Virginia Woolf
Për të shkruar një roman, filloni me personazhin:
Unë besoj se të gjithë romanet fillojnë me një plakë në qoshkun përballë. Unë besoj se të gjithë romanet, bie fjala, kanë të bëjnë me karakterin dhe se ai është aty për ta shprehur veten – jo për të predikuar doktrina, për të kënduar këngë apo për të festuar lavditë e Perandorisë Britanike – se forma e romanit aq kaba, aq fjalëshumë, dhe jodramatike, aq e pasur, elastike dhe e gjallë, ka evoluar.
– Nga eseja “Zoti Bennet dhe Zonja Brown”, 1924.
Lexoni sa më shumë që të mundeni – dhe më pas shkruani për dikë tjetër përveç vetes:
Arti i të shkruarit, dhe ndoshta kjo është ajo që pakënaqësia ime nënkupton me “bukuri”, arti i të qenit gati në çdo kohë dhe i kërkimit të çdo fjale në gjuhë, i njohjes së peshës, ngjyrave, tingujve, ndërlidhjeve të tyre, për t’i bërë kështu ato, ashtu siç është kaq e nevojshme në anglisht, të tregojnë më shumë sesa ato mund të shprehin, sigurisht që mund të mësohet deri diku duke lexuar – është e pamundur të lexoni shumë; por në mënyrë shumë më drastike dhe efektive duke përfytyruar se nuk je ti por dikush tjetër. Si mund të mësoni të shkruani nëse shkruani vetëm për një person të vetëm?
– Nga “Letër një poeti të ri”, 1932.
Gjeni gjuhën e përbashkët me lexuesin:
Si në jetë ashtu edhe në letërsi është e nevojshme të kesh disa mjete për të kapërcyer hendekun midis zonjës së shtëpisë dhe të ftuarit të saj të panjohur nga njëra anë, shkrimtarit dhe lexuesit të tij të panjohur nga ana tjetër. Mikpritësja mendon për motin, për gjenerata të tëra zonjash që kanë vërtetuar faktin se kjo është një temë me interes universal në të cilën ne të gjithë besojmë. Ajo fillon duke thënë se po kalojmë një maj të mjerë dhe, pasi bie në kontakt me të ftuarin e saj të panjohur, vazhdon me çështje me interes më të madh. Kështu ndodh edhe në letërsi. Shkrimtari duhet të hyjë në kontakt me lexuesin e tij duke i vënë para diçka që ai e njeh, e cila, për rrjedhojë, stimulon imagjinatën e tij dhe e bën të gatshëm për të bashkëpunuar në çështjen shumë më të vështirë të intimitetit. Dhe është shumë e rëndësishme që ky vend takimi i përbashkët të arrihet lehtësisht, pothuajse instinktivisht, në errësirë, me sytë mbyllur.
– Nga eseja “Z. Bennet dhe Zonja Brown”, 1924.
Mësoni të luani me gjuhën, në kërkim të së vërtetës dhe bukurisë:
Fjalët, fjalët angleze, janë plot jehona, kujtime, ndëlidhje – natyrisht. Ato kanë qenë rreth e rrotull, në buzët e njerëzve, në shtëpitë e tyre, në rrugë, në fusha, për kaq shumë shekuj. Dhe kjo është një nga vështirësitë kryesore për t’i shkruar ato sot – se ato janë aq të ruajtura me kuptime, me kujtime, sa kanë lidhur kaq shumë martesa të famshme. Fjala e mrekullueshme “incarnadine”, për shembull – kush mund ta përdorë atë pa kujtuar gjithashtu “dete të morishëm”? Në kohët e vjetra, natyrisht, atëherë kur anglishtja ishte një gjuhë e re, shkrimtarët mund të shpiknin fjalë të reja dhe t’i përdornin ato. Në ditët e sotme është mjaft e lehtë të shpikësh fjalë të reja – ato vijnë në buzë sa herë që shohim një pamje të re ose sa herë që provojmë një ndjesi të re – por ne nuk mund t’i përdorim ato sepse gjuha është e vjetër. Ju nuk mund të përdorni një fjalë krejt të re në një gjuhë të vjetër për shkak të faktit shumë të qartë por misterioz se një fjalë nuk është një entitet i vetëm dhe i veçantë, por pjesë e fjalëve të tjera. Nuk është me të vërtetë një fjalë derisa të jetë pjesë e një fjalie. Fjalët i përkasin njëra-tjetrës, megjithëse, natyrisht, vetëm një shkrimtar i madh e di se fjala “incarnadine” u përket “deteve të morishëm”. Të kombinosh fjalë të reja me fjalë të vjetra është fatale për ndërtimin e fjalisë. Për të përdorur siç duhet fjalët e reja, duhet të shpikni një gjuhë të re; dhe kjo, edhe pse padyshim që do t’ia arrijmë, tani për tani nuk është puna jonë. Detyra jonë është të shohim se çfarë mund të bëjmë me gjuhën angleze ashtu siç ajo është. Si mund t’i kombinojmë fjalët e vjetra në renditje të reja në mënyrë që ato të mbijetojnë, të krijojnë bukuri, të thonë të vërtetën? Kjo është pyetja.
