Të jesh e dashuruar me dikë është një përvojë që prish barrierat e egos. Pjesa pozitive e kësaj është një ndjenjë “vetëdijeje kozmike” dhe poli negativ është një ndjenjë e humbjes së vetes. Ti po humb atë çfarë je; ti po dorëzohesh – fortesa ka rënë. Por a është e mundur të kemi një shkëmbim të barabartë, në një shoqëri, në të cilën gjërat nuk janë plotësisht të barabarta?
Përktheu: Arlinda Guma
A ju ka ardhur gjithmonë së brendshmi tema e mbijetësës në punën tuaj?
MARGARET ATWOOD: Unë jam rritur në pyjet veriore të Kanadasë. Duhej të dije disa gjëra për mbijetesën. Kurset e mbijetesës në shkretëtirë nuk ishin zyrtarizuar shumë ndërsa unë isha duke u rritur, por më kishin mësuar disa gjëra se çfarë duhej të bëja nëse humbja në pyll. Gjërat ishin të menjëhershme në atë mënyrë dhe si të tilla, mjaft të thjeshta. Ishte pjesë e jetës sime që nga fillimi.
Kur e bëtë kapërcimin nga konsiderimi i mbijetesës si një betejë fizike, te konsiderimi i saj si një luftë intelektuale apo politike?
MARGARET ATWOOD: Kur fillova të mendoj për Kanadanë si një vend, u bë mjaft e qartë për mua se mbijetesa ishte një fiksim kombëtar. Kur erdha në Shtetet e Bashkuara tĕ Amerikës në vitet gjashtëdhjetë, ndjeva se askush nuk e dinte se ku ishte Kanadaja. Kur isha në Harvard, u ftova si “studente e huaj” në shtëpinë e një gruaje, një mbrëmje, për të cilën m’u kërkua të vishja “kostum vendas”. Fatkeqësisht unë e kisha lënë kostumin tim amë në shtëpi dhe nuk kisha këpucë dëbore. Kështu që isha pa kostum vendas, me atë grua të gjorë dhe gjithë atë ushqim, duke pritur që studentët e huaj, vërtet ekzotikë, me kostumet e tyre vendase, të mbërrinin – gjë që ata nuk e bënë kurrë sepse, siç e dinin të gjithë, studentët e huaj nuk dilnin natën.
Ju keni shkruar mjaft për temën e tëhuajtësisë.
MARGARET ATWOOD: Tëhuajtësia është ngado. Vetëm në zemrën e zemrës së vendit, që do të thotë në zemrën e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, mund ta shmangësh një gjë të tillë. Në qendër të një perandorie, ti mund ta mendosh përvojën tënde si universale. Jashtë perandorisë ose në kufijtë e saj, nuk mundesh.
Në pasthënien tuaj të “The Journals of Susanna Moodie”, ju shkruani se nëse sëmundja mendore e Amerikës është megalomania, ajo e Kanadasë është skizofrenia paranojake. Mund të thoni diçka më shumë për këtë?
MARGARET ATWOOD: Shtetet e Bashkuara të Amerikës janë të mëdhenj dhe të fuqishëm; Kanadaja është e ndarë dhe e kërcënuar. Ndoshta nuk duhej të kisha thënë “sëmundje”. Ndoshta duhej të kisha thënë “gjendje shpirtërore”. Burrat shpesh më pyesin: – Pse personazhet e tu femërorë janë kaq paranojakë? Nuk është paranojë. Është njohje e situatës së tyre. Po aq sa ndjenja e Shteteve të Bashkuara të Amerikës se janë të mëdhenj dhe të fuqishëm nuk është një mashtrim. Janë të mëdhenj dhe të fuqishëm. Ndoshta, dëshira e tyre për të qenë edhe më të mëdhenj dhe më të fuqishëm, është pjesë e sëmundjes mendore. Çdo kanadez ka një marrëdhënie të ndërlikuar me Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ndërsa amerikanët e mendojnë Kanadanë si vendin e motit. Ndërlikimi është çështje sesi e percepton veten në një marrëdhënie të pabarabartë fuqie.
Si e shikoni Kanadanë dhe letërsinë e saj brenda kësaj marrëdhënieje politike?
