Mendimtari brilant dhe eklektik që shkroi romanin klasik distopian Brave New World.
Danny Heitman
Me një gjatësi prej 1.80 m, Aldous Huxley ishte ndoshta figura më e gjatë në letrat britanike, gjatësi kjo aq mbresëlënëse saqë bashkëkohësit ndonjëherë e shihnin si një çudi të natyrës. Romancieri britanik Christopher Isherwood e konsideronte Huxley-n “shumë të gjatë. Ndjeva një ndarje të madhe zoologjike prej tij”. Virginia Woolf e përshkruante atë si “pafundësisht të gjatë” dhe i referohej si “ai karkaleci gjigant”.
Gjithçka tek Huxley dukej e stërmadhe. “Gjatë viteve të para të jetës, koka e tij ishte proporcionalisht shumë e madhe, kështu që ai nuk mundte të ecte deri në moshën dy vjeç sepse kishte prirjen të rrëzohej”, shkruan biografja Sybille Bedford. Pak para vdekjes, Huxley i rrëfeu një miku se nofka e tij e fëmijërisë kishte qenë “Ogie”, zëvendësuese e “Ogre”. Por kjo duket si tipi i ekzagjerimit që fëmijët përdorin shpesh për të ngacmuar njëri-tjetrin. Në fotografi, Huxley duket imponues, por larg të qenit i shëmtuar. Anita Loos, skenaristja, dramaturgia dhe autorja amerikane, u impresionua nga “bukuria fizike e Huxley-t… koka e një engjëlli e vizatuar nga William Blake”.
Zëri i tij, i ruajtur në regjistrime që mund të gjenden lehtësisht në Internet, ishte gjithashtu pjesë e sharmit të tij. Huxley fliste si Laurence Olivier-i – me një diksion të saktë britanik dhe me një saktësi të pagabueshme verbale që pak njerëz, atëherë ose tani, e kanë në biseda të rastësishme. Ai fliste me fjali të shkëlqyera, duke e trajtuar bisedën si një formë teatri, apo edhe letërsie.
Madhështia e këtij burri dhe saktësia e gjuhës së tij vazhdojnë të jetojnë më shumë se gjysmë shekulli pas vdekjes së tij. Çdo vit, një brez tjetër studentësh të rinj e përjetojnë atë ndjesi nga Brave New World, romani i vitit 1932, që është bërë lexim i detyruar për miliona nxënës të shkollave të mesme.
Duke marrë titullin nga një varg ironik nga “Stuhia” e Shekspirit, Brave New World përfytyron një shoqëri imagjinare në të cilën foshnjat rriten në laboratorë dhe njerëzit kushtëzohen aq shumë nga komoditetet konsumatoreske saqë nuk i vënë më në dyshim udhëheqësit e tyre. Mes kësaj gjendjeje të pafuqishme qëndron një disident i konsideruar si i egër sepse ai ende e pëlqen Shekspirin, pasioni i tij për poezinë tregon kënaqësi ndaj ndjenjave që, në këtë botë të re të guximshme të së nesërmes, në mënyrë të rrezikshme duket tabu.
Lexuesit ende debatojnë rreth shkallës në të cilën e ardhmja e konceptuar në mënyrë të zymtë e Huxley-t është bërë e tashmja njerëzore dhe shfaqja e foshnjave në epruvetë, e televizionit dhe e kulturës online sjell paralele të dukshme me Brave New World.
Huxley e transkripton peizazhin emocionalisht të thatë të Brave New World në terma vizualë, duke e përkthyer qetësinë e shpirtit njerëzor në një qytet pa ngjyra të ndezura. Në përshkrimin e një laboratori ku ngjizen qytetarë të rinj, ai shkruan:
Dhoma gjigante në katin e parë me pamje nga veriu… pavarësisht gjithë nxehtësisë tropikale të asaj vetë, një dritë e hollë e vrazhdë depërtonte nëpër dritare, duke kërkuar etshëm ndonjë figurë të shtrirë të mbështjellë, ndonjë formë të zbehtë mishi pate akademik, por duke gjetur vetëm xhamin, nikelin dhe porcelanin e zymtë shkëlqyes të një laboratori… Kominoshet e punëtorëve ishin të bardha, duart e tyre ishin të veshura me një gomë të zbehtë ngjyrë kufome. Drita ishte e ngrirë, e vdekur, si një fantazmë.
Huxley gjithashtu shkroi poezi, drama, ditarë udhëtimesh, ese, filozofi, tregime të shkurtra dhe shumë romane. Mjerisht, fama që mbizotëroi me librin Brave New World ka lënë në hije gamën e talentit të tij.
