta braktisnin rrugëtimin pas aq shumë sakrificave?
Ia behu muzgu. Duke u çapitur në paterica, papritmas ata panë se udhëheqësi nuk ishte më para tyre. Një hap tjetër dhe të gjithë përfunduan në një luginë tjetër të pjerrët.- Oh, këmba! Oh, dora! – u dëgjuan piskama dhe rënkime. Një zë i dobët madje e mallkoi udhëheqësin e denjë, por pastaj heshti.
Kur doli dielli, ja ku u ul udhëheqësi, i njëjtë si në atë ditë kur u zgjodh. Nuk kishte as ndryshimin më të vogël në pamje.
Zëdhënësi u ngjit nëpër luginë, i ndjekur nga dy të tjerë. Të shpërfytyruar dhe të përgjakur, ata kthyen kokat pas për të parë se sa kishin mbetur, por nuk kishte njeri tjetër përveç tyre. Frika dhe dëshpërimi kishte pushtuar zemrat e tyre për vdekje. Terreni ishte i panjohur, kodrinor, shkëmbor, pa kurrfarë shtegu. Dy ditë më parë kishin ardhur nëpër një shteg, por e kishin lënë tashmë pas. Udhëheqësi i udhëhoqi në atë drejtim.
Ata menduan për sa e sa miq dhe të afërm të cilët kishin vdekur gjatë këtij udhëtimi fantastik. Një ndjenjë trishtimi më e fortë se dhimbja që ndjenin në gjymtyrë i mbyti. Kishin parë se si ata u rrënuan me sytë e tyre.
Zëdhënësi u ngjit tek vendi ku rrinte ulur udhëheqësi dhe filloi të fliste me një zë të lodhur që i dridhej, plot dhimbje, dëshpërim dhe hidhërim.- Ku po shkojmë tani?Udhëheqësi nuk foli.- Ku na po na çon dhe pse na solle këtu? Ne vendosëm veten dhe fatij e familjeve tona në duart tuaja dhe ju ndoqëm, duke lënë prapa shtëpitë dhe varret e paraardhësve me shpresën që të shpëtonim veten nga shkatërrimi në atë tokë shterpë. Por ti na rrënove edhe më keq. Kishte dyqind familje pas teje dhe tani shiko se sa ka!
– Doni të thoni që nuk janë këtu të gjithë? – murmuriti udhëheqësi pa e ngritur kokën.
– Si mund ta bëni një pyetje të tillë? Ngrije kokën dhe shiko! Na numëro sa kemi mbetur në këtë udhëtim të pafat! Shikoni në çfarë gjendje jemi katandisur! Më ë mirë të kisha vdekur se sa i sakatuar në këtë farë feje.
– Nuk mund të të shoh!
– Po pse?
– Jam i verbër.
Pllakosi një heshtje e rëndë si kapak varri.
– Doni të thoni se e humbët shikimin gjatë udhëtimit?
– Kam lindur i verbër!
Të tre varën kryet të dëshpëruar.
Era e vjeshtës fryu ndjellakeqe në mal dhe rrëzoi përtokë gjethet e thara. Një mjegull mbuloi tejendanë kodrat, dhe përplasja e krahëve të një korbi çau ajrin e ftohtë dhe të mjegullt. U dëgjua një krrokamë ogurzezë. Dielli u fsheh prapa reve, të cilat dyndeshin tutje dhe tutje-tëhu.
Të tre shikuan në njëri-tjetrin krejt të pushtuar nga tmerri.
– Nga t’ia mbajmë tani? – foli mbyturazi njëri prejt tyre me zë të sertë.
– Nuk e dimë.
______
Radoje Domanović (1873 – 1908) është shkrimtar serb i njohur më së shumti për tregimet satirike. Që i ri u përball me sëmundjen e tuberkulozit. Kjo rrethanë e jetës dhe dhembshuria që ngjalli tek ata që e njihnin, krijoi një aureolë romanticizmi dhe sentimentalizmi, e cila është krejt e kundërt me arritjet e tij letrare si satirist dhe kritik i fuqishëm i shoqërisë bashkëkohore serbe. Domanović si tregimtar është quajtur Jonathatn Sëift-i i Serbisë për shkak të aftësisë së rrallë për tregime satirike. Ai jetoi vetëm 35 vjeç dhe i la të gjitha tregimet në dorëshkrim.
Përktheu: Granit Zela