MARGARET ATWOOD: Kanadaja nuk është një vend i pushtuar. Është një vend i dominuar. Gjërat janë më të qarta në një vend të pushtuar – heronjtë dhe horrat janë të dukshëm. Një nga gjërat e ndërlikuara, natyrisht, është se Shtetet e Bashkuara të Amerikës do të gëlltisnin me padurim çdo gjë. Është shumë mikpritëse në atë mënyrë. Shkrimtarët kanadezë shpesh zbulojnë se ia kalojnë më mirë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës sesa në Kanada, sepse të jetosh në Kanada është deri diku sikur të jetosh në një qytet të vogël. Ata do të grumbullohen rreth teje kur ti thyen këmbën, por nga ana tjetër, nëse bëhesh tepër e madhe për staturën tënde, hëm, ata e perceptojnë këtë pikërisht kështu. Libri i Alice Munro-së, i cili titullohet “The Beggar Maid in the United States”, ka nofkën: – Kush mendon se je? në Kanada… Siç: – Kush mendon se je duke u sjellë kështu – Kryeministri? SHBA-të e duan suksesin, ëndrrën amerikane që çdokush mund të jetë president i Shteteve të Bashkuara apo të dalë në Revistën “People“. Por me kanadezët ka shumë më shumë të ngjarë të jetë: – A e di që njerëzit mund të mos ta pëlqejnë nëse ti do ta bësh këtë… Ka shumë më shumë snajperë nëpër shkurre.
Ku do të thoshit se jeni trajtuar më mirë si shkrimtare?
MARGARET ATWOOD: I vuaj më shumë sulmet e ulëta; më shumë sulmet personale në Kanada, sepse nga këtej jam. Familjet kanë ndeshjet më të dëshpëruara mes vetes, siç e dimë. Sidoqoftë, nëse shikoni shifrat e shitjeve për frymë, njerëzit që më njohin në rrugë, sigurisht që janë më shumë në Kanada. Nëse do të shisja aq shumë libra për frymë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës si në Kanada, do të isha miliardere.
A është botimi më i vështirë për gratë se për burrat?
MARGARET ATWOOD: Druaj se pyetja është thjesht shumë më komplekse. A e kemi fjalën, për shembull, në Amerikën e Veriut apo në Irlandë apo në Afganistan? Ka kategori të tjera përveç gjinisë. Mosha, klasa dhe ngjyra për shembull. Rajoni. Origjina kombëtare. Botimi i mëparshëm. Orientimi seksual. Supozoj se mund ta riformulojmë pyetjen dhe të pyesim: – A është më e vështirë për një romanciere rishtare grua, sesa për homologun e saj burrë të së njëjtës moshe, klase, ngjyre, origjine apo vendndodhjeje kombëtare dhe talent të krahasueshëm, cilado që të jetë ajo? Duke gjykuar nga përvoja e shkrimtareve gra të Amerikës Latine – nga të cilat ka shumë, megjithëse pak njihen të përkthyera – përgjigjia do të ishte, po. Gratë në shumë vende e kanë shumë të vështirë të botohen – kini parasysh Lindjen e Mesme për shembull. Ose gratë me ngjyrë në Afrikën e Jugut. Në fakt, ato e kanë të vështirë të shkruajnë. Apo të vështirë për t’u arsimuar. Pengesat në të shkruar te gratë shpesh dallohen në një moshë shumë të hershme dhe në mënyra shumë themelore. Por nëse flasim vetëm për, të themi, Amerikën e Veriut, padyshim që botuesit tregtarë duan të botojnë gjëra që të mund t’i shesin. Nëse botues të tillë do të botojnë një libër të caktuar – qoftë nga një burrë, grua apo breshkë – varet shumë nga ajo që ata mendojnë sesi do të jetë pritja e tij. Unë nuk mendoj se ka një politikë të hapur kundër librave të shkruar nga gratë apo një kuotë të hapur. Shumë varet nga libri dhe nga intuita e botuesit. Është e vërtetë, megjithatë, që shumica e librave që dalin janë ende të shkruar nga burrat dhe të vlerësuar nga burrat. Pastaj është tema e rishikimit. Aty ka më shumë gjasa të shihni paragjykim gjinor, paragjykim të të gjitha llojeve.
A është e vështirë të shkruash nga këndvështrimi i një burri?
MARGARET ATWOOD: Shumica e “folësve” apo e pikëpamjeve narrative në librat e mi janë ato të grave, por unë ndonjëherë kam përdorur këndvështrimin e ndonjë personazhi që është burrë. Vini re që unë përpiqem të shmang thënien “pikëpamje mashkullore”. Unë nuk besoj në këndvështrimin mashkullor më shumë sesa besoj në këndvështrimin femëror. Ka shumë prej të dyve, megjithëse është e vërtetë që ka disa mendime dhe qëndrime që nuk ka gjasa të mbahen nga burrat nga njëra anë apo nga gratë nga ana tjetër. Pra, kur përdor një karakter mashkullor, kjo është për shkak se historia ka të bëjë me diçka apo dikë që nuk mund të përcillet ndryshe ose që do të ndryshohej nëse do të përcillej përmes një personazhi grua. Për shembull, kohët e fundit botova një tregim në Granta të titulluar: “Isis In Darkness”. Bëhet fjalë për marrëdhënien – marrëdhënien e paqartë gjatë viteve – midis një gruaje poete dhe një burri, që ka, mendoj, një lloj tërheqjeje letrare ndaj saj dhe sesi gruaja ndikon në jetën e burrit. Nëse do ta kisha thënë përmes vetë gruas… epo, nuk mund të tregosh histori të tilla për tërheqjen romantike nga pikëpamja e objektit të dashurisë pa e humbur shijen e emocionit. Ata thjesht do të bëheshin tregime të llojit: “Kush është ai i shkarë që po varet jashtë ballkonit”.