– Nga “Zotëri”, një ese e dhënë si një leksion në BBC, 20 prill 1937.
Konventa Buck:
Shkrimtarët e mirë përpiqen t’i afrohen jetës dhe të ruajnë më sinqerisht dhe saktësisht atë që i intereson dhe që i ngacmon, edhe nëse për ta bërë këtë ata duhet të flakin shumicën e konventave që respektohen zakonisht nga romancierët. Le t’i regjistrojmë atomet teksa vijnë në mendje sipas radhës, le të gjurmojmë modelin, sado të shkëputur dhe jokoherent në pamje, të cilin çdo pamje ose incident e shënon në ndërgjegje. Le të mos e marrim si të mirëqenë se jeta ekziston më plotësisht në atë që zakonisht mendohet e madhe sesa në atë që zakonisht mendohet e vogël.
– Nga eseja “Fikshëni modern”.
Përdorni ritmin për ta kuptuar botën:
Mblidheni të gjithë guximin tuaj, ushtrojeni gjithë vigjilencën tuaj, thërrisni të gjitha dhuratat që Natyra është detyruar të dhurojë. Më pas, lëreni sensin tuaj ritmik të rrjedhë brenda dhe jashtë mes burrave dhe grave, omnibusëve, harabelave-çfarëdo që të vijë përgjatë rrugës, derisa ai t’i bashkojë në një tërësi harmonike. Kjo ndoshta është detyra [e shkrimtarit]—të gjejë lidhjen midis gjërave që duken të papajtueshme, por që kanë një afinitet misterioz, të përthithë çdo përvojë që vjen në rrugën tënde pa frikë dhe të ngopet plotësisht, në mënyrë që poezia jote të jetë një e tërë, jo një fragment; ta rimendoni jetën njerëzore në poezi dhe kështu të na jepni përsëri tragjedinë dhe komedinë me anë të personazheve që nuk janë gërshetuar gjatë sipas mënyrës së romancierit, por të ngjeshur dhe të sintetizuar sipas mënyrës së poetit – kjo është ajo që presim të bëni tani. Por meqenëse unë nuk e di se çfarë dua të them me ritëm dhe as se çfarë dua të them me jetë, dhe me siguri nuk mund t’ju them se cilat objekte mund të kombinohen siç duhet së bashku në një poezi – kjo është tërësisht çështja juaj – dhe për këtë arsye nuk e them dot sesi duhet t’i modifikoni dhe të zgjeroni ritet dhe ceremonitë e artit tuaj të lashtë dhe misterioz – unë do të kaloj në terren më të sigurt dhe do t’u drejtohem vetë këtyre librave të vegjël.
– Nga “Letër një poeti të ri”, 1932.
Harrojeni metodologjinë; bëni atë që funksionon për ju:
Sidoqoftë është gabim të qëndrosh jashtë shqyrtimit të “metodave”. Çdo metodë është e drejtë, gjë që shpreh atë që duam të shprehim, nëse jemi shkrimtarë; që na afron me synimin e romancierit, nëse jemi lexues. . . nuk ka kufi për horizontin. . . asgjë – asnjë ‘metodë”, asnjë eksperiment, qoftë edhe nga më të egrit – nuk është i ndaluar, por vetëm falsiteti dhe pretendimi. “Gjërat e duhura të fikshënit” nuk ekzistojnë; çdo gjë është materiali i duhur i fikshënit, çdo ndjenjë, çdo mendim; çdo cilësi e trurit dhe e shpirtit është mbështetur mbi të, asnjë perceptim nuk vjen gabim.
– Nga eseja “Fikshëni modern”.
