Nëse do që fëmija yt të bëhet shkrimtar, falimento!
David Kipen
Provat e konfirmojnë. Nëse nuk ia dilni mbanë, të paktën do të pësoni një përkeqësim të rëndë financiar, duke e detyruar djalin apo vajzën tuaj të durojë poshtërimin shoqëror të ndërrimit të shkollës dhe të humbjes së miqësive. Lëreni ta ndiejë turpin e statusit të rënë, në mënyrë që të mësohet gjithmonë e më shumë me fyerjet e vogla, reale apo të përfytyruara. Vëzhgimi i kujdesshëm i shokëve të tij ka të ngjarë të bëhet një zakon, një sens i mirë humori, vija e tij e parë e mbrojtjes.
Imagjinata do të jetë streha e tij. Nëse doni që fëmija juaj të bëhet shkrimtar, bëjini të gjitha këto dhe mund t’i bashkoheni një vëllazërie të varfër prindërish shkrimtarësh, që përfshin John Shakespeare-in, John Joyce-in, John Clemens-in, John Dickens-in, John Ernst Steinbeck-un dhe Kurt Vonnegut-in-in. (Ndoshta do të donit të merrnit në konsideratë edhe ndryshimin e emrit tuaj në John.) Nuk jeni të bindur? Shtoni këtu edhe Jorge Guillermo Borges Haslam-in, Edward Fitzgerald-in dhe Richard Thomas Hammett-in.
Sigurisht, ka shkrimtarë të mëdhenj, baballarët e të cilëve nuk falimentuan. Ndoshta ka edhe politikanë që morën mjaftueshëm dashuri sa qenë fëmijë. Por jo shumë.
I ndjeri Kurt Vonnegut, dekada më produktive e të cilit sapo ka hyrë në panteonin e Bibliotekës së Amerikës me botimin e Novels & Stories 1963–1973, nuk është një rast më pak klasik se të tjerët.
Lindur në një familje të pasur gjermano-amerikane në Indianapolis të vitit 1922, bir dhe nip arkitektësh, me nënën trashëgimtare të privilegjuar të prodhimit të birrës, që u çlirua shpejt nga Depresioni, Vonnegut-i u përjashtua nga shkolla private në fillim të viteve tridhjetë.
“Një përdorim i mençur i burimeve”, e quajti ai dikur me keqardhje këtë hap nëpër botë, ende i fyer, në një intervistë të cituar në biografinë e re dhe të shkëlqyer të Vonnegut-it nga Charles J. Shields-i, And so it goes.
Ndalimi i arsimit të hershëm, e turpëronte Vonnegut-in, jo vetëm në atë kohë, por edhe më vonë, kur karriera e tij do ta vinte në kontakt me shkrimtarë më të lexuar se ai. “Kush është Keats-i?”, i pyeti ai dikur pafajësisht studentët e tij të kursit të shkrimit në Universitetin e Iowa-s, dhe më pas, i turpëruar nga të qeshurat e tyre, iku nga klasa. Dy vjet më vonë, një banderolë me mbishkrimin “Kush është Keats-i?” varej mbi kursin e tij të mbushur me njerëz që e adhuronin.
Vonnegut-i mund të mos e kishte lexuar Keats-in, por ai e gjeti rrugën herët drejt modeleve që i nevojiteshin më shumë: drejt autorëve të humorit të zi: Mark Twain, Ambrose Bierce dhe H. L. Mencken. Së bashku ata formojnë një traditë mjaft shpesh të panjohur në letrat tona, atë të Dispeptikut të Madh Amerikan. (Më vonë, Hunter S. Thompson-i do t’i bashkohej paradës së tyre prej të pagdhendurish.)
Nëse është me fat, lexuesi i gjen ata në adoleshencë, ndoshta së pari si një prani e dyshimtë dhe e përsëritur në Bartlett’s Quotations ose në libra të tjerë tualeti. Prej tyre, vetëm Twain-i ishte romancier dhe për këtë arsye i vetmi që ka të ngjarë të shmanget në një program mësimor shkollor.
Twain-i është bërë gjithashtu personi që identifikohet më fort përgjatë viteve me Vonnegut-in dhe personi që ka më shumë gjasa të përfundojë përkrah tij në anën e biznesit të disa sfidave të bibliotekës ose të kurrikulës “bluestocking“.