Huxley vinte nga një nga familjet e mëdha intelektuale të Anglisë: Ai lindi në Surrey, djali i Leonard Huxley-t, redaktorit të revistës me ndikim Cornhill, dhe Julia Arnold-it, mbesës së poetit dhe eseistit legjendar Matthew Arnold. Huxley ishte nipi i T. H. Huxley-t, shkencëtar dhe mik i Charles Darwin-it. Vëllai i Huxley-t, Julian-i, ishte biolog dhe shkrimtar i njohur, dhe gjysmëvëllai i tij, Andrew, ishte laureat i Çmimit Nobel në fiziologji.
Huxley dukej se ishte i destinuar të punonte edhe në shkencë, fillimisht duke planifikuar të bëhej mjek. Por, në vitin 1911, kur ishte 16 vjeç, ai pësoi një infeksion në sy që e la pothuajse të verbër për gati dy vjet. Shikimi i tij ishte aq i dëmtuar saqë mësoi të lexonte në Braille. Përfundimisht ai e rifitoi shikimin, fillimisht duke përdorur syze të forta. Me shikimin e dëmtuar, një karrierë në mjekësi ose shkencë dukej jopraktike, kështu që Huxley iu drejtua shkrimit.
“Ai u ngrit mbi handikapin, por kurrë nuk e minimizoi rëndësinë e përvojës në jetën e tij”, vëren biografi Nicholas Murray.
Huxley ishte i magjepsur nga mënyra sesi përshtatjet në shqisa e ndryshuan shumë mënyrën sesi ne e perceptojmë realitetin, një temë që do të ndikonte thellësisht në disa nga librat e tij të mëvonshëm. Vështirësia e tij me shikimin ishte tema e një libri të vitit 1943, “Arti i të parit”, në të cilin Huxley mbështeti teoritë kontroverse të Dr. W. H. Bates-it, i cili pohonte se sytë mund të përmirësoheshin me ushtrime stërvitore në vend të lenteve me recetë.
Huxley pohoi se Metoda Bates funksionoi për të, megjithëse ajo mbetet ende shumë larg rrjedhës së mjekësisë kryesore.
Nuk dihet sa ishte në gjendje të shihte Huxley, megjithëse sytë e tij ishin dukshëm të dëmtuar, duke e detyruar ta kompensonte në mënyra krijuese. Julian Huxley mendonte se vëllai i tij zhvilloi një kujtesë herkuliane, kështu që ai mund ta mbante mend më mirë atë që e lexonte me aq shumë mund.
“Me syrin e tij të vetëm të mirë, ai arrinte të shfletonte shpejt e shpejt revista shkencore, artikuj popullorë dhe libra të çdo lloji”, kujtonte Julian-i. “Me sa duket, ai ishte në gjendje t’i kapte ato me një vështrim të shpejtë dhe, për më tepër, ta mbante mend përmbajtjen e tyre thelbësore. Kujtesa e tij intelektuale ishte fenomenale, padyshim e stërvitur nga një vullnet i palëkundur për të kapërcyer tmerrin fillestar të verbërisë kërcënuese”
Në fillimet e karrierës së tij si shkrimtar, Huxley punoi si gazetar dhe mësues, duke përfshirë një periudhë në Eton ku dha mësim për Eric Blair-in e ri, i cili përfundimisht do të bëhej i njohur në botë si George Orwell. Botuar në vitin 1949, gati dy dekada pas kryeveprës së Huxley-t, libri “1984” i Orwell-it përshkruante një botë në të cilën shteti e imponon vullnetin e tij me forcë.
Huxley i shkroi një letër Orwell-it pasi u botua libri “1984”, duke e komplimentuar “sa i mirë dhe sa thellësisht i rëndësishëm është libri”. Por Huxley shfaqi një mospajtim të sjellshëm me premisën e Orwell-it: “Mendoj se makthi i “1984” është i destinuar të shndërrohet në makthin e një bote që ka më shumë ngjashmëri me atë që përfytyrova unë në Brave New World.”
Huxley mendonte se ishte më e mundshme që në planin afatgjatë, despotët do ta gjenin më efikase t’i përkëdhelnin njerëzit në vend që t’i detyronin të konformoheshin.
Kur Huxley botoi romanin e tij të parë, Crome Yellow, në vitin 1921, ai tërhoqi vëmendjen jo si një profet i matur i shtypjes njerëzore, por si një satirist i lehtë i fisnikërisë angleze. “Ajo që e bën Crome Yellow… kaq tërheqës është qetësia e tij”, ka vërejtur eseisti letrar Michael Dirda.