A mund ta dalloni gjininë e një shkrimtari duke lexuar vetëm tekstin, jo emrin e tij?
MARGARET ATWOOD: Ndonjëherë, sigurisht, por jo gjithmonë. Ka një rast të famshëm në Angli të një famullitari anglikan, i cili tha se nuk mund të botonte dot asgjë. Kështu që ai shkroi nën emrin e një gruaje nga Azia Lindore dhe romani iu pranua nga “Virago“. Ekziston një lloj i caktuar mendimi, që thotë, për shembull, se gratë nuk mund ose nuk duhet të shkruajnë nga pikëpamja mashkullore e kështu me radhë. Burrat kanë shumë nuhatje për mënyrën sesi janë portretizuar nga gratë, por e vërteta është se shumica e personazheve mashkullorë vërtet të këqinj, të pakëndshëm, në fiction apo teatër, janë shkruar nga burrat. Parimi i shakave etnike duket se funksionon – është në rregull të thuash që një burrë ka këmbë që i bien erë, është pa etikë dhe me sjellje të keqe në tryezë, nëse shkrimtari është burrë, por nëse është grua, që thotë saktësisht të njëjtën gjë, atëherë ajo disi i urren burrat. Dashuria e pastër mashkullore plagoset. Dhe nëse ajo krijon personazhe të këndshëm mashkullorë, ata shihen si “të dobët” nga burrat e tjerë – po pastaj, kur një shkrimtar burrë fut një burrë në kuzhinë, ky është realizëm. Dhe vazhdon e vazhdon përherë e njëjta gjë.
Ne kemi rënë shumë në zakonin e gjykimit të librave nga kopertinat. “Autenticiteti” është bërë shqetësues. Unë prirem të përkrah lirinë krijuese. Të gjithë duhet të shkruajnë pasi ajo ose ai duhet nxitur. Atëherë le të gjykojmë rezultatet, jo fotografinë e autorit në kopertinën e pasme.
Pyetja juaj supozon gjithashtu se “gratë” janë një sasi fikse dhe se disa burra janë “më të mirë” në portretizimin e kësaj sasie sesa të tjerët. Sidoqoftë, unë mohoj që sasia të jetë fikse. Nuk ka asnjë “pikëpamje të grave” të vetme, të thjeshtë, statike. Le të themi vetëm që shkrimi i mirë, i çdo lloji, nga çdokush, është befasues, i ndërlikuar, i fortë, i rrëmbyeshëm. Shkrimtarët burra që krijojnë gra stereotipike ose i trajtojnë ato si orendi apo si objekte seksuale, portretizojnë diçka – ndoshta jetën e tyre të brendshme – dhe kjo është interesante të dihet deri në një pikë. Por nuk duhet të gabohet në lidhje me atë jetë jashtë kokës së autorit.
Si ndryshon për ju aktiviteti i shkrimit të poezisë dhe ai i shkrimit të prozës?
MARGARET ATWOOD: Teoria ime është që ato përfshijnë dy zona të ndryshme të trurit, me disa mbivendosje. Kur jam duke shkruar fiction, besoj se jam shumë më mirë e organizuar, më metodike – sesa duhet të jesh kur shkruan një poezi. Shkrimi i poezisë është një gjendje lundrimi i lirë.
Kam ndjesinë se ju punoni me problemet në poezinë tuaj, por që i mbani metaforat dhe i dramatizoni ato në romane.
