Ngjashmëritë midis mendimit të Marksit dhe Niçes mund të mos jenë të dukshme në fillim. Megjithatë, secili prej tyre e shikonte artin, dhe në veçanti, një qëndrim artistik, si thelbësor për një jetë të jetuar mirë. Çdo mendimtar e kritikon modernizmin në mënyra të ndryshme; Niçja, përmes filozofisë dhe psikologjisë, Marksi, përmes ekonomisë. Megjithatë, këto figura të famshme historike ndajnë një vizion utopik – qoftë psikologjik apo shoqëror – që përqendrohet shumë rreth afirmimit të jetës përmes artit.
Jonas Čeika
Në parathënien e librit të tij të parë, Niçja e quajti artin “detyrën më të lartë dhe aktivitetin e vërtetë metafizik të kësaj jete”, një pohim që i dha tonin gjithë karrierës së tij filozofike. Por ambicia e kësaj pikëpamjeje për artin nuk ishte aspak e papërshtatshme për filozofinë gjermane të kohës së Niçes, dhe Karl Marksi, një mendimtar emri i të cilit rrallë shoqërohet me estetikën, në fakt e ndante këtë ambicie.
Të dy filozofët e konsideronin aktivitetin estetik të pandashëm nga një ekzistencë e vërtetë njerëzore.
Drejt fundit të shekullit të 18-të, filozofia gjermane po përjetonte një revolucion. Filozofia e Kantit kishte shembur konvencionet e filozofisë “dogmatike” dhe kishte minuar shumë nga supozimet e mbajtura nga teologjia. Ndërsa shumë ishin optimistë, duke e parë këtë si zgjimin e filozofisë nga “gjumi dogmatik”, të tjerë kishin frikë se rënia e teologjisë do ta zhvishte jetën nga kuptimi dhe justifikimi i saj. Në këtë kontekst, termi “nihilizëm” u popullarizua për herë të parë, pasi filozofi Friedrich Jacobi e akuzoi filozofinë e Kantit si nihiliste për aq sa ajo minon besimin.
Të tjerë e simpatizonin Kantin, por ishin të shqetësuar për ndarjen në dukje të pakapërcyeshme në zemër të mendimit të tij: ndarjen midis filozofisë teorike (e cila i shikonte qeniet njerëzore si objekte natyrore, të përcaktuara nga ligjet e nevojshme të fizikës) dhe filozofisë praktike (e cila i shikonte qeniet njerëzore si subjekte, të afta për liri dhe zgjedhje morale). Si mund të pajtoheshin këto dy aspekte të ekzistencës, në dukje të papajtueshme?
Filozofët estetikë të kësaj periudhe dallohen për ambicuen e pikëpamjeve të tyre mbi artin dhe, duke patur parasysh madhësinë e problemeve me të cilat përballeshin, është e kuptueshme pse: arti për ta ishte që të mbushte boshllëkun e lënë nga vdekja e Zotit.
Në përgjigje të problemeve të mësipërme, një radhë e gjatë mendimtarësh gjermanë filluan të kërkonin zgjidhje jo në teologji, as në epistemologji apo shkenca natyrore, por në estetikë, dhe dy filozofët më me ndikim të Gjermanisë së shekullit të 19-të, Marksi dhe Niçja, duhet të kuptohen si banorë të këtij konteksti.
Përpara se të futeshin në filozofi, si Marksi ashtu edhe Niçja, fillimisht donin të bëheshin artistë. Pasioni kryesor i Niçes ishte muzika dhe ai shkroi kompozime që nga vitet e adoleshencës deri në dekadën e fundit të jetës së tij prej njeriu të shëndoshë, ndërsa Marksi donte të bëhej poet romantik – disa nga shkrimet e tij më të hershme të disponueshme janë poezi, dhe kur ishte student, ai i shkroi tre libra me poezi gruas së tij, Jenny-t.
Edhe pse ata gjetën gjurmë të qëndrueshme diku tjetër, arti nuk pushoi kurrë së paturi një rëndësi të madhe për ta, jo vetëm si një hobi dhe interes në jetën e tyre personale, por edhe si një aspekt i shkrimeve të tyre filozofike.
Niçja shpalli me bujë se “vetëm si një fenomen estetik ekzistenca dhe bota justifikohen përjetësisht”. Ai besonte se, në mungesë të një Zoti, vetëm arti mund të justifikonte një botë kaq të mbushur me vuajtje.
Kjo ndodh sepse arti ka aftësinë që ta shndërrojë edhe vuajtjen më të madhe në diçka të bukur, dhe bukuria është diçka që e justifikon veten.