E gjithë ajo lavdi e dyshimtë shtrihej tej në të ardhmen kur Vonnegut-i nisi për herë të parë karrierën në zhanrin e fiction-it, gjë që përfundimisht e çoi vëllimin e parë të shkrimeve të tij në Bibliotekën e Amerikës. Ky botues jofitimprurës ka mbledhur katër romane të njëpasnjëshme të Vonnegut-it në mesin e karrierës së tij dhe një shumëllojshmëri shkrimesh të rastësishme në vëllimin e tij të zakonshëm e të bukur.
I kufizuar në rubrikën e tij 1963–73, libri përfshin vetëm disa nga tregimet e tij të shkurtra, duke preferuar ta marrë Vonnegut-in nga “Cat’s Cradle” i vitit 1963, ndoshta distilimi më i pastër i veprës së tij të zhanrit roman; përmes satirës së mprehtë sociale të “God Bless You, Mr. Rosewater”; përtej suksesit të tij, “Slaughterhouse-Five”; deri te “Breakfast of Champions” i vitit 1973, të cilin Vonnegut-i e përshkroi si “dhuratën e pesëdhjetëvjetorit për veten… sikur po kaloj në shpinën e një çatie – pasi kam ngjitur një shpat.”
Zbritja ishte më i butë, por pa fllad. Përmbledhja përbën homazhin e duhur për një romancier të dashur që e arriti kulmin vonë, por shpejt. Një vit, Vonnegut-i ende shkruante libra origjinalë me kapak të butë që nuk sillnin shumë përfitime financiare. Vitin tjetër, ai shprehu mendimin e tij të zymtë në televizion rreth mbërritjes në hënë me Walter Cronkite-n dhe Gloria Steinem-in.
Dallimi ishte “Thertorja Pesë”, një libër me, varet sesi i numëroni, të paktën dy tituj dhe dy subjekte, dhe pa të cilin romanet e tij të tjerë, çuditërisht, mund të mos ishin botuar nga askush, e aq më pak nga Biblioteka e Amerikës.
Vonnegut-i ishte përpjekur t’i jepte formë materialit që u bë “Thertorja Pesë” për njëzet vjet. E rrallë për shkrimtarët – e rrallë për këdo – kjo përvojë shumë formuese mund t’i ketë ndodhur jo fëmijë, por në rininë e tij.
Si rob lufte gjatë Luftës së Dytë Botërore, ai u kishte shpëtuar bombardimeve të Aleatëve në Dresden në një thertore nëntokësore. Ai doli të nesërmen në mëngjes dhe e gjeti të gjithë qytetin të shndërruar në një thertore, sikur gropa e tij të ishte zgjeruar brenda natës për të gëlltitur atë që kishte mbetur nga bota.
Përvoja, natyrisht, e përndiqte, jo vetëm sepse duhet të ketë menduar se kishte gjetur, që në fillim, materialin e tij më të rëndësishëm.
Pasi u largua nga ushtria, Vonnegut-i shëtiti për njëfarë kohe, duke shkruar në gazeta në Chicago dhe pastaj duke kritikuar General Electric. Ai gjithmonë shkruante. Harku i karrierës përfundimtare të Vonnegut-it vijon vazhdimisht nga një fantashkencë e menduar mirë, por edhe e pakonceptuar, në një histori personale fragmentare. Vetëm në mes, në Kasafortën Pesë, këto dy boshte, e çuditshmja dhe autobiografia, kryqëzohen pothuajse në mënyrë të përsosur.
Romani kombinon rikthime stroboskopike në të shkuarën e përvojave të luftës së Vonnegut-it me mbivendosjen fantastiko-shkencore të një personazhi të quajtur Billy Pilgrim, i cili, sipas formulimit të bukur të këtij shkrimtari në dukje të drejtpërdrejtë, u bë “i shkëputur nga koha”. “Thertorja Pesë” qe një sensacion kundërkulture, duke iu bashkuar Catch-22 të Joseph Heller-it dhe duke parashikuar Gravity’s Rainbow të kolegut të tij Cornellian Thomas Pynchon-it në përdorimin e tyre të ngatërruar në kohë të së njëjtës “lufte të mirë”, për të denoncuar absurditetin e çdo lufte.