“Nuk ka asnjë fabul për të cilën të flasësh. Nuk ndodh asgjë dramatike. Në vend të kësaj, libri e ruan interesin pothuajse vetëm nëpërmjet stilit të tij, një zgjuarsie ironike të përmbajtur dhe evokimit të një vere të qetë me kënaqësi të kultivuara në fshat. Të rinjtë bëjnë dashuri dhe pleqtë e tyre diskutojnë për jetën; pasditet i kalojnë duke ecur ose duke pikturuar, mbrëmjet i kalojnë duke lexuar me zë të lartë dhe duke biseduar.”
Shtëpia fiksionale e titullit të romanit duket se bazohet në Garsington, pronën ku Zonja Ottoline Morrell priste artistë dhe shkrimtarë të epokës Bloomsbury, përfshirë Huxley-n. Në Garsington, Huxley takoi bukuroshen Maria Nys, refugjate belge, e zhvendosur atje nga Lufta e Parë Botërore.
Ata u martuan në vitin 1919 dhe martesa e tyre, ndoshta duke reflektuar origjinën e saj në shoqërinë avangardë të Bloomsbury-t, ishte jokonvencionale. Maria ishte biseksuale dhe Huxley-t hyn në një trekëndësh romantik me një mikeshë të përbashkët, Mary Hutchinson-in. Edhe pse një marrëveshje e tillë mund të ketë qenë e pazakontë, Huxley-të dukeshin të përkushtuar ndaj njëri-tjetrit deri në vdekjen e Marias në vitin 1955. Familja e tyre u shtua duke përfshirë edhe një djalë, Matthew-në, lindur në prill të vitit 1920.
“Ajo iu përkushtua tërësisht atij”, shkruan Murray për marrëdhënien e Maria-s me Aldous-in. “Për shkak të shikimit të tij të dobët, ajo i lexonte atij pafundësisht, edhe nëse materiali e mërziste pa masë. Ajo ngau makinën mijëra kilometra nëpër Evropë dhe Shtetet e Bashkuara, duke e përfshirë profesionin e saj si ‘shofere’ në regjistrat e hoteleve. Ajo daktilografonte librat e tij dhe ishte sekretarja dhe kujdestarja e shtëpisë.” Jeta që krijuan Huxley-të dukej kryesisht e lumtur. Edhe pse e ardhmja që Huxley popullarizoi në Brave New World ishte e zymtë, vetë autorit nuk i mungonte gëzimi apo humori, siç e zbulon shpejt kushdo që lexon esetë e tij.
“Aldous Huxley është një eseist të cilin do ta rendisja me Hazlitt-in”, deklaroi Somerset Maugham-i. “Eseisti ka nevojë për karakter që në fillim, pastaj për njohuri enciklopedike, për humor, për lehtësi në sjellje, në mënyrë që një person i zakonshëm të mund ta lexojë pa mundim, dhe duhet të dijë si ta kombinojë argëtimin me mësimdhënien. Këto kualifikime nuk janë të lehta për t’u gjetur. Aldous Huxley i ka.”
“Meditimi në Hënë”, një ese e vitit 1931, ilustron stilin ndonjëherë ëndërrimtar poetik të Huxley-t. Ai argumenton se vëzhguesit e qiellit nuk kanë pse ta mendojnë hënën si shkëmb ose si ikonë romantike; mund të jenë të dyja. Është një ese rreth pretendimeve dhe kufijve të njohurive teknike, në të cilën Huxley, pema gjenealogjike e të cilit përfshinte poetë dhe shkencëtarë, përpiqet të pajtojë traditat e tyre intelektuale. Ai shkruante:
Hëna është një gur; por është një gur shumë hyjnor. Ose, për të qenë më të saktë, është një gur rreth të cilit dhe për shkak të të cilit burrat dhe gratë kanë ndjenja hyjnore. Kështu, ekziston një dritë hëne e butë që mund të na japë paqen që tejkalon çdo kuptim. Ekziston një dritë hëne që frymëzon një lloj admirimi. Ekziston një dritë hëne e ftohtë dhe e ashpër që i tregon shpirtit vetminë dhe izolimin e tij të dëshpëruar, parëndësinë ose papastërtinë e tij. Ekziston një dritë hëne dashurore që nxit dashurinë – dashurinë jo vetëm për një individ, por ndonjëherë edhe për të gjithë universin.