Në imagjinatën popullore, Marksi shpesh shihet pothuajse si e kundërta e një mendimtari estetik – dikush që e redukton artin në kushtet ekonomike në të cilat krijohet, ose në një mjet thjesht të dobishëm për propagandë politike, por e vërteta është krejt tjetër.
Marksi ankohej për mënyrën sesi kapitalizmi çon në një ndjenjë estetike të pazhvilluar, pasi bukuria e objekteve errësohet nga vlera e tyre e shkëmbimit: “tregtari i mineraleve sheh vetëm vlerën tregtare, por jo bukurinë dhe karakterin specifik të mineralit”. Me fjalë të tjera, njerëzit mund ta afirmojnë veten vetëm duke realizuar qenien e tyre të brendshme në botën e jashtme përmes aktivitetit estetik.
Të dy filozofët e shikonin Greqinë e Lashtë si një periudhë idilike në historinë e artit, megjithëse Niçja besonte se grekët e lashtë kishin arritur kulmin e tyre në periudhën homerike, pasi gjërat filluan të shkonin keq me Sokratin dhe me përhapjen e llojit të personit që Niçja e quante “njeriu sokratik”, që e arrin kulmin e tij në kohët moderne.
Njeriu sokratik është ai që e vë ndjekjen e së vërtetës mbi të gjitha dhe angazhohet në këtë ndjekje përmes arsyes së qetë, duke besuar se e vërteta është një kurë për të gjitha gjërat me anë të së cilës ne mund ta pohojmë, justifikojmë ose rregullojmë botën dhe të gjitha të këqijat e saj. Duke vepruar kështu, njeriu sokratik zhvlerëson ndjenjën estetike, e cila nuk mund të shpjegohet në mënyrë të mjaftueshme nga arsyeja, dhe në këtë mënyrë denigron të vetmin mjet të mundshëm me të cilin jeta mund të justifikohet – bukurinë artistike.
Aktivitetit estetik jo vetëm që i atribuohej aftësia për të pohuar jetën, por shumë mendimtarë gjermanë e shihnin atë edhe si një mjet me anë të të cilit qenia njerëzore, dhe për rrjedhojë, filozofia, do të bëhej përsëri e plotë. Këtu është e dobishme t’i drejtohemi romantikut gjerman Friedrich Schiller. Sot, ai kujtohet më shpesh si poet dhe dramaturg, i njohur për shkrimin e Ode to Joy të përfshirë në Simfoninë e 9-të të Beethoven-it, si dhe të The Robbers, një dramë tragjike me ndikim. Megjithatë, në kohën e tij, ai ishte po aq me ndikim sa një filozof, i cili, me shkrime të tilla si “Mbi Edukimin Estetik të Njeriut”, paraqiti një nga filozofitë më ambicioze të artit të kohës së tij. Jo vetëm që puna e tij ishte vendimtare në zhvillimin e idealizmit gjerman pas Kantit, por ai pati edhe ndikim si te Marksi ashtu edhe te Niçja.
Schiller-i i atribuoi artit fuqinë për të unifikuar kundërshtimet e ngritura nga filozofia kantiane, duke pajtuar teorinë dhe praktikën, lirinë dhe domosdoshmërinë, arsyen dhe shqisat, materien dhe shpirtin, subjektin dhe objektin.
Kjo ndodh sepse, në aktivitetin estetik, njeriu përvetëson ide që rrjedhin nga shpirti, dhe duke krijuar veprën artistike, i mishëron ato në materie.
Kanavaca e përdorur për pikturë, ose blloku i mermerit i përdorur për skulpturë, për shembull, janë objekte materiale, pasive, të përcaktuara nga domosdoshmëria (ligjet natyrore), megjithatë, përmes prodhimit artistik, ato shprehin ide shpirtërore, aktive, të përcaktuara nga liria njerëzore.
Jeta e brendshme e një qenieje njerëzore realizohet nga jashtë, objektivi është i mbushur me subjektivin. Kështu, arti pajton atë që dukej se ishte e kundërt dhe si i tillë e bën qenien njerëzore përsëri të plotë. Arti, për Schiller-in, është shfaqja e lirisë njerëzore.
Përmes këtij ndryshimi të fokusit, Marksi dhe Niçja arrinin të ekspozonin kushtet themelore të krijimit artistik – ato psikologjike për Niçen dhe ato ekonomike për Marksin, gjë që i bëri ata më të përshtatshëm për të kërkuar kushtet në të cilat arti mund të lulëzonte vërtet.