I humbur mes lëvdatave të merituara të grumbulluara gjatë viteve për romanin “Thertorja-Pesë”, i vetmi trajtim tjetër i luftës nga Vonnegut-i ka qenë në një roman të gjatë, Mother Night, jashtëzakonisht i nënvlerësuar.
Duke i paraprirë Thertores Pesë me shtatë vjet, Mother Night merr formën e një shënimi vetëvrasjeje të një të dënuari, dëshmia e gjatë nën betim në burg e një spiuni amerikan, që u ngjit në radhët e Rajhut të Tretë për t’u bërë apologjeti, yli radiofonik i Gjermanisë naziste. Këtij libri me subjekt dhe strukturim të ngushtë i mungojnë shumica e piroteknikave narrative ironike të pasardhësit të tij, duke u përqendruar në vend të kësaj në historinë e një njeriu që racionalizon në mënyrë patologjike heqjen dorë, një nga një, nga të gjitha alibitë e tij të çmuara. Në fund, i privuar nga martesa e tij e ëmbël dhe e dashur, nga ndjenja e misionit si spiuni më i thellë, ai qëndron i ekspozuar si hipokriti tipik, Gorgona që nuk mund të fshihet më nga reflektimi i vet.
Është një roman tejet emocionues, një eklipsim i mundshëm i të cilit pas katër romaneve të sapo-vendosura nga Biblioteka e Amerikës do të ishte një turp i vërtetë.
Të paktën dy imazhe të pashlyeshme mbeten nga Mother Night pavarësisht se sa kohë më parë një lexues mendon se ka mbaruar punë me të. E para është ai i dhomës martesore të gjumit të antiheroit Howard Campbell, e cila përbëhet nga dyshekë mur më mur aty ku duhet të jetë dyshemeja. Është streha ku ai dhe gruaja e tij kalojnë pjesën më të madhe të luftës në një përkushtim të lumtur dhe të pavëmendshëm. Në çdo rrethanë tjetër, do të ishte një notë thellësisht romantike, dhe edhe këtu nuk e marrim dot inat Campbell-in për lumturinë e tij të përkohshme. Por në mes të Gjermanisë naziste, kjo shërben edhe si një metaforë për distancimin më amoral. Më vonë, duke kaluar Manhattanin në këmbë, Campbell-i përjeton një çast mungese orientimi kaq të plotë dhe marramendës, saqë asnjë vullnet apo detyrim nuk mund ta largojë as edhe një inç nga vendi. Ky imazh i alienimit lexohet pothuajse si diçka nga Kamyja. Të marra së bashku, këto dy pasazhe, po aq vizuale sa çdo vizatim që zbukuron shkrimet e tij të mëvonshme, e dallojnë Vonnegut-in si gjithçka tjetër përveçse një shkrimtari thjesht komik. Secila në mënyrën e vet e akuzon Campbell-in, dhe për rrjedhojë lexuesin, për një milion refuzime të vogla për t’u përfshirë në botën përreth nesh.
Megjithatë, asnjë libër nuk e përcakton një shkrimtar – veçanërisht një shkrimtar dispeptik – aq sa stili i tij. “Thertorja Pesë” dhe “Nata e Nënës” mund t’i tejkalojnë librat e tjerë të Vonnegut-it, ashtu siç “Aventurat e Huckleberry Finn-it” pothuajse e zbeh gjithë pjesën tjetër të Twain-it, por në fund të fundit, ne e njohim një autor nga timbri i zërit të tij të qetë, në kohët kur ai rri në heshtje. Pickimi i egër, hipodermik i Bierce-it, pompoziteti flakërues heroik tallës i Mencken-it: Këto janë gjurmët e tyre të gishtërinjve. Ndoshta ia vlen të shtojmë edhe disa fjalë këtu, për t’u përpjekur të dallojmë atë “tipar të brendshëm” që e bën një fjali ose paragraf të Vonnegut-it menjëherë të dallueshëm si i tij. Për një arsye, sigurisht, një fjali e Vonnegut-it ndonjëherë është një paragraf i tërë i Vonnegut-it.