MARGARET ATWOOD: Zanafilla e një poezie për mua është zakonisht një tufë fjalësh. E vetmja metaforë e mirë që mund të ndërmend është një, shkencore: zhytja e një fijeje në një tretësirë të tejngopur për të nxitur formimin e kristalit. Nuk mendoj se zgjidh problemet në poezinë time; mendoj se i zbuloj problemet. Pastaj romani duket një proces i përpunimit të tyre. Unë nuk e mendoj në atë mënyrë në atë kohë – domethënë, kur jam duke shkruar një poezi, nuk e di se do të drejtohem në rrugën e romanit të ardhshëm. Vetëm pasi ta kem mbaruar romanin mund të them: – Epo, kjo poezi ishte çelësi. Kjo poezi hapi derën. Kur jam duke shkruar një roman, ajo që vjen e para është një imazh, skenë apo zë. Diçka mjaft e vogël. Ndonjëherë ajo farë qëndron në një poezi, që unë e kam shkruar tashmë. Struktura apo modeli përpunohen gjatë shkrimit. Përndryshe nuk mund të shkruaja, me strukturën së pari. Do të ishte pak a shumë si pikturat nëpërmjet numrave. Për sa i përket linjave të zanafillës – domethënë poezisë që çon në roman – mund të tregoj një numër shembujsh. Në përmbledhjen time të dytë me poezi: “The Animals in That Country”, ekziston një poezi e titulluar: “Progressive Insanities of a Pioneer.” Kjo çoi në të gjithë përmbledhjen e titulluar: “The Journals of Susanna Moodie” dhe që nga ana tjetër çoi në “Surfacing“. Ose, një linjë tjetër zanafille, poezitë në pjesën e “True Stories” kanë lidhje të dukshme me romanin “Bodily Harm“. Është pothuajse sikur poezitë të hapin diçka, si hapja e një dhome ose e një kutie apo e një shtegu. Dhe pastaj romani mund të hyjë brenda dhe të shohë se çfarë ka tjetër atje. Nuk jam e sigurt se kjo është unike. Them se shumë shkrimtarë të tjerë të ngjashëm duhet të kenë patur të njëjtën përvojë.
A perceptojnë shkrimtarët ndryshe nga të tjerët? A ka ndonjë gjë unike në syrin e tyre?
MARGARET ATWOOD: E gjitha është e lidhur me ato gjëra për të cilat kemi fjalë. Eskimezët, Inuitët, kanë pesëdhjetë e dy fjalë për “dëborën”. Secila prej atyre fjalëve përshkruan një lloj dëbore të ndryshme. Në finlandisht nuk kanë fjalë “ai” ose “ajo”. Nëse je duke shkruar një roman në finlandisht, duhet ta bësh gjininë shumë të qartë që herët, ose duke emëruar personazhin ose duke përshkruar një aktivitet specifik gjinor. Por me të vërtetë nuk mund t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, sepse nuk e di sesi “të tjerët” e vëzhgojnë botën. Por, duke gjykuar nga letrat që marr, shumë të tjerë njohin të paktën një pjesë të tyre në ato që shkruaj, megjithëse pjesa e njohur ndryshon nga personi në person, natyrisht. Gjëja unike për shkrimtarët është se ata shkruajnë. Prandaj, ata janë më përzgjedhës për fjalët, të paktën në letër. Por të gjithë “shkruajnë” në njëfarë mënyre; domethënë, secili person ka një “histori” – një rrëfim personal – i cili vazhdimisht përsëritet, rishikohet, ndahet dhe bashkohet përsëri. Pikat domethënëse në këtë ndryshim narrativ ndërsa një person maturohet – ajo që mund të ketë qenë tragjedi në moshën njëzet vjeçare, shihet si komedi ose si nostalgji në të dyzetat. Të gjithë fëmijët “shkruajnë”. (Dhe pikturojnë… dhe këndojnë.) Supozoj se pyetja e vërtetë është: – Pse kaq shumë njerëz heqin dorë nga kjo? Droja, mendoj unë. Frika se mos nuk je i zoti. Mungesa e kohës.
A ndiheni ndonjëherë të ngecur në kufizimet e gjuhës?
MARGARET ATWOOD: Të gjithë shkrimtarët ndihen të ngecur në kufizimet e gjuhës. Të gjithë shkrimtarët seriozë.
Pse ka kaq shumë dhunë në punën tuaj? Dëmtim trupor në veçanti.
MARGARET ATWOOD: Ndonjëherë njerëzit habiten që një grua shkruan për gjëra të tilla. Dëmtimi trupor, për shembull, u perceptua si një lloj inkursioni në një botë që supozohet të jetë mashkullore. Sigurisht që dhuna është më shumë pjesë e punës sime sesa e Jane Austen-it, apo George Eliot-it. Ato nuk e trajtuan në ato kohë. Charles Dickens-i shkroi për Bill Sikes, por nëse do ta kishte shkruar një grua, askush nuk do ta kishte botuar. Në të vërtetë, unë jam rritur pa dhunë dhe midis njerëzve që ishin jashtëzakonisht të civilizuar në sjelljen e tyre. Kur dola në një botë më të gjerë, e gjeta dhunën më tronditëse se dikush që ishte mësuar me të. Gjithashtu, gjatë Luftës së Dytë Botërore, megjithëse nuk kishte dhunë në afërsinë time të menjëhershme, ankthi – e dini, ankthi për luftën – ishte gjithnjë i pranishëm. Kanadaja hyri në luftë në vitin 1939, rreth dy muaj para se të lindja unë. Shkalla e vdekjes për frymë ishte e lartë.