Ka shumë të ngjarë që Marksi të nxirrej pikërisht nga kjo filozofi kur shkroi në Dorëshkrimet e tij Ekonomike dhe Filozofike të vitit 1844 se “njeriu pra, i formon gjërat në përputhje me ligjet e bukurisë”. Ndikimi i Schiller-it është veçanërisht i qartë kur Marksi shkruan se “vetëm nëpërmjet pasurisë së shpalosur objektivisht të natyrës njerëzore kultivohet ose krijohet pasuria e ndjeshmërisë subjektive njerëzore – një vesh muzikor, një sy për bukurinë e formës, shkurt, shqisa të afta për kënaqësinë njerëzore, pra, ndjeshmëria e universalitetit në individualitetin empirik”.
Ka gjurmë të qarta të këtij ndikimi të njëjtë te Niçja, kur ai thotë se një person në një gjendje lirie artistike “i transformon gjërat derisa ato të pasqyrojnë fuqinë e tij, – derisa ato të jenë reflekset e përsosmërisë së tij”. Me fjalë të tjera, njerëzit mund ta afirmojnë veten vetëm duke realizuar qenien e tyre të brendshme në botën e jashtme përmes aktivitetit estetik.
Një tjetër ngjashmëri e dukshme midis dy mendimtarëve është se të dy e shikonin artin jo kryesisht nga këndvështrimi i spektatorit, siç ishte e zakonshme në atë kohë, por nga këndvështrimi i krijuesit. Niçja shkroi se “Kanti, si të gjithë filozofët, e konsideronte artin dhe bukurinë thjesht nga këndvështrimi i ‘spektatorit’, në vend që ta shihte problemin estetik përmes përvojave të artistit (krijuesit) dhe kështu pa dashje e futi vetë ‘spektatorin’ në konceptin e ‘bukur’.”
Kjo është arsyeja pse Niçja besonte se shumë filozofë kishin qenë të paaftë për ta kuptuar ndikimin e vërtetë të artit – ata nuk janë vetë krijues estetikë dhe, për këtë arsye, nuk janë të njohur me atë pasion që pohon jetën, i cili vjen vetëm në një gjendje krijimi aktiv, estetik.
Përmes këtij ndryshimi të fokusit, Marksi dhe Niçja arrinin të ekspozonin kushtet themelore të krijimit artistik – ato psikologjike për Niçen dhe ato ekonomike për Marksin, gjë që i bëri ata më të përshtatshëm për të kërkuar kushtet në të cilat arti mund të lulëzonte vërtet.
Duhet theksuar se, si për Marksin, ashtu edhe për Niçen, aktiviteti estetik nuk kufizohet vetëm në veprat e artit të mirëfilltë, siç mund të vendoset në një galeri. Përkundrazi, ideali i tyre është t’i qasen vetë jetës në një mënyrë estetike.
Siç e tha Niçja në veprën The Gay Science, “ne duhet të mësojmë nga artistët, duke qenë në të njëjtën kohë më të mençur se ata. Sepse zakonisht në rastin e tyre kjo fuqi delikate ndalet aty ku mbaron arti dhe fillon jeta; megjithatë, ne duam të jemi poetë të jetës sonë”.
Niçja do të theksonte se duke reflektuar mbi jetën tonë si vepër arti, ne mund ta shohim atë si një tërësi të bukur që tregon një histori koherente.
Marksi, nga ana tjetër, do të theksonte se edhe kur prodhojmë artikuj për përdorim praktik, për shembull, mobilje ose veshje, ne mund t’i dizenjojmë ato sipas “ligjeve të bukurisë” dhe duke vepruar kështu të shprehim veten, dhe ta shohim veten të reflektuar në objektet që krijojmë dhe midis të cilave jetojmë. Në të dy rastet, qëllimi është qê ta bëjmë jetën të bukur përmes aktivitetit tonë krijues.
Filozofitë e Marksit dhe të Niçes kanë padyshim dallime të mëdha, por ato kanë edhe ngjashmëri thelbësore që priren të mos vihen re ose të anashkalohen në këmdvështrimin popullor.
Duke u kufizuar vetëm në temën e estetikës, ne tashmë mund të gjejmë ngjashmëri befasuese midis tyre, ngjashmëri të cilat madje mund të formojnë bazën për një projekt të përbashkët. Të dy mendimtarët janë kritikë të modernizmit, ata e kritikojnë atë për nënzhvillim të konceptit tonë të bukurisë, dhe të dy e shohin çlirimin si të paturit e një aspekti të pakthyeshëm estetik. Në aktivitetin krijues, ne i realizojmë idetë tona të brendshme në botën e jashtme, dhe kur arti realizohet në jetë, jeta afirmohet në art.
Përktheu: Arlinda Guma