Pasazhi tregon shkathtësinë e Huxley-t si hartues skenash, një aftësi që e bënte atë edhe një shkrimtar të shkëlqyer udhëtimesh.
“Përgjatë Rrugës”, përmbledhja e eseve të Huxley-t mbi udhëtimet e vitit 1921, është ndoshta një nga librat më të mirë modernë për udhëtime – dhe në mënyrë të pashpjegueshme, një nga më të anashkaluarit. Ai përshkruan udhëtimet e tij nëpër Evropë, shpesh me një sharm vetëpërçmues. Në një meditim qesharak të quajtur “Libra për Udhëtimin”, Huxley shqyrton prirjen e bibliofilit për të mbushur shumë valixhe. “Të gjithë turistët ushqejnë një iluzion, nga i cili asnjë sasi përvoje nuk mund t’i shërojë kurrë; ata imagjinojnë se do të gjejnë kohë, gjatë udhëtimeve të tyre, për të lexuar shumë”, shkruan Huxley. “Ata e shohin veten, në fund të një dite vizitash turistike ose udhëtimi me makinë, ose ndërsa janë ulur në tren, duke shfletuar me zell faqet e të gjitha veprave të mëdha dhe serioze, të cilat, në stinë të zakonshme, nuk kanë kurrë kohë t’i lexojnë.”
Huxley sugjeron, si një alternativë ndaj të gjithë atyre librave të rëndë, që thjesht të marrësh me vete një vëllim të rastësishëm të Enciklopedisë Britannica. “Nuk kaloj kurrë një ditë larg shtëpisë pa marrë me vete një vëllim”, rrëfen ai. “Duke shfletuar faqet e saj, duke kërkuar midis depove të fakteve fantastikisht të ndryshme që rreziqet e renditjes alfabetike i bashkojnë, zhytem në vesin tim mendor.”
Huxley e kishte shumë seriozisht çështjen e mbajtjes me vete të Britannica-s. “Bertrand Russell-i bënte shaka se dikush mund të parashikonte temat e bisedave të Huxley-t, me kusht që të dinte se cilin seksion alfabetik të Enciklopedisë po lexonte në atë kohë”, vëren Murray. “Huxley madje sajoi një çantë të veçantë për këtë gjatë udhëtimeve të tij.”
Kjo i ngjante shumë Huxley-t, mendja e të cilit ndizej nga çdo fakt, sado arbitrar.
Poetja Elizabeth Bishop, e cila jetonte në Brazil kur Huxley mbërriti për vizitë, përshkroi sesi ishte ta shihje atë të eksploronte një vend të ri:
“Syri i tij i keq ka një ndryshim të lehtë, dhe kjo karakteristikë, të cilën unë gjithmonë e gjej çuditërisht tërheqëse, në rastin e Huxley-t ia shton edhe më shumë vështrimin e mbuluar ndaj botës tjetër. Kur shqyrton diçka nga afër… një fotografi ose një pikturë, ai ndonjëherë nxjerr një xham zmadhues të vogël me kornizë briri, ose, për objektet e largëta, një teleskop miniaturë, dhe shpesh ulet duke e mbështetur syrin e tij të mirë dhe duke e mbuluar me dorë.
Udhëtimet e Huxley-t u zhvilluan paralelisht me një odise intelektuale dhe shpirtërore që i dha formë gjithnjë e më shumë veprës së tij. Tregimet e tij të hershme, të cilat e zgjeruan tonin ironik të “Crome Yellow”, evoluan në romane më të zymtë dhe psikologjikisht komplekse si “Eyeless in Gaza”, historia e vitit 1936 rreth një anglezi cinik i cili arrin moshën madhore gjatë Luftës së Parë Botërore dhe përfundimisht i drejtohet filozofisë dhe meditimit lindor për t’iu përgjigjur zhgënjimit të tij.
Shumë lexues e shohin “Eyeless in Gaza ” si një vepër thellësisht autobiografike, që pasqyron kthesën e Huxley-t nga shkëputja ironike drejt jetës, sipas fjalëve të Dirda-s, si “një mistik i butë”.
Udhëtimet e Huxley-t nëpër botë e çuan në Shtetet e Bashkuara në vitin 1937, ku ai pati shtëpinë e tij, kryesisht në Los Angeles, për pjesën tjetër të jetës.
Punët fitimprurëse me shkrimin e skenarëve në Hollywood rezistuan me vështirësi. Ai shkroi adaptime filmike të “Krenari dhe Paragjykime” dhe “Jane Eyre”, si dhe një version të Disney-t të “Alice in Wonderland” që nuk u realizua kurrë. Në vitin 1956, një vit pas vdekjes së Maria-s, Huxley u martua me Laura Archera-n, violiniste dhe psikoterapiste italiane, e cila kishte qenë mikeshë e familjes dhe që rezultoi një grua po aq e përkushtuar.