Megjithatë ju shkruani sikur e keni jetuar dhunën.
MARGARET ATWOOD: Por unë shkruaj sikur kam jetuar shumë gjëra që nuk i kam jetuar. Unë kurrë nuk kam jetuar kancerin. Unë kurrë nuk kam qenë e shëndoshë. Kam ndjeshmëri të ndryshme. Në punën time kritike unë jam disi si një racionaliste e shekullit të tetëmbëdhjetë. Në poezinë time nuk jam aspak. Nuk ka asnjë mënyrë për të ditur paraprakisht se çfarë do të hyjë në punën tënde. Ti mbledh të gjithë objektet me shkëlqim që kapin fantazinë – një grup të madh prej tyre. Disa prej tyre mendon se janë krejtësisht të padobishëm. Unë kam një koleksion të madh kureshtish të atij lloji dhe herë pas here më duhet një prej tyre. Ato janë në kokën time, por kush e di se ku! Është një lëmsh i tillë atje brenda. Është e vështirë të gjesh diçka.
A është e lehtë të shkruash për seksin?
MARGARET ATWOOD: Nëse me seks nënkuptoni vetëm aktin seksual – gjëra si “toka lëvizi” – hëm, nuk mendoj se shkruaj shumë për ato skena. Ato mund të bëhen aq shpejt komike apo pretenduese ose tepër metaforike. “Gjinjtë e saj ishin si mollët”, apo gjëra të tilla. Por seksi nuk është vetëm se ç’pjesë e trupit të kujt ishte ku. Është marrëdhënia midis pjesëmarrësve, orenditë në dhomë apo gjethet në pemë, çfarë thuhet para dhe pas, emocionet – akti i dashurisë, akti i ndjelljes, akti i urrejtjes, akti i indiferencës, akti i dhunës, akti i dëshpërimit, akti i manipulimit, akti i shpresës. Ato gjëra duhet të jenë pjesë e tij. Striptiza është bërë më pak interesante që kur u flakën kostumet. Është bërë Njutoniane. Lëvizja e trupave nëpër hapësirë. Mund të bëhet e mërzitshme.
A ju ka bërë mëmësia të ndiheni ndryshe?
MARGARET ATWOOD: Ka qenë një periudhë në karrierën time të hershme që përcaktohej nga imazhet e grave shkrimtare ndaj të cilave u ekspozova – gratë shkrimtare si vetëvrasësja gjeniale Virginia Woolf. Ose si të përkohshmet gjeniale Emily Dickinson dhe Christina Rossetti. Ose si njerëz të dënuar të llojit të Bronte-së, të cilat vdiqën të reja. Ti mund të zmbrapsesh përsëri te Harriet Beecher Stowe apo te Zonja Gaskell; të dyja bënë jetë të arsyeshme. Por George Eliot-i nuk bëri fëmijë; as Jane Austen. Duke parë këto gra, dukej e vështirë si shkrimtare dhe si grua të kishe fëmijë dhe një marrëdhënie shtëpiake. Për një kohë mendova se duhej të zgjidhja midis dy gjërave që doja: të kisha fëmijë dhe të isha shkrimtare. E provova fatin.
Në pjesën më të madhe të punës suaj, dashuria dhe pushteti duket se janë të ndërlikuara – dashuria si një luftë për pushtet në Politikat e Fuqisë. A shihni ndonjë mënyrë tjetër midis marrëdhënieve të burrave dhe të grave?