Mos e merrni veten shumë seriozisht:
Për herë të parë në histori ka lexues – një numër i madh njerëzish, të zënë me biznes, me sport, me kujdesin ndaj gjyshërve të tyre – të gjithë lexojnë tani; dhe duan që t’u thuhet sesi të lexojnë dhe çfarë të lexojnë; dhe mësuesit e tyre – recensentët, lektorët, transmetuesit – duhet në mbarë njerëzimin ta bëjnë të lehtë leximin për ta; sigurojini se letërsia është e dhunshme dhe emocionuese, plot heronj dhe zuzarë; me forca armiqësore në konflikt të përhershëm; me fusha të spërkatura me kocka; me fitimtarë të vetmuar që hipin mbi kuaj të bardhë të mbështjellë me mantele të zinj me vdekjen që i pret në kthesë të rrugës. Një e shtënë pistolete dëgjohet. “Epoka e romancës kishte mbaruar. Epoka e realizmit kishte filluar” – ju e dini këtë gjë. Tani sigurisht vetë shkrimtarët e dinë shumë mirë se nuk ka asnjë fjalë të vërtetë në të gjithë këtë – nuk ka beteja, as vrasje, as disfata dhe as fitore. Por meqenëse është me rëndësi të madhe që lexuesit të argëtohen, shkrimtarët e pranojnë. Ata e veshin veten. Ata luajnë pjesët e tyre. Njëra udhëheq; tjetra pason. Njëra është romantike, tjetra realiste. Njëra është e avancuar, tjetra e vjetëruar. Nuk ka asnjë të keqe, përderisa e merrni si shaka, por sapo të besoni në të, sapo filloni ta merrni veten seriozisht si lider ose si ndjekës, si modern ose si konservator, atëherë bëheni një kafshë e vogël e vetëdijshme, që kafshon dhe gërvisht, puna e së cilës nuk ka as vlerën apo rëndësinë më të vogël për askënd. Mendojeni veten më tepër si diçka shumë më të përulur dhe më pak spektakolare, por për mendimin tim, shumë më interesante – një poet në të cilin jetojnë të gjithë poetët e së shkuarës, nga i cili do të dalin të gjithë poetët e kohës së ardhshme. Ju keni një prekje të Chaucer-it brenda vetes dhe diçka të Shekspirit; Dryden-it, Pope-t, Tennyson-it – për të përmendur vetëm të respektuarit midis paraardhësve tuaj – përziejeni gjakun tuaj dhe ndonjëherë lëvizni stilolapsin pak djathtas apo majtas. Me pak fjalë, ju jeni një personazh jashtëzakonisht i lashtë, kompleks dhe i vazhdueshëm, për këtë arsye, ju lutem trajtojeni veten me respekt dhe mendoni dy herë përpara se të visheni si Guy Fawkes dhe t’u dilni plakave të ndrojtura në cepat e rrugëve, duke i kërcënuar me vdekje dhe duke u kërkuar dy peni…
– Nga “Letër një poeti të ri”, 1932″.
Por merrni seriozisht letërsinë:
Në Angli, sido që të jetë, romani nuk është një vepër arti. Askush nuk mund të qëndrojë pranë Luftës dhe Paqes, Vëllezërve Karamazov apo Në kërkim të kohës së humbur. Por ndërkohë që ne e pranojmë faktin, nuk mund të ndrydhim një hamendësim të fundit. Në Francë dhe Rusi e marrin seriozisht fikshënin. Floberi kalon një muaj duke kërkuar një frazë për të përshkruar një lakër. Tolstoi e shkruan “Lufta dhe Paqja” shtatë herë. Fakti i epërsisë së tyre mund të jetë për shkak të dhimbjeve që ata marrin, diçka nga ashpërsia me të cilën gjykohen. Nëse kritiku anglez do të ishte më pak i brendshëm, më pak i zellshëm për të mbrojtur të drejtat e asaj që atij i pëlqen ta quajë jetë, romancieri mund të ishte gjithashtu më i guximshëm. Ai mund të largohet nga tryeza e përjetshme e çajit dhe nga formulat e besueshme e absurde që supozohet se përfaqësojnë të gjithë aventurën tonë njerëzore. Por atëherë historia mund të lëkundet; ploti mund të shkërmoqet; rrënojat mund t’i mbulojnë personazhet. Me pak fjalë, romani mund të bëhet një vepër arti.
– Nga “Arti i Fikshënit”, një përgjigje ndaj aspekteve të romanit të E.M. Forster-it, 1927.