Klima e eksperimentimit kulturor në Kaliforni dukej e përshtatshme për Huxley-n, gatishmëria e të cilit për të eksploruar gjëra të reja në ndjekje të iluminizmit e çoi drejt projektit të shkrimit më të çuditshëm të jetës së tij.
Në pranverën e vitit 1953, Huxley mori një dozë meskaline të matur me saktësi, drogë halucinogjene që rrjedh nga kaktusi peyote i Amerikës jugperëndimore dhe më pas e regjistroi përvojën e tij në një libër të vogël, “Dyert e Perceptimit”, titulli i të cilit ishte frymëzuar nga një citat i poetit vizionar William Blake: “Nëse dyert e perceptimit do të pastroheshin, çdo gjë do t’i dukej njeriut ashtu siç është, e pafundme.”
Huxley zbuloi se droga ia përmirësoi shumë ndjesinë e ngjyrës. “Përshtypjet vizuale intensifikohen shumë dhe syri rimerr një pjesë të pafajësisë perceptuese të fëmijërisë”, shkroi ai. Por Huxley vuri në dukje gjithashtu se nën ndikimin e meskalinës, “vullneti pëson një ndryshim të thellë për keq. Marrësi i meskalinës nuk sheh asnjë arsye për të bërë diçka në veçanti”.
Libri nuk argumenton për përdorimin e pakufizuar të drogës dhe në shkrime të tjera, Huxley theksoi rreziqet e abuzimit dhe të varësisë. “Në kërkimin e tyre të pandërprerë për vetëtranshendencë, miliona mistikë të mundshëm bëhen të varur, kryejnë dhjetëra mijëra krime dhe përfshihen në qindra mijëra aksidente të shmangshme”, paralajmëroi ai në esenë e tij, “Drogat që Formojnë Mendjet e Burrave”. Megjithatë, “Dyert e Perceptimit” arritën një reputacion të konsiderueshëm në kulturën e drogës të viteve 1960. Grupi rock Doors e mori emrin nga libri i Huxley-t, dhe në një ironi të trishtë, këngëtari i tij kryesor, Jim Morrison, luftoi me abuzimin me drogën dhe me alkoolizmin deri në vdekjen e tij në vitin 1971.
Vdekja e vetë Huxley-t pas një beteje të gjatë me kancerin përmbante një ironi më vete. Ai vdiq më 22 nëntor, 1963, vetëm disa orë pas vrasjes së Presidentit John F. Kennedy, dhe në të njëjtën ditë që ndërroi jetë kolegu i tij shkrimtar C. S. Lewis. Vdekja e Kennedy-t e eklipsoi ndarjen nga jeta të Huxley-t dhe Lewis-it. Por ashtu siç ngjarjet në Dallas hapën kaosin e viteve 1960, edhe jeta dhe vepra e Huxley-t, me vënien në pikëpyetje të konformitetit dhe pushtetit të shtetit, dukej se parashikonin revolucionin kundërkulturor që së shpejti do të përfshinte atdheun e tij të adoptuar.
Në një vepër jo-fiksionale të vitit 1958, Brave New World Revisited, Huxley arriti në përfundimin se zhvillimet e reja e kishin bërë edhe më të mundur që rendi shoqëror ogurzi i romanit të tij më të famshëm të realizohej. Por në Island, një roman utopik i përfunduar pak para vdekjes së tij, Huxley përshkroi një imazh pasqyrues dashamirës të Brave New World, në të cilin zgjuarsia shfrytëzohet për të mirën dhe jo për të keqen. Ishte mënyra e Huxley-t për të thënë se fati njerëzor është ende një çështje zgjedhjeje morale – një zgjedhje që duhet të informohet nga kërkimii i vazhdueshëm.
“Kurioziteti i patrembur ishte një nga karakteristikat më fisnike të Aldous-it, një funksion i madhështisë së tij si qenie njerëzore”, kujtonte Isherwood-i për mikun e tij. “Njerëzit e vegjël kanë shumë frikë se çfarë do të thonë fqinjët nëse i bëjnë Jetës pyetje të pazakonta. Aldous-i pyeste pa pushim dhe kurrë nuk i shkoi ndër mend të shqetësohej për fqinjët.”
Përktheu: Arlinda Guma
Marrë nga Revista Humanities