MARGARET ATWOOD: Marrëdhëniet e dashurisë midis burrave dhe grave përfshijnë struktura të fuqisë, sepse burrat në këtë shoqëri kanë lloje të ndryshme dhe më shumë pushtet sesa gratë. Problemi për një grua në një marrëdhënie është sesi të ruajë integritetin e saj, fuqinë e saj personale ndërsa është gjithashtu në një marrëdhënie me një burrë. Të jesh e dashuruar me dikë është një përvojë që prish barrierat e egos. Pjesa pozitive e kësaj është një ndjenjë “vetëdijeje kozmike” dhe poli negativ është një ndjenjë e humbjes së vetes. Ti po humb atë çfarë je; ti po dorëzohesh – fortesa ka rënë. Por a është e mundur të kemi një shkëmbim të barabartë, në një shoqëri, në të cilën gjërat nuk janë plotësisht të barabarta? Politika e Fuqisë është katërmbëdhjetë vjeç. Njerëzit priren ta vendosin atë në kohën e tashme. Secili nga librat e mi është i ndryshëm – paraqet situata, personazhe dhe përfshirje të ndryshme. Romani im më i brendshëm është “Life Before Man“. Në të ka një trekëndësh barabrinjës. Ka dy gra dhe një burrë, të parë nga çdo pikë në trekëndësh dhe se dy të tjerët nuk po sillen si duhet. Por ti mund t’i biesh përreth trekëndëshit dhe ta shikosh nga të gjitha anët.Të pyesësh se çfarë mendoj unë si person është një gjë tjetër. Unë kam një marrëdhënie shumë të mirë me një burrë dhe e kam prej disa kohësh. Romani nuk është thjesht një mjet për vetë-shprehje ose për interpretimin e vetë jetës personale. Unë jam mjaft konservatore në këtë drejtim. Unë e shoh romanin si një mjet për të parë shoqërinë – një ndërfaqe midis gjuhës dhe asaj që ne zgjedhim ta quajmë realitet, edhe pse, edhe kjo është një substancë shumë e lakueshme. Kur krijoj personazhe në romane, ata personazhe nuk shprehin domosdoshmërisht diçka që është thjesht personale. Unë tërheq vëmendjen në një gamë të gjerë të gjërave.
Si punoni? A mund të përshkruani sesi e shkruani draftin tuaj të parë?
MARGARET ATWOOD: Unë shkruaj me shkrim dore dhe mundësisht në letër me buzë dhe vija të trasha, me hapësirë të gjerë midis rreshtave. Preferoj të shkruaj me stilolapsa që rrëshqasin shumë lehtë mbi letër, sepse shkrimi im i dorës është i shpejtë. Në të vërtetë, unë nuk e kopjoj shpejt fletën e përfunduar. Edhe pse kam këtë dorëshkrim të shpejtë, duhet të shkarravis dhe t’i heq gjërat. Pastaj e transkriptoj dorëshkrimin, i cili është pothuajse i palexueshëm, në makinë shkrimi.
Keni një kohë, një ditë apo një vend për të shkruar? A ka rëndësi se ku jeni?
MARGARET ATWOOD: Mundohem të shkruaj midis orës dhjetë në mëngjes dhe orës katër pasdite, kur fëmija im vjen në shtëpi nga shkolla. Ndonjëherë në mbrëmje, nëse jam e zënë me ndonjë roman.
A e shkruani një roman nga faqja e parë deri në fund?
MARGARET ATWOOD: Jo. Skenat paraqiten vetë. Ndonjëherë vazhdon në një mënyrë lineare, por ndonjëherë janë ngado. Kam shkruar dy pjesë të “Surfacing” pesë vjet para se të shkruaja pjesën tjetër të romanit – skena në të cilën shpirti i nënës shfaqet si zog dhe shëtitja e parë te liqeni. Ato janë dy spirancat për atë roman.
Cili është aspekti më i vështirë i të shkruarit?
MARGARET ATWOOD: Promovimi i librit – domethënë të bësh intervista. Më i lehtë është vetë shkrimi. Me “më i lehtë” nuk dua të them diçka që mungon në çaste të vështira apo frustrime; unë mendoj se dua të them “më shpërblyesi”. Në mes, ndërmjet promovimit të librit dhe shkrimit, është rishikimi; midis promovimit të librit dhe rishikimit është korrigjimi. Nuk më pëlqen fare…
A punoni nga afër me redaktorët?
MARGARET ATWOOD: Dikur isha redaktore, kështu që bëj shumë vetë-redaktim. Rishkruaj shumë para se t’u tregoj njerëzve gjëra. Më pëlqen të kem një dorëshkrim në pak a shumë formën e tij përfundimtare përpara se ta shohë dikush. Është kjo dhe gjërat e pakujdesshme si pikësimi – të gjithë kanë ide të ndryshme për to. Kështu që unë punoj me një redaktor për të përmirësuar atë aspekt të tekstit, natyrisht. Ellen Seligman nga McClelland dhe Stewart, ishte e përkushtuar dhe e mrekullueshme kur punuam për “Cat’s Eye”. Gjëra të tilla si: “Ti je bërë qull dy herë në të njëjtën faqe”. Tepër e përpiktë. Dhe jam argëtuar shumë duke bërë disa tregime me telefon me redaktorë të caktuar të revistave – Bob Gottlieb i “The New Yorker”-it dhe Bill Buford i “Granta”-s, për shembull. Këto seanca zhvillohen gjithmonë kur je në Zvicër ose kur je duke u futur në banjë, dhe ata duhet ta mbarojnë atë konsultim menjëherë. Marrëveshjet vazhdojnë, tregti kuajsh. Gjëra të tilla. Por një redaktor nuk redakton vetëm. Ajo ose ai e sheh librin gjatë gjithë procesit të botimit. Unë kam marrëdhënie të ngushta dhe të gjata me, për shembull, Bill Toye-n nga Oksfordi, Kanadaja; Nan Talese, i cili ka qenë redaktori im në SHBA që nga viti 1976; dhe Liz Calder nga Bloomsbury në Mbretërinë e Bashkuar. Një nga gjërat që dëshiron nga një redaktor është thjesht ndjenja se ai ose ajo e kupton punën tënde. Paraja nuk e zëvendëson këtë gjë.