Mos nxitoni të botoheni:
Për hir të qiellit, mos botoni asgjë para se të mbërrini te të tridhjetat. Kjo, jam e sigurt, ka një rëndësi shumë të madhe. Shumica e gabimeve në poezitë që kam lexuar mund të shpjegohen, mendoj, me faktin se ata janë ekspozuar ndaj dritës së egër të publicitetit kur ishin ende shumë të vegjël për ta përballuar peshën. Ajo i ka ngjeshur në një ashpërsi skeletore, emocionale dhe verbale, që nuk duhet të jetë karakteristikë e rinisë. Poeti shkruan shumë mirë; ai shkruan për syrin e një publiku të ashpër dhe inteligjent; por sa më mirë do të kishte shkruar nëse për dhjetë vjet nuk do të kishte shkruar për asnjë sy, por vetëm për të vetin! Në fund të fundit, vitet nga njëzet deri në tridhjetë janë vite (më lejoni t’i referohem përsëri letrës suaj) eksitimi emocional. Shiu që pikon, një krah që vezullon, dikush kalon – tingujt dhe pamjet më të zakonshme kanë fuqinë të flasin, siç duket se kujtoj, nga lartësitë e rrëmbimit në thellësitë e dëshpërimit. Dhe nëse jeta aktuale është kështu ekstreme, jeta vizionare duhet të jetë e lirë për t’u ndjekur. Shkruaj atëherë, tani që je i ri, budallallëqe. Bëhu budalla, ji sentimental, imito Shelley-n, imito Samuel Smiles-in; ngajani frerin çdo impulsi; kryeni çdo gabim të stilit, gramatikës, shijes dhe sintaksës; derdhni jashtë; rrëzohuni; zemërim i lirë, dashuri, satirë, me çfarëdo lloj fjale që mund të kapësh, të detyrosh apo krijosh, në çfarëdo lloj gjinie, prozë, poezi apo dërdëllitje që të vjen në dorë. Kështu do të mësoni të shkruani. Por nëse publikoni, liria juaj do të kontrollohet; do të mendoni se çfarë do të thonë njerëzit; ju do të shkruani për të tjerët kur duhet të shkruani vetëm për veten tuaj. Dhe çfarë kuptimi mund të ketë në frenimin e përroit të egër të marrëzive spontane, i cili është tani, për pak vite vetëm, dhurata juaj hyjnore për të botuar libra të vegjël me vargje eksperimentale? Të bësh pará? Kjo, të dy e dimë, nuk bëhet fjalë. Për të marrë kritika? Por ju miq do t’i mbushni dorëshkrimet tuaja me kritika shumë më serioze dhe kërkuese se çfarëdo që do të merrni nga recensentët. Për sa i përket famës, shikoni, ju përgjërohem, njerëzit e famshëm; shikoni sesi ujërat e mërzisë përhapen rreth tyre; vëzhgoni pompozitetin e tyre, ajrin e tyre profetik; reflektoni se poetët më të mëdhenj ishin anonimë; mendoni sesi Shekspirit nuk i interesonte asgjë në lidhje me famën; si Donne i hodhi poezitë në koshin e letrës së mbeturinave; shkruani një esé duke dhënë një shembull të vetëm të çdo shkrimtari modern anglez që u ka mbijetuar dishepujve dhe admiruesve, gjuetarëve të autografeve dhe intervistuesve, darkave dhe drekave, festimeve dhe përkujtimeve me të cilat shoqëria angleze në mënyrë efektive ndalon gojën e saj. këngëtarët dhe i hesht këngët e tyre.
– Nga “Letër një poeti të ri”, 1932.
Dhe e fundit por jo më pak e rëndësishme: gjeni një dhomë tuajën:
Titulli gratë dhe fikshëni mund të nënkuptojë, dhe ju mund ta keni menduar, gratë dhe si janë ato, ose mund të nënkuptojë gratë dhe fikshënin që ato shkruajnë; ose mund të nënkuptojë gratë dhe fikshënin që shkruhet për to, ose mund të nënkuptojë që në njëfarë mënyre të trija janë të përziera në mënyrë të pandashme së bashku dhe ju dëshironi që unë t’i shoh ato në atë dritë. Por kur fillova ta shqyrtoja temën në këtë mënyrë të fundit, që dukej më interesante, shpejt pashë se kishte një pengesë fatale. Nuk duhet të arrij kurrë në një përfundim. Unë nuk duhet të arrij kurrë të përmbush atë që është, e kuptoj, detyra e parë e një pedagogu për t’ju dorëzuar pas një fjalimi një orësh një copë të vërtete të pastër për ta mbështjellë midis faqeve të fletoreve tuaja dhe për ta mbajtur përgjithmonë në kornizë. Gjithçka që mund të bëja ishte që t’ju ofroja një mendim për një pikë të vogël – një grua duhet të ketë pará dhe një dhomë të sajën nëse do të shkruajë fikshën dhe kjo, siç do ta shihni, e lë të pazgjidhur problemin e madh të natyrës së vërtetë të gruas dhe të natyrës së vërtetë të fikshën-it. Unë e kam shmangur detyrën për të arritur në një përfundim për këto dy pyetje – për sa më përket mua, gratë dhe fikshëni mbeten probleme të pazgjidhura.
– Nga “Një dhomë më vete”, 1929
Përktheu: Arlinda Guma