Vonnegut-i nuk i flijoi netët e tij duke faqosur Cornell Daily Sun, që t’i shkatërronin një karrierë akademike disi premtuese, pa mësuar më parë diçka mbi artin e shpërndarjes së mençur të hapësirës së bardhë. Përdorimi më i shpeshtë i saj, koani katër-fjalësh “And so it goes”, meriton vëmendje nga disa kënde. Sipërfaqësisht, duket si një sfidë ndaj çdo gramatike që ndonjëherë ka keqinformuar mendjet e ndikueshme për mënyrën sesi nuk duhet të fillohet një fjali.
Më pak e dukshme, megjithatë, ajo mund të lexohet edhe si poezi – dimetër jambik; për t’u saktësuar me një rimë të brendshme shtuar si dhuratë e vogël.
Ritmet poetike të Vonnegut-it shërbejnë si një çelës për një tjetër gur themeli të stilit të tij: Janë shkruar për veshin dhe pretendohet të dëgjohen. Fjalia e parë e përmbledhjes së re, “Call me Jonah”, nga Cat’s Cradle, është një formë urdhërore, ashtu si edhe paragrafi i parë i kapitullit të dytë të “Thertorja Pesë”, i cili e prezanton të gjithë temën e rrëfimit të Billy Pilgrim-it me fjalën e vetme “Dëgjo”.
Të paktën një kapitull i “Mëngjes Kampionësh” fillon me të njëjtën fjalë dhe përsëritet me frekuencë magjike në të gjithë korpusin e Vonnegut-it. Ashtu si çdo formë urdhërore, nënkupton si vetën e parë ashtu edhe të dytën, dy zërat e folur më të drejtpërdrejtë të mundshëm.
Vonnegut-i na flet në mënyrë të drejtpërdrejtë, një gjë që e ka ndihmuar atë të bëhet i dashur për breza të tërë lexuesish të rinj. Ai gjithashtu konfirmon dyshimet e tyre të hershme se ata po gënjehen rregullisht.
E domosdoshme për komedinë humane të Vonnegut-it është kjo ndjenjë informale e raportit me lexuesin. Fjalia e parë e “Thertorja Pesë” përdor frazën “pak a shumë”, e dyta “pothuajse shumë”. Përpara se të mbarojë paragrafi, do të shohim “E kështu me radhë”. Saktësia ka më pak rëndësi për Vonnegut-in sesa ngushëllimi, ndjesia se jemi të gjithë së bashku në këtë dhe askush nuk përfundon më lart dhe, rrjedhimisht, për të mund të mos ketë kuptim t’i bjerë pas pas çdo ndajfoljeje deri në detajin e fundit.
Kjo nuk është përtaci. Asnjë dembel nuk kalon dy dekada duke punuar për një roman si Vonnegut-i për “Thertorja Pesë”. Është modestia e një njeriu të nënvlerësuar për librat e tij të hershëm dhe relativisht të mbivlerësuar për librat e mëvonshëm, i cili e dinte se po luante me paratë e shtëpisë që nga dita që doli gjallë nga Dresden-i.
Vonnegut-i ndoshta do të ishte shumë i lumtur që të zinte vendin e tij në raftin e librave, përkrah idhujve të tillë si Bierce – i ri në katalogun e Bibliotekës së Amerikës në vitin 2011 – Twain-i dhe Mencken-i. Jo shumë kohë para vdekjes së tij në vitin 2007, sipas Shields-it, “ai donte siguri se veprat e tij do të zinin një vend të përhershëm dhe të nderuar në raftet e librave dhe në biblioteka.
Duke marrë parasysh premtimin themelues të Library of America për të mos hequr kurrë asnjë vëllim nga katalogu i saj, vendi i tij tani është i sigurt. Një tjetër shkrimtar i shkëlqyer që ia doli mbanë nga një familje që dështoi, Vonnegut-i shmangu dyshimet dhe pasigurinë ndaj vetes me shaka hidhura që pickonin si helm. I lindur në pasuri, i rritur në kursim, i shpëtuar nga pasardhësit, e qeshura e fundit më në fund është e tij.
Përktheu: Arlinda Guma
Marrë nga Revista Humanities