Kam vërejtur se paratë janë një faktor shumë i rëndësishëm në të menduarit tuaj. A i keni parë gjithmonë gjërat në kushte kaq të mprehta ekonomike?
MARGARET ATWOOD: Kur je e varfër po. Kam kaluar një periudhë kur isha mjaft e varfër, duke qenë se duhej te blija kohë për të shkruar dhe për të ngrënë. Varfëria ime nuk ishte e njëjtë me varfërinë e vërtetë, sepse kisha një farë sensi drejtimi. Nuk ndihesha e bllokuar. Në të vërtetë, për shkak se familja ime jetonte në pyll, ishte shumë e vështirë të dalloje nëse ishim të pasur apo të varfër, sepse asnjë nga ato gjëra nuk zbatohej. Nuk kishte rëndësi. Ne kishim atë që na duhej – ne rrisnim shumë perime dhe gjëra tona. Kështu që unë jam rritur jashtë kësaj. Nuk isha në një strukturë shoqërore në të cilën kishte rëndësi. Pastaj dola në jetë shumë herët. Më kishin mësuar se duhej të mbaja veten. Unë kisha një llogari bankare mjaft herët dhe mësova sesi ta përdorja. Jam mësuar të jem e pavarur financiarisht dhe kam qenë gjithmonë. Paratë janë të rëndësishme për gratë, sepse do të habiteni sesi të ndryshon të menduarit kur varesh financiarisht nga dikush. Në të vërtetë nga çdokush.
A keni menduar ndonjëherë të shkruani një roman në të cilin një grua ka një punë jashtëzakonisht të rëndësishme?
MARGARET ATWOOD: Po, kam menduar ta bëj. Por jam shmangur për të njëjtën arsye që George Eliot-i nuk shkroi kurrë roman për një shkrimtare grua angleze të suksesshme të shekullit të nëntëmbëdhjetë, megjithëse ishte një nga ato. Është ende aq atipike sa të jetë një përjashtim shoqëror. Përveç kësaj, unë nuk jam një person biznesi. Unë jam një person i vetëpunësuar. Unë nuk kam pse të merrem me një strukturë fuqie në të njëjtën mënyrë. Nuk kam pse të përplasem në botën time të korporatave. Është një grua e suksesshme në një nga librat e mi. Ajo është gjyqtarja e re, që Rennie interviston në “Bodily Harm“. Ajo është thjesht aq perfekte. Ajo ka piktura moderne, një burrë të mrekullueshëm, fëmijë. Ajo e do punën e saj – e mbani mend? Rennie e interviston dhe nuk e duron dot. Një grua intervistuese – e tipit “lifestyles” – dikur u acarua shumë me mua, sepse ndjeu që nuk po i tregoja pisllëkun e vërtetë. Ajo dëshironte këqyrjen e brendshme. Më në fund i thashë: – Nëse do të bëje zgjedhjen tënde, çfarë do të doje të të thosha? Ajo tha: – Epo, që po largohesh nga Graham-i tani dhe se unë mund të kthehem në shtëpi e të shikoj sesi po paketon plaçkat.
A i keni pyetur gjithmonë institucionet?
MARGARET ATWOOD: Hëm, unë jam rritur në pyll, jashtë çdo strukture sociale përveç asaj të familjes sime. Kështu që nuk i përthithja strukturat shoqërore përmes lëkurës sime siç bëjnë shumë fëmijë. Nëse rritesh në një qytet të vogël, ti instiktivisht e di kush është kush, çfarë është dhe kë mund të përbuzësh.
A është Bibla frymëzim letrar për ju? Unë di që ju keni folur për të paturit e “dhuratës” në terma pothuajse fetarë.
MARGARET ATWOOD: Kjo nuk është një analogji me të cilën të ndihem veçanërisht rehat, sepse është fetare. Por “dhurata” është e vërtetë. Së bashku me të ecën një ndjenjë vokacioni dhe përkushtimi. Ty të vjen thirrja.
A e shihni punën tuaj të shkuar me kënaqësi? A do ta ndryshonit nëse do të kishit rast?
MARGARET ATWOOD: Unë nuk e shoh shumë punën time të shkuar. Nuk do ta ndryshoja më shumë sesa t’i të bëja një fotografi vetes. Kur shikoj punën time, ndonjëherë nuk e njoh menjëherë ose jam tolerante siç është dikush ndaj punës së të rinjve. Ose pyes veten se çfarë mund të kem qenë duke menduar – dhe pastaj kujtohem. Unë mendoj se kur të jem tetëdhjetë vjeç do të kem një manjakëri të mirë me prodhimet e mia të shkuara, por tani jam shumë e zënē me atë që kam në pjatë. Sa shumë metafora ushqimore!
A kanë qenë të ashpër me ju kritikët kanadezë kohët e fundit?
MARGARET ATWOOD: Kritikët e mi kanadezë nuk kanë qenë më të vështirë për mua seç zakonisht janë. Nëse ndonjë gjë bëhet mbase pak më e lehtë; mendoj se kjo ndodh ngaqë ata po mësohen të më kenë rrotull. Dalja e disa rrudhave ndihmon. Atëherë ata mund të mendojnë se ti je një lloj orendie e shquar. Ende kam disa rioshë që duan ta ndërtojnë reputacionin e tyre duke më goditur. Çdo shkrimtar që ka qenë rreth e rrotull për njëfarë kohe, merr një sasi të caktuar të kësaj. Unë isha shumë jotolerante si e re. Është pothuajse e nevojshme ajo intolerancë; të rinjtë kanë nevojë për të, në mënyrë që të krijojnë kredencialet e tyre.
Ju duket se dini shumë për artin pamor. A vjen kjo nga hulumtimi apo nga përvoja e dorës së parë?
MARGARET ATWOOD: Të gjithë shkrimtarët, mendoj – dhe ndoshta të gjithë njerëzit – kanë jetë paralele, çfarë do të kishin qenë po të mos ishin kthyer në atë që janë. Unë kam disa nga ato dhe njëra është sigurisht një jetë si piktore. Kur isha dhjetë vjeç mendoja se do të bëhesha piktore; në kohën kur isha dymbëdhjetë vjeç e kisha ndryshuar atë në stiliste veshjesh dhe pastaj erdhi realiteti dhe u kufizova me shkarravina në librat e mi shkollorë. Në universitet bëra pará xhepi duke hartuar dhe shtypur postera dhe duke hartuar programe teatri. Vazhdova të vizatoja dhe të pikturoja në një mënyrë të cunguar dhe herë pas here ende të krijoja – për shembull, kopertinat kanadeze të librave të mi me poezi. Është një nga ato gjërat që po e mbaj rezervë për kur të dal në pension. Mbase mund të jem një lloj piktoreje e tmerrshme e së Dielës si Winston Churchill-i. Disa nga miqtë e mi janë piktorë, kështu që kam qenë dëshmitare e vështirësisë së jetës. Përurimet me verë të keqe dhe djathë të thatë, review-të me titujt e pafytyrë që nuk i kuptoj dhe kështu me radhë.
A ka ndonjë gjë që ju mbetet në mendje si shpërblimi juaj më i madh si shkrimtare?
MARGARET ATWOOD: Poema e parë që kam botuar ishte diçka e madhe. A nuk është qesharake? Dua të them, të gjitha gjërat e tjera që kanë ndodhur që nga ajo kohë ishin tronditje, por ajo ishte më e madhja.
Dua të them diçka më personale, sidoqoftë.
MARGARET ATWOOD: Mirë atëherë… Isha në Kopenhagen dhe po shëtisja, e dini, duke bërë pazar në një qendër tregtare të mbushur me njerëz. Danimarka ka një marrëdhënie historike me Gronlandën, ku jetojnë shumë inuitë. Gjatë rrugës erdhën disa valltarë inuitë, të veshur me veshje tradicionale të Gronlandës. Ata i kishin pikturuar fytyrat dhe kishin kostume të mbuluar me qime, duke imituar kafshë dhe monstra, shpirtra në njëfarë mënyre. Ishin kërcimtarë shpirtrash, që hungërinin dhe lëshonin zhurma të çuditshme për turmën. Ata kishin duar me thonj dhe copa druri që i fusnin në gojë për të shtrembëruar fytyrën, që ua bënin faqet të dukeshin në një mënyrë qesharake. Njëri prej këtyre monstrave prej gëzofi erdhi tek unë, nxori shtrembëruesin e fytyrës nga goja dhe tha: – Mos je Margaret Atwood? Unë i thashë: – Po. Ai tha: – Më pëlqen puna jote. Dhe pastaj ai e futi shtrembëruesin e fytyrës përsëri në gojë dhe u hutua në turmë.
Marrë nga: The Paris Review
Intervistë e vitit 1990
